Bukol
ni Emmy L. Masola
Nagagitib run gid ang inogbun-a ni Bitong kang gulpi nangkula ang iwik ka baboy talunon. Daw nagasiga ang mga kalimutaw ka himutad kana kag nagahana magsurong. Kang nagahagunus nga nagdalagan ang baboy talunon paagto kana, dayon na saka sa lumboy. Wara na run mapunpon ang puroy nga nasukbit sa sanga ka putot nga bayabas. Nagawarus ang sapat kag dawa pinangwaslik ka anang hingodhingod ang mga dahon kag sanga ka mga putot nga bayabas. Naguraptan na ang puroy ni Bitong. Ginwangutwangut na dya hasta magkaragisi.
"Ay, hayup gid tuod. Maano run lang ako kadya bay kar-on hay grusnay run tana ra ang akun puroy!" kimod ni Bitong samtang hugut ang pangyabut sa sanga ka lumboy.
Nagtukad sa bukid ka Matrawis si Bitong kaimaw ka ingud balay nanda nga si Polding nga ginpasagap ka babaylan ka tagwatiyot nga pula ang ikog hay amo dya kuno ang makapakupus ka naghabok nga busong kang bata na nga daraga nga si Sinang. Ginapatihan nga may nagtubo nga bahul nga bukol sa busong ka bata ni Polding nga bag-o lang magdisi-otso. Kang natuipan dya, gindara nanda dya ni Lagring, nga anang sawa, sa lagting nga babaylan sa anda baryo, si Marta. Ginkapkap ni Marta ang busong ka daraga. Nagpirung kag nagkimodkimod. May buhi nga nagatubo sa busong ka daraga! Tuod gid man gali ang ginwani nga istorya ni Bitong kana kabii! Nami gid ang parapanuba ni Marta kang nagligad nga gabii kang gulpi lang nagtuhaw sa ana ugsadan si Bitong. May nasukbit nga talibung kag nagsaka para istoryahun ang babaylan. Nagparamuti ang babaylan sa ana nabatian. Malinung nga nanaog si Bitong. Daw naurungan si Marta kag indi makapati sa ginhambal kana ni Bitong. Rapta run abi sa baryo ang sitwasyon ni Sinang.
“Ay, maan, amo ria hay bisan mag-agto sa bantud da, bitbitun da gid ang bata da ngara,” ang hanihani ni Konsing kay Magda samtang nagapanggabot tanda ka mani. “Kondi ginkursunadahan ka tawo sa binitbinit.”
“Amo man gani. Pwirti man si Polding maggwardya ka daraga na. Ano abi hay ambung run, puti pa. Ano pa nahadluk gid nga bahitun ka mga sunoy,” sugpon man ni Magda kag dayon nanda harakhak nga darwa.
“Bisan kapri pa kag tomawo ang nagapangaluyag kay Sinang ngara, paniraduron ko para ipakita kay Sinang kon ano ko tana ka palangga,” ang waragwag man ni Ontoy sa tubaan nga pukol run maghambal sa kalinginun.
“Nugayi takun dyan, Ontoy,” sabat ni Tinong. “Mas puti kaw pa gid lang kay Sinang kon masug-alaw mo tana pro. Kag nalipat kaw haw nga nagdumugay kabay kamo ka bail sa tramnan hay man-an mo nga nagasunod tanda ni Nanay na sa likod mo.” Nagkirinadlaw ang mga nagaparanuba.
“Tuod tana akun ra, Tinong, may idalmunun nga gusto magbihag kay Sinang” ang padayon ni Ontoy nga nagpahipus sa tanan. “Man-an nyo ang mangga dyan sa likod ka balay da ngara, may gapatupung dyan ra gid man pirmi. Basi nakita na si Sinang kada magsag-ub sa awang.”
“Hu! Basi ikaw tana gapatupung ngato. Kita mo man-an mo mangga kag sarag-uban day Sinang,” ahus ni Tinong.
Piro ang bati-bati gid man ka iba, may supug nga tomawo nga nagapangaluyag kay Sinang.
Sa balay ka babaylan, buhay nga wara nakatikab si Marta sa ana natukiban. Naurungan. Ginturuk na si Polding, dason si Lagring. Daw naudum nga indi makahambal sa mga ginikanan ka daraga. Brubhay nakaigham ang babaylan. Daw talatala kadasig magmitlang ka mga dapat himuon para magkupus ang bukol ka daraga.
“Agto kamo sa pinakarayu nga bahin ka Matrawis, hagadun mo si Bitong. Hagadun mo gid si Bitong!” nagamudlo ang mga mata kay Polding samtang nagalitanya ka mga hirikuton. “Sagapa nyo ang tagwatiyot nga pula ang ikog. Kinahanglan nyo dya nga pispis nga pahagupun hay amo lang dya ang makapaayad sa busong ka bata mo. Dakpun nyo ang pispis kag sagudon sa inyo panimalay sa sulud ka syam ka bulan. Hulatun nyo hay ang anang alibyo, inyo pa makita sa ikapulo ka bulan. Amo lang gid dya ang paagi para magkupus ang busong ka inyong bata.”
Nakaginhawa ka masulhay si Lagring sa nabatian nga may tsansa pa mag-ayad ang anang pinalangga nga bata.
“Polding, himus kamo dayon ni Bitong. Handaan ko kamo ka tanan nyo nga kinahanglananun para aga pa sa rum-an, matukad run kamo sa Matrawis,” ang sugo ni Lagring sa bana.
Amo dya kon andut si Bitong nagakabitkabit sa lumboy kag wara ti mahimo samtang ginagus-ab ka baboy talunon ang anang puroy. Kang matak-an ang baboy, nagpanaw dya parayu kag wara na run ginsapak si Bitong. Nag-isip si Bitong hasta sa sangka gato, dayon, nangulung-ngulung.
“Pre Polding! Pre Polding, diin kaw?!” singgitan ni Bitong. Ginpakamayad na nga manawag para masigurado nga wara run ti baboy talunon. Kang daw wara ti nagtimuk-timuk sa palibot. Naghinay-hinay naog si Bitong dayon pangita ka dahondahon nga pwidi na ibulus sa anang puroy nga ginpang-os ka baboy talunon.
“Panulay nga baboy talunon!” pamuyayaw na. “Ano nga gadgad nga iwangutwangutun na gid tana abi ang puroy ko nga to.” Gulpi lang may nagahagunus paagto kana. Baboy talunon, nagbalik! Naingkit gid ka onto ka baboy ang ana atubangan. Nagakuriit piro sigi ang saka ni Bitong sa lumboy.
“Tonto nga baboy dya! Sarakangan ko gid imo ginguraptan!” kirimudon na samtang ginatrapuhan ka dahon ka lumboy ang dugo nga nagagitib sa anang pilas. “Bahala timo dyan Polding. Indi takun magnaog dya hasta mag-abot kaw. Sabagay nagsugtanay man kita nga rugya makitaay sa dalum ka lumboy nga dya kon may madakup run kita nga tagwatiyot nga pula ang ikog.”
Pira ka oras ang nagligad, nabatian ni Bitong nga ginatawag tana ni Polding. Malipayun ang limug kag nagayapayapa gid hay darwa gid ka tagwatiyot ang nadakup na. Dalidali nga nanaog si Bitong sa lumboy nga inoras nga nagpanamit ka turog samtang si kumpare na Polding nagalantaylantay sa kabukidan para lang makadakup ka tagwatiyot nga makapaayad sa anang bata.
“Wara’t swirti gid ako, Pare Polding. Wara gid ko ti nadakup nga tagwatiyot,” paathag ni Bitong samtang nagapangalot ka ulo na.
Ikian lang mabuy-an ni Polding ang hawla ka ginabitbit na nga tagwatiyot kang nakita na si Bitong nga wara ti puroy. Rugto pa lang nadumduman ni Bitong ang anang sitwasyon. Gintakpan na ka mga alima ang ana atubangan.
“Panulay timo, Bitong. Dya hud, itakpi ka pulus ko!” panggasud ni Polding. “Mayad lang hay ginpabalunan ako ni Lagring ka tualya nga dya hay para kuno ipahid sa balhas ko. Kon wara dya bay, maano kita? Diin tana nag-agto imo puroy haw?”
Gin-istorya ni Bitong ang natabo.
“Ti, man, amo ra hay kun-an ta kaw kaina nga indi tana pag-igmaun ang idik nga talunon nga to, amo gid to imo ginguraptan mong. Kondi ginsaruso kaw ka inang. Dapat gali ka dya, handa kaw magdalagan ….”
Wara pa matapos ni Polding ang anang harambalun, may nagahagunus run paagto kananda.
“Dalagan Bitong. Mabalus gid ra ang inang hay gindapli ta ang idik na kaina!” gahangus nga singgit ni Polding samtang gaburhot pauli.
Kadasig lang ka mga inadlaw kag nagligad run ang syam ka bulan. Sangka gabii, nautod ang katurugon ni Polding kang nabatyagan na nga daw basa ka tubig ang andang sikwayan. Ginapatung-an nanda nga mag-asawa si Sinang hay para kuno nga indi run pagmitiran ka tomawo nga nagapangaluyag kana. Nagbangon si Polding kag turukun kon diin naghalin ang tubig. Kang hana na bul-un ang kingki nga pulawan, nahangyus tana kang may naglusot nga lapsag sa sikwayan ni Sinang.
"Ay, abaw, Nene, ginpabudlayan mo pa kami ni Pare Bitong ka sagap ka tagwatiyot nga pula ang ikog, gali timo nagabusong timo! Sin-o ang tatay ka bata nga dya?!" ang pamangkot ni Polding sa daraga samtang nagaparamula sa kaugut.
"Si Bitong, Tay," ang sabat ka daraga.
Dalidali nga naghunos si Polding ka talibung kag magsinggitan sa ugsadan ni Bitong. "Anhing Bitong nga laon, gwa dyan! Kon ang baboy talunon gin-ingkit na lang atubangan mo, gwa dya hay gulgulun ko!"
- Katapusan -