Bag-ong kutat lang gid ang bagyo, kag ang tubig baha nag-amat-amat run hubas sa ugsadan ka mga pamalay nga marapit sa tulay. Gindiklara nga wara run it bagyo kag pwidi run makabalik ang mga kabataan sa iskwilahan, abay ang magurang ni Gilbert nga si Lambert nga naga-iskwila sa ikarwa nga grado.

Ugaring lain tana ang ginkawilihan ni Gilbert. Sa idad nga anum ka tuig, nabanga gid dya magsipal bisan tana lang gid isara, ilabi run gid ang pagsarasagnoy sa tubig-baha hay marapit ang anda balay sa ginungan.

Duro ang ana nakita nga nagaanod nga mga bagay nga ginadara ka tubig kag ang isara nga pinakamakatiringala nga ana nakita amo ang nagalutaw nga lusong nga ginakabudan ka duro nga mga kalampay. Ang iba nagahimakas nga masaka amo nga ginabutung nanda ang iba nga sa ibabaw kag dungan sanda nagahulog sa tubig. Hadlukan man gali ang mga sapat nga dya nga malumus, bisan pa nga ang anda kabuhi nasandig sa tubig. Ang nagaibwal nga tubig man gali ang magautas ka anda kabuhi.

Marimis kag mananam ang kalampay kon ilangkay sa ginat-an nga tambo kang kawayan. Paborito gid nanda ni manong na Lambert kon amo dya ang naplastar sa yahong.

Sa ana lamharun nga idad wara makamarasmas si Gilbert ka ana ginahimo. Ginlagas na ang nagaanod nga lusong bisan taga-iruk na run ang tubig kag sa amo to nga oras nadumduman na nga mangayo sa solo nga maka tabang.

“Nay! Nay! Buligi ako, Nay! Sa diin kaw run, Nay? Dara dayon ka baldi hay gapangagat ang mga kalampay sa sulud ka akun bulsa!”

Nagaparigos gid si Adelfa kang mabatian na ang singgitan ka anang bata nga daw marayu run. Abi na sa sulud balay lang nagasipal ugaring sa ana pagtamwa sa bintana nakita na si Gilbert nga nagakabud sa nagalutaw nga lusong sa tagadughan nga baha.

Indi maman-an ni Adelfa kon ano ang ana dakpun sa todo na nga kulba hay sa ana panurukan ginaanod run ang ana bata paagto sa gibungan, ang madalum nga parti ka suba nga rapit run sa dagat.

Dali-dali nga gin-ubit ni Adelfa ang ana patadyong, dumalagan sa magal-umun nga tubig basta lang mahingagaw salbar ang bata na nga si Gilbert.

Pagkalab-ot na sa ana bata, nahangusyan si Adelfa sa ana pagdakup sa lawas kang ana bata hay ginkarapulan dya ka pagkaduro nga mga kalampay. Ang iba sa lusong nagapangyabut piro may isara gid nga nagakutot sa ana talinga nga daw di-baterya nga aritos. Bisan nagaiwud sa kalam kag sakit, wara gid ginbuy-an ni Gilbert ang lusong hay rugto ang anda darapli!

“Maisug nga bata,” pinsar ni nanay na tungud sa amo ka lamharun nga idad wara nakabatyag kon ano ang kahulugan kang kamatayun.

Pagkalab-ot nanda sa midyo manabaw nga parti ka baha, gin-uba ni Adelfa ang ana patadyong, ginbalu ang pihak nga buho ka patadyong, ginsulud ang mga kalampay, kag dayon pas-an ka lusong. Pagkalab-ot sa anda balay ginbubo na sa labador ang ana mga dara, ginhunos ang lusong, ginhukas ang mga kalampay nga nagapanghawid pa sa patadyong, ginwaswas sa hangin agud mahukas ang mga lagtuk kang mahigku nga tubig, samtang nagaturuk lang si Gilbert nga naurungan.

“Wara kaw ti bayo, Nay, haw?” pamangkot ni Gilbert nga bahul gid ang ana pagkatingala.

Urihi dun makamarasmas si Adelfa ka ana kahimtangan kag naghimo ka rason agud indi lang makatugro it malisya sa bata.

“Man-an mo nga sa sobra ko nga kulba kang nagpanawag kaw, nagtalang-talang ako. Imbis gani nga baldi ang darhun ko, ang akun napurutan arinola nga may ihi pa,” dayon nag-utuy-utuy kang kadlaw si Adelfa samtang ginahukas na ang napungil nga kagat ka kalampay sa talinga ka ana bata.

“Bay-i lang hay dyan kamo kara nag-agi ni Nonoy mo. Pagkalab-ot ka siyam ka bulan, nakita nyo ang kalibutan!

“Ay, gali, Nay? Maswirti gali kami ni Nonoy hay iba nga aragyan ang amun ginlutsan. Kon nagtalang tamun, sigurado nga basin ang gintup-an namun!”

Naula ang karadlawun ni Adelfa, dungan tugro ka habon nga hamot kay Gilbert.

“Parigos run to!” sugo ni nanay na. “Ako ang ma dason hay mamunlaw pa gid ako. Pagkailis mo bayo, hatdan mo si Lola mo kang kalampay kag tabako nga ana ginamaskada.”

“Anuhon ta bay ang kalampay nga nabuul ta?” pamangkot ni Gilbert samtang nagaparigos.

“Anhon pa, kundi igat-an sa tambo,” sabat ni nanay na.

Naraha dun ang tinola pag-abot ni Nonoy halin sa iskwilahan. Samtang nagakaun sanda, sigi ang istorya ni Adelfa kay Lambert parti sa lusong kag mga kalampay.

Tam-an gid ka simpli ang pangabuhi ka mga ginikanan ni Gilbert. Wara ti bahul nga propyidad nga sarang ipanubli sa andang kabataan. Si tatay na simpli nga barbiro. Amo dya nga obra ang ana nga ginpili kon ikumparar sa konstraksyon. Tungud putot indi makaagwanta kon mataas nga tawo ang ana paris hay kon may iduhol tana sa abaga ka ana imaw, nagatihin tana. Kon tana gani ang mapas-an, nagasalup tana kag pamatyag na nagadugang ang ana pagkaputot.

Manami tana ang pang-alot hay ang buhok wara nagauntat ang pagtubo. Presidente man ka mga drayber, Obispo ukon simpli nga pari, sarang masugo basta ang ana ulo sarang makaliso. Kon kis-a gani ginapatawag pa tana ka pari sa parokya agud magserbisyo. May isara pa ka abilidad si tatay na, hanas dya maghuyup ka trumpita kag sakropon. Nangin myimbro ka pinili nga mga musikero kag nakatawas sa mga atleta ka probinsya sa West Visayan Meet kag amo dya ang sangka bugal nga ana ginaistorya sa ana kabataan.

Sa lamharun nga idad nanday Gilbert kag Lambert, anda kis-a ginamitiran ang mga instruminto pangmusika ka tatay nanda. Si Gilbert, sa idad na nga anum ka tuig, gintistingan na ang trumpita ugaring bisan anuhon na ka panukod ka ana likod sa dingding kag pagmuromudlo ka ana mga mata para may pwersa ang paghuyup, wara gid nagahuni, hay ang hangin nga dapat mabuga sa baba, sa ana aratrasan nagalusot!

Wara gid maglawid ang mga kagamitan ngato hay ginbaligya ni tatay nanda antis tanda maglapak sa hayskul.

Si Nanay Adelfa simpli man nga probinsyana, nagaangkun ka pinasahi nga kaambung tungud sa pirot na nga mga mata nga daw haponisa. Tyimpo gyira pa kato kang si Adelfa, sa ana idad nga kinsi anyos, nagaangkun run ka pagkagwapa nga ginahandum ka mga soltiro, isara run dyan ka ria ang kapitan ka mga haponis nga kaimaw ka ana mga soldado nagaagto sa balay ka daragita kag nagahatud ka binarita nga tsokolati. Pwirti gid nga kulba ka ana mga ginikanan kon makita nanda nga nagapaagto ang mga hapon. Ginatago nanda si Adelfa sa ginbaruron nga amakan ukon ginatakluban ka tabungos agud indi makita ka mga hapon hay basi ibul-un nanda. Ginabantog kato nga mapintas dya nga mga pangayaw kag nagapamatay ukon nagapanglugus ka mga kababainhan. Piro, ang naluyag kay Adelfa, lain nga klasi ka opisyal. Gusto na lang man gali nga makita ang itsura ni Adelfa hay sa anda nasyon, may kaidad tana nga anggid ang itsura kay Adelfa. Amo ria ang rason kon andut ginapangita na ang daragita. Piro bisan mayad nga tawo, indi gihapon madura sa pinsar ka ana mga ginikanan ang mga kaharadlukan nga mga ginapanghimo ka mga haponis amo nga kon makalumbus run tanda, ginakupkupan tana ka ana mga ginikanan nga nagatururo ang luha sa kalipay kag daw nakaguwa ang mga balabaw nga naglinagumba sa anda mga dughan bangud wara it malain nga natabo sa anda pinalangga nga bata.

“Palangga mo kami ni Manong Nay?” pamangkot ni Gilbert.

“Ay sus, sobrasobra gid, e, kapin pa hay natawo kamo nga mga gwapuhon bisan kon kis-a sarawayun,” ahus ni Adelfa. “Indi ako katurog sa pagtabog ka lamuk agud indi kamo makagat, pati ang pagpaknit kang kagat kang kalampay nga napungil sa imo talinga,” sabat ni nanay na samtang ginakuyaban tanda ni Lambert ka abaniko. “Nagaluslos gani ang karsunsilyo ni tatay ninyo ka paningkaras makakita ka kwarta agud makakaon kamo it mayad kag mangin mapuslanun kamo nga mga hinimo ka atun Ginoo.”

Buta kang kalipay kag palanggaanay ang nagligad nga mga tinuig asta makalambot si Gilbert sa ikan-um nga grado. Darwa pa ka libayun ang nagsunod nga puro bayi ang nagdugang kang kasadya sa anda panimalay. Kon wara lang raad nag-abot ang mapintas nga pagtiraw sa anda kabuhi nga sa manghud nanda nga pangidadun, nag-utas ka anda raad masanag nga paraabuton.

Bag-ong abot si nanay nanda Adelfa halin sa pagbulanti ka tabako sa mga lugar nga adlaw ka tyinda. Ginpanagtagan na ang ana apat ka bilog nga mga kabataan ka bitso-bitso nga ana dara. Nagaparamuti kato si Adelfa kag pwirti ka luya. Haros nagaduroy lamang dya paagto sa anda baratangan hay masakit kuno ang ana ulo kag kalawasan. Paagto gid to sa paskwa kang magmasakit si Adelfa kag may paraabuton pa nga programa sa iskwilahan nanday Gilbert.

Disyembre 19, adlaw ka programa nanday Gilbert. Magasuksok tana ka bisti ni Haring Baltazar kag may korona sa ana nga ulo.

“Nay, kar-on run sa hapon ang amun programa kag isuksok ko run ang bisti kang sara sa tatlo ka hari,” padumdum ni Gilbert sa ana nanay.

“Natahi ko run ang suruksok mo kag ang korona. Bisan masakit ang akun ulo, gintuman ko ang nabutang sa drowing, gamit ang atun di-mano nga makina.”

Nagabaton kon kis-a si Adelfa ka mga tarahiun kon libri ang ana oras kag kon wara ti bulanti ka tabako.

“Nami, Nay, ba ang akun korona,” sambit ni Gilbert samtang ginatul-ong ang korona sa ulo. “May puni nga dahon ka hilamon nga ragiwriw, gingunting ang mga siit kag ginpapitlan ka nagainggat nga kolor bulawan nga papil. “Malantaw kaw, Nay, ka amun programa?” pamangkot ni Gilbert.

“Indi gid ako kadara ka akun lawas bisan ginpainum ako ni tatay mo ka bulong,” masinurub-un nga sabat ka ana nanay nga nagalangut ang kalag hay indi maimawan ang bata.

Nagmatomato run lang si Gilbert mag-agto sa anda iskwilahan bisan mabug-at ang ana pamatyag hay indi tana makita ka ana mga ginikanan sa ibabaw ka intablado. Amo run to gali ang tion nga mahambal na nga si nanay na mayad pa ang wisyo.

Pagkadason nga adlaw gindara sa hospital si Adelfa hay indi maintyindihan ang ana ginabatyag kag ang apat na ka mga kabataan naurungan sa nagakaratabu sa anda nga nanay.

Petsa 24, kang nag-agto si tatay nanda Fredo kag si Lambert sa hospital, bahul ang anda pagkatingala nga si Adelfa sa guwa run ang mga gamit, napiud run ang ana banig kag nagapungko sa katri, nagahulat sa bana.

“Ayad run ako kag bukun it hospital ang makabulong kanakun. Mauli run kita,” sambit na.

Ginbaydan ni tatay Fredo ang baraydan sa hospital. Hambal kang doctor, may tumor sa utok kuno ang asawa ni Fredo piro indi si Adelfa magbaton ka bulong. Kon indi na pag-itablug, ana dya gina-ula sa salug ka hospital.

Amo man dya ang pitsa kang kaadlawan ni Christie, ang agot nga libayun ni Gilbert kag nagaidad tatlo ka tuig. Ginhakus sanda tanan ni nanay nanda pagkaabot gid halin sa hospital. Ginharaharkan na gid ang agot na nga bata nga dapat raad nagasilibrar ka ana kaadlawan. Nagapanangis si Adelfa nga daw sa nagapaalam. Malinung kag tam-an ka luya ang paskwa ngato sa anda panimalay ikumparar sa tanan nga mga nagligad nga paskwa. Kauna, amo dya ang pinakamasadya nanda nga adlaw hay luwas sa bisperas kang kaadlawan ni Hesukristo, kaadlawan man dya ni Christie. Darwa gid ang ginasilibrar nanda.

“Ipatya ninyo ang sulo, ipatya ninyo ang sulo,” singgitan ni Adelfa, nga mga alas-dos it kahapunanun pa lang. Nagapamati sa radyo ka mga kanta pangpaskwa ang apat ka mga kabataan samtang nagabantay sanda kay nanay nanda nga nagabatang sa katri. Nagbungkaras si Gilbert kag ana ginpatay ang radyo. Naglibug ang ana ulo kon ano buut hambalun ka anda nanay hay wara ti bisan sara nga nagasiga nga bombilya bangud masanag pa ang adlaw. Ginsirado lamang ni Gilbert ang bintana sa kwarto kag wara magbuhay, naturugan liwan ang anda nanay.

Adlaw ka paskwa. Ginpukaw ni Fredo ang ana darwa ka bata nga laki kang mga alas-tris it kasanagun.

“Agto kamo anay kay lola ninyo Lourdes kag sa inyo tiya nga si Adelia kag kun-on nyo nga maagto anay rugya hay si nanay ninyo patay run!” nagautal-utal nga sugo ni Fredo sa mga kabataan nga laki.

Nagakaptanay si Gilbert kag ang solterito na nga magurang samtang ginatultol ang dalan paagto sa balay ka anda lola kag tiya. Ang nagatururamos nga mga luha sa anda mga mata dara kang kasubu bangud sa pagkadura ka anda nanay, nagpadugang pa gid kang kadulum ka anda ginaagyan.

“Paano run lang bay ang manintuk mo pa nga mga kabataan? Sin-o bay ang madipara ka anda mga kinahanglanun hay ginbayaan mo run kami? Indi man tana mapatihan ang imo gulpi nga pagbiya ba sa idad mo nga sobra lang traynta,” ang paranambitun ni Adelia nga nagaatubang sa bangkay ni manang na. Ginakupkupan ni Gilbert ang libayon na nga si Christie kaingud si Krisna nga sunod kay Gilbert nga pariho man nga naganguynguy. Amo dya ang pinakalawid kag pinakamasakit nga paghibi ni Gilbert hay nagasirinamo ang anda mga aratubangun nga mga panghangkat bangud wara run ang nanay nga magaatipan kananda. Ginasumbagsumbag pa ni Gilbert ang ropero nga buta ka ralabhan kag brubhay kupkup sa ana mga libayun nga indi na maman-an kon paano atindirun.

“Buligan ko kamo nga darwa. Kami ni Nonoy Lambert ang matuytoy kaninyo,” bungat ni Gilbert.

Ginlubung si Adelfa nga wara ginbalsamar ang ana bangkay. Duro ang nagkumpanyar bangud maduro ang mga kaabyanan kag mga binuligan si Adelfa kang buhi pa. Nangin huringhuring pa nga ginpalakad kuno si Adelfa bangud nga daw katingalahan nga darwa ka adlaw run nga napatay, wara nag-igdas ang ana lawas kag sarang pa mauntay kag makuru ang ana mga butkun. Ginkumpirma ka siruhano nga pinalakad si Adelfa ugaring wara pagpati si Fredo hay disparatis kuno.

Padayon ang pag-iskwila nanday Gilbert kag ana mga kabugtuan. Tanda nga mga magurang ang nagbulus sa mga hirikuton sa sulud balay nga kato ginaobra ka anda nagtaliwan nga nanay: himus ka pagkaun, panglimpyo ka balay, pangahoy sa binit ka suba kag panglaba ka mga bayo nanda tanan. Si Fredo wara gid madurai ka paglaum. Padayon sa gihapon ang ana obra bilang barbiro sa anda banwa para may inogdarawat ka bugas kag inogbakal ka dapli nga pirmi lang linaga nga itlog ukon inasal nga isda tungud kulang ang tyimpo maghimus ka sinabawan.

Natapos ni Gilbert ang elementarya nga may mataas man nga grado. Pagkahayskul, nangin ikaapat tana sa pinakamataas nga marka sa iksamin nga ginatugro para mabaton sa iskwilahan. Sa limitado nga pangita ni tatay na, kon kis-a ginapanaw na lang pauli ang lima ka kilomitro kon hinali na magasto ang inugpliti para sa mga kinahanglanun sa iskwilahan.

“Mangasawa ako,” hambal ni Fredo sa ana kabataan, pagligad ka sangka tuig nga nagtaliwan ang ana asawa nga si Adelfa. “Bisan indi na matupungan ang ikasarang ka nanay ninyo, kabay nga maintyindihan ninyo ang atun kahimtangan nga nagakinahanglan ka sangka nanay sa atun balay,” paathag ni Fredo.

“Sin-o bala kami nga mamalabag sa gusto ni tatay tungud bataun pa tana kag kinahanglan na ang hulid sa baratangan bisan bukut maramig ang tyimpo,” pinsar ni Gilbert.

Ginkasal ang anda tatay sa anda madrasta nga bisan isara ka nagtambong wara it hinalung-ung kon matuod gid man ang anda paghigugmaanay sa isara kag isara.

Padayon ang pag-iskwila ni Gilbert. Sigi man sa gihapon ang ana pagpangahoy. Kon daragkul ang mga inutod, ginatangday na ang mga dya sa ginpakulub nga lusong agud madali magmara kon ibutang sa tarap-anan. Nangin obligasyon ni Gilbert nga magtig-ang sa kasanagun pa lang. Nagadabadaba run tana ang kalayo sa anda darapugan antis pa magbagting ang lingganay ka simbahan para sa misa kang kasanagun. Naputos run tana ang ana balon, piro si tatay na kag ang ana bag-ong-daan nga asawa, nagapanimuron pa bisan magin-ut. Mahambal nga bag-ong daan ang ikarwa nga asawa ni Fredo tungud mara run ang paranggasan ni manding nanda! Bukut dya it kutso-kutso hay duro ang makatugro ka mga prowiba. Dugang pa, indi ria makasarang magsulat ka bisan mala-balyina nga A! Naputo gani ang ginpundar nanda nga tyanggi hay sobra pa ang ana ginasinsilyo sa ana nabaton nga bayad. Wara lang ginasapak nanday Gilbert ang dya nga abilidad ka anda manding. Importanti tana nga ang hal-o ni tatay nanda may han-usan nga lusong nga ang anda manding lang gid ang solo nga nagapanag-iya. Amo diya ang mitapora ka istorya parti kay manding nanda.

Manogtapos si Gilbert sa hayskul kang nagpamaligya tana ka gas kon adlaw nga Dominggo kag tyinda sa anda banwa. Ang ana kalabanan nga mga suki nagaistar sa nabukid nga parti ka banwa. Nakapiyanpiyan gid man ang ganansya ka ana baraligya. Salbar run ang pliti na para sa bilog nga simana, may inogsulud pa tana sa ana alkansiya nga kawayan nga ana ginatago sa ulut ka ana mga bayu. Ugaring wara dya nagabuta hay ginalugit gali ni Christie ka hirpin kag ginabakal ka kuyamkuyamun. Gani, gintugro na gid lang tanan sa ana libayun pagkatapos magpromisa ang bata nga indi run tana mamuul ka bukun ana.

Natapos gid man ni Gilbert ang hayskul nga may kadungganan. Si tatay na pa ang nagsibit ka ana ribon.

Bakasyon run sa iskwila kag duro gid man ang tyimpo para makapriparar para sa kolihiyo piro wara dya malambot ni Gilbert.

“Indi ikaw anay, Toto, makaiskwila sa kolihiyo hay indi gid makasarang ang akun kinitaan kon darwa run kamo ni manong mo ang maiskwila. Paunahun ta lang anay tana kag sa sunod-tuig lang timo.”

Nagtango lang si Gilbert kag nagpasugot.

“Pa-Baguio ikaw kon gusto mo, hay may nag-abot nga rugto naga-obra kag nagapanghagad kon matawas ikaw kana samtang indi pa ikaw makaiskwila. Kalitan mo anay guro bisan santuig lang. Kon indi ikaw makasaho, sulat kaw lang hay pangitaan ta ikaw ka inugpliti pabalik,” ang pang-ingganyo ka ana tatay para nga indi man magbug-at ana baratyagun bangud indi makaiskwila.

“Ako pa ang indi magpasugot,” sabat ni Gilbert nga wara’t duga-duga. Naumpawan ang ana pamatyag pagkabati na ka oportyunidad sa syudad.

Lagilagi nga naghimus si Gilbert ka ana mga gamit kag ginsulud sa malita abay ang kard kag diploma hay basi may tsansa nga mapadayon na ang ana handum nga makabuul ka kurso kag makabulig sa ana mga libayun sa urihi. Pagkadason nga adlaw, nagpanaw run si Gilbert paagto sa bantog nga syudad sa Benguet, kaimaw ang ana kasimanwa nga si Daniel.

Bapor pa-Manila ang una nanda ginsakyan. Pagkalambot sa Manila, nagtinir pa anay sanda it sangka adlaw agud maglagaw sa malapad nga syudad kag magsulung ka sini nga si Daniel ang naggasto.

Magdason adlaw, nagsakay run sanda sa pangpasahiro nga trak, paagto sa Baguio. Samtang nagapanakayun, gin-istorya ni Daniel nga sangka weyter tana sa primira klasi nga ristawran. Elementarya lang gani tana ang natapos na kag nagabatobato lang magsabat ka ininglis kon mag-istorya sa mga kostomer nga puti ukun pirot it mata.

“Bagay gid to kanimo nga obra hay maluwas nga gwapo ikaw, nakatapos pa ikaw it hayskul. Basi bay mauyunan pa timo ka atun amo nga katsila. Indi pa natun malantu ang imo kapalaran,” dugang pa ni Daniel.

Pagkatapos ka anum ka oras nga byahi, nakaabot gid man sanda sa syudad. Nagkaun anay sanda kag nagpahuway. Pagkaaga, ginpakilala run ni Daniel si Gilbert sa anda nga amo. Bayi nga mistisa katsila ang nag-atubang kananda.

“Mayad nga aga, Mam Consuelo” dungan nanda nga sambit sa pulong nga Ingglis. “Si Gilbert, Mam, ang akun nahagad nga maobra rugya sa inyo ristawran,” madasig nga hambal ni Daniel dayun tudo kay Gilbert.

“Gradwado gali ikaw sa hayskul,” muno ka anda amo samtang ginabasa ang bio-data ni Gilbert. “Sa iba nga pwisto ko ikaw ipaobrahun kag rugya timo maistar sa balay. Libri ang pagkaun mo hay may manoghimus man kag ipalimpyohan ko ang stock room para mangin imo kwarto nga parahuwayan. Umpisa sarum-an, tudluan ikaw ka sekretarya kon ano ang imo orubrahun.”

Sa mamugu nga istorya, nabaton si Gilbert bilang Stock Clerk kag nagpasalamat tana kay Daniel. Napyirdi na pa ang nagpatigayon kana hay nagaarkila tana to ka kwarto, nagabakal ka ana pagkaon, kag nagabayad pa ka kuryinti kag tubig.

Sa una nga mga inadlaw nabudlayan gawa si Gilbert sa ana nga obra. Sarisari nga tamanyo ka mga karni ang ana ginapanglista kag tanan halin pa sa iba nga pungsod. Luwas sa mga karni, may dyan pa nga mga irimnun, di-lata, lainlain nga klasi ka mga groserya, kag pati ang mga sinako ka bugas nga ginagamit sa ristawran. Si Gilbert ang nagabaton kag nagatago, pati ang manomano nga nagalista ka nagaguwa-sulud nga mga gamit. Wara pa kato mauso ang silpon kag kompyuter amo nga ginalista gid sa notbuk ang tanan.

Bukut magasto sa labada kag habon-hamot ang dya nga lugar hay talagsa lang ginabalhas ang mga tawo, abay man si Gilbert nga nadugangan ang ana pagkamistiso bangud ang klima nagapadugang ka ana pagkaputi. Sa ana una nga swildo, nagbakal tana ka personal nga mga gamit ilabi run ang midyas kag gwantis hay maramig gid man sa kagab-ihun. Nalipay si tatay na Fredo sa pagbaton na kang sulat nga may naipit nga kwarta para sa ana mga libayun.

Daw ginahunos lang ang mga inadlaw kag mga binulan nga gintinir ni Gilbert sa lugar nga maramig. Nauyunan man ka ana amo ang mga obra ni Gilbert kag indi malikawan nga ang iba nga mga tinawo sikrito nga nagasabit sa ana posisyon. Maluwas nga duro ana nangin amigo, palangga pa tana ka mag-asawa nga tag-iya mismo hay nakita nanda ang katandus ni Gilbert. Nakita ka mag-asawa nga si Gilbert nagabulig panglimpyo ka anda awto, nagapamunyag ka mga bulak kag kon ano pa nga mga yangkutyangkut nga orubrahun bisan bukun ti ana obligasyon.

“Praktis bala ikaw ka maniho ka awto,” hambal ka drayber nga si Jacinto. “Masal-an pa timo nga tag-iya hay gwapo pa timo sangsa atun amo nga laki. Maitum pa abi tana, abaw, pwidi gid nga masal-an nga drayber mo tana kon ikaw ang mapungko sa likod na!” lahug pa ni Jacinto.

“Indi gid takun magmitir kag wara ako it handum sa amo dya nga obra hay naga-unay ang nganga ka akun baba kon makaptan ko ang manibela,” sabat ni Gilbert piro ang matuod na nga rason ang hilaw nga pagkamatay ka ana tiyo nga si Russel, sangka bitirano nga drayber ka trak ka mga sopdringk.

Buta kang karga nga sopdringk ang anda sarakyan kato kang sa durulhugon nga parti ka dalan, nahurus ang prino ka sarakyan. Sa wala nga parti pil-as, kag sa tuo nayon, bukid. Mayad gani hay wara it pamalay. Bisan anuhon na ka lapak ang prino indi gid maghawid, gani ang solo nga ana ginhimo amo nga ibunggo sa kilid ka bukid ang madasig nga pagdulhog ka sarakyan. Ang apa nga ana timbang, daw sa malumpat, piro urihi run hay nagbaliskad gid ang trak sa todo nga pagkabunggu sa bukid bangud sa kadasigun nga dara ka dalan nga durulhugon. Tanan nga ruwida sa ibabaw kag ang ana tiyo nagabarikutot sa idalum ka manibela nga ang ana mga kahig puro nagaalsa. Amo man ang pahinanti nga apa. Maluwas nga nagakabit ang kahig sa nabuka nga bintana, nagabarikutot man kag daw nalunggu ang ana liug. Istorya pa ka mga nagtabang, nakasinggit pa dya ka tinaga nga, “Na – na – na – nay!” Nagdinalagan ang mga pumuluyo pagkabati nanda ka mabaskug nga lagpok kag linupok ka mga botilya. Lagilagi nanda nga gintabangan si Russel kag ang apa nga pahinanti nga isara lang gid ang nahambal kag wara run maliwan. Ugaring bisan ano ka mainandamun, kon disgrasya ang magaabot, indi gid makalikaw. Wara gid ti swirti ang darwa. Amo nga bahul gid ang hadluk na magkaput ka manibila.

“Ako ang mapaiskwila kay Gilbert sa kolihiyo,” hambal ni Mam Consuelo kay tatay na Fredo kang gulpi dya nga nag-abot sa syudad kaimaw ang tatay ni Daniel. Abi ni Mam Consuelo abatun run ni Fredo si Gilbert para paiskwilahun, piro indi gali! Nakabaligya ka darwa kabilog nga baboy si Tay Lucio, ang tatay ni Daniel, kag ginhagad na si Fredo nga malagaw sa Baguio nga tana ang magasto.

“Mayad pa timo, Tay, ba nakalambot sa maramig nga lugar nga wara it gasto,” dayaw ni Gilbert sa ana tatay.

Bilang pasalamat, ginlagaw ni Gilbert ang darwa ka mga tatay, pati run si Daniel, sa mga parke, kwiba, asta sa balay bakasyunan ka presidente ka Pilipinas rugto sa syudad. Duro gid nga kalipay ang balon ka darwa ka mal-am sa anda pag-uli hay maluwas sa kwarta nga tugro ka anda mga kabataan nga soltiro, duro nga mga rigalo ang gintugro ka ama nanda. Pasalamat na kuno sa mayad nga pang-obra ka anda mga kabataan.

Pag-abri-klasi, nag-iskwila gid man si Gilbert sa University of Baguio sa kurso nga komersyo. Obra sa aga kag iskwila sa tapos igma asta sa gabii, amo dya ang opisyo ni Gilbert adlaw-adlaw. Libri ang tanan nga kinahanglanun ka soltiro, halin sa yunipormi asta sa uruli. Ugaring, kaduro man ka gindugang sa ana obligasyon sa obra, gindunganan pa ka ana pagtuon, daw nagsalangisag man ang ana paminsarun. Natam-an pa gid tana kang nag-umpisa nga nagsaku pagpitik ka ana dughan bangud gintawag tana ni paghigugma. Matuod gid man gali nga wara ginapangita kag nagaabot lang gulpi ka ana kon may maigo run ang pana ni kupido.

Klasmit ni Gilbert si Sherlyn, sangka maambung nga Ilokana. Pariho kana, nagaobra man dya kon aga kag nagaiskwila kon gabii. Mabuut nga bayi si Sherlyn, tipikal gid sa sangka Pilipina. Nagadungan sanda pirmi sa paghalin sa yunibersidad kag ginahatud dya ni Gilbert sa paradahan ka sarakyan pauli sa anda balay. Samtang nagapanaw, masami nga nagakalipat si Sherlyn kag dawa na pirmi ikaptan ang butkun ni Gilbert kon mag-istorya ang soltiro kang karadlawan. Likum sa daraga, ginakuryinti gali tana ang soltiro kag ginapaupok na lang dya sa mahugut nga pagpisil sa alima kang ginadumtan na nga daraga. Wara run gani nakamitlang ka mga tinaga nga “Ay lab yu.” Basta, tanda run.

Buta ka inspirasyon kag kasadya ang darwa ka nagahigugmaanay. Bisan sa oras ka obra, nagatawag sa telepono si Sherlyn nga nangin kabangdanan para madakpan si Gilbert nga nagaparapalta sa obra. Kahigayunan dya nga wara ginpalampas ka mga nahisa kana tungud may nanugid kay Mam Consuelo.

Personal nga ginpatawag sa opisina ka ana ama si Gilbert.

“Ano gid bala ang plano mo sa kabuhi? Tapuson ang pag-iskwila ukon mangasawa?” ang imbugada lagi nga sug-alaw kay Gilbert ka ana ama nga ginakabig na run nga nanay.

“Maiskwila, Mam,” sabat na dayon kuub.

“Kon amo, indi anay pagdali hay duro ang bayi sa kalibutan. Ako ang mangita ka bayi nga imo pangasaw-un!”

Wara run nakasabat si Gilbert piro sa ana pagpati, ang paghigugma wara ginatugro sa tinuga nga indi magbaton.

Gintuman gid matuod ni Mam Consuelo nga mangita dya ka bayi para kana. Si Mitos, bata ka ana amiga nga imaw nanda sa nigosyo.

Madalum ang panagitlun ni Gilbert kang ginpakilala tanda ka bayi hay daw pinabay-an dya sa kusina. Alima na pa lang mabug-at run nga kon iumul na, daw di-primira nga lahing ka niyog nga garata! Ang ana lawas indi run dapat nga ikatingala. Bahul gani ang baryo, ayhan pa ang probinsya? Kon imo dya mapangasawa, may lunan run ikaw, may kurtson pa. Ugaring kon bumaliskad ang sitwasyon, basi maubusan ikaw ka hangin kag indi makaginhawa.

Sa pinsar ni Gilbert, indi gid tana kay Mitos, hay kon ikumparar kay Sherlyn, subra gid sa pilo ang dipirinsya. Maluwas nga palangga na si Sherlyn, ang ana lawas kag pigura tana ka ana nobya daw pang Miss Universe ang kurba.

Sigi ang tago nga rilasyon ka darwa nga nagahigugmaanay. Saksi pirmi ang Burnham Park sa anda mga plano nga bukun pa it sigurado.

Ika-lima run ka tuig ang pagtinir ni Gilbert sa syudad nga nagdihon ka ana personalidad kag baratyagun, imaw ang mapintas nga mga disisyon. Nagtingub si Gilbert sa balay nanday Sherlyn hay pamatyag na, tama run ka gutuk ang ana ginaobrahan para sa mga butang nga gusto na himuon para sa pinalangga. Nagahibi si Mam Consuelo kang magpaalam si Gilbert.

Naman-an ni Fredo nga naghalin run si Gilbert sa ana ginaobrahan tungud sa sulat nga padara kana abay ang bag-o nga adres kon sa diin nagatininr ang ana bata.

Sirum run kang mag-abot gulpi si Fredo sa ginaistaran ka bata. Bukut lagaw kondi pamalayi ang tuyo na bangud nagapuyo ang darwa nga wara ti bindisyon kang kasal. Ginkasugtan ka mga ginikanan ang pitsa ka pagtambi-palad ka anda mga kabataan.

“Diin kaw bay, Tay, nagbuul ka kwarta nga ginbalon mo?” pamangkot ni Gilbert nga may bahul nga pagkatingala.

“Gintugruan ako ni Manong mo pagkamaan na nga wara run ikaw it obra. Ibilin ko kuno kanimo ang iba. Palangga ta bay kamo tanan amo nga bisan isara indi pwidi nga pabay-an.”

Pagligad ka darwa ka bulan, nagbalik sa Baguio si Fredo para sa adlaw kang kasal imaw ang ana ikarwa nga asawa. Pag-abot lang nanda naman-an nga indi pa madayon ang kasal bangud kang nagligad nga apat ka adlaw, nag-abot ang tiligrama halin sa manong ni Sherlyn nga naga pangabuhi sa Davao nga nangabay nga iatras anay kuno ang kasal hay maabot sanda pagkaligad ka darwa ka bulan. Daw gintakluban kang kalangitan si Fredo.

“Indi run kami makabalik sa amo to nga pitsa hay, maluwas nga marayu ang dya nga lugar, bahul run nga tyimpo kag kwarta ang amun nausik sa paagto kag pabalik,” ang paathag ni Fredo sa hilaw nga mga balayi. Pati si Gilbert kag si Sherlyn nagkupkupanay nga nagaturo ang anda mga luha, hay indi madayon ang kasal.

Sa adlaw daad kang kasal, nagsimba run lang ang magnobyo kag ginlagaw ang darwa ka mal-am sa syudad agud malugpayan lang ang kasubu nga anda nabatyagan.

“Mapanaw run kami,” lisinsya ni Fredo sa bata kag ana parangasaw-un sa adlaw ka andang pag-uli. “Kamo gid lang ang bahala sa inyo mga plano. May mga libayun pa ikaw, Gilbert, nga nagairiskwila man kag indi ko man sanda sarang mapabay-an. Ibilin ko kanimo ang dapat raad igastuhon sa inyo kasal kag kabay nga makakita kaw dayon ka mayad nga obra, nga sarang ninyo ikabuhi.”

Nagalumawlumaw ang mata nga ginharkan na ang darwa nga amo man ang hiribiun.

Bisan buta gali ka paghigugma sa kada isara, nagabuhin man kon nagangurub ang busong sa kagutum. Kulang gid ang kinitaan ni Gilbert sa ana pag-ekstra- ekstra sa gasolinahan. Pati ang pagtuon ni Sherlyn nauntat man hay ang gamay na nga swildo, ginagasto na pa sa apat na ka mga libayun. Dugangan pa kay tatay na nga para inum nga kon indi gani makatughong, bisan langgaw indi na pagpatawadun.

“Maobra ako sa Manila hay kuon ni tatay patigayunan kuno ako ka akun tiyo nga superbisor sa paktorya ka gatas,” bungat ni Gilbert. “Kon makaobra ako, padarhan ta ikaw agud mapadayon mo ang imo pag-iskwila.”

“Sugot ako basta indi mo ako paglipatan, ha? Panumdumun mo gid pirmi, Gilbert, nga ikaw ang akun kabuhi, kalipay sa tion kang kasubo, kag himaya kon ikaw ang kaingud ko. Rugya lang ako nga magahulat kanimo sa atun paraiso,” sabat ni Sherlyn nga may bahul nga kasubu.

Nadayon gid man ang pag-obra ni Gilbert sa Manila. Nangin manog-isip tana ka mga kinarton nga gatas. Bukun bag-o bangud haros pariho lang ka binayaan na nga obra. Ang kinalain lang, mas duro ang tawo nga kalampay ang pag-inugali. Kon sa ibabaw gani ang isara ginakagat kag butungun hay gusto man makatongtong sa ibabaw, ano pa, dungan sanda mahulog sa idalum.

Bisan bahul gawa ang gasto sa Manila, wara pag-untat ang padara ni Gilbert kay Sherlyn lakip ang mga tinaga kang kahidlaw ka sangka nagahigugma.

“Umpisa nga naghalin ikaw, naggamo ang amun pagsinarayo. Pirmi si tatay nagatinunto kon magbais sanda ni nanay amo nga pirmi lang ako nagahibi. Bul-a run, ay, ako rugya kon masarangan mo hay matawas gid takun kanimo kag magahulat asta san-o,” ang mapinalanggaun nga sulat ni Sherlyn. Ang pinakaurihi nga sulat nga ana nabaton.

“Uli rugya anay sa Antique kag tapusa ang imo kurso. Akawntant run si manong mo Lambert kag manami ang obra. Mabulig tana ka gasto kanimo bisan nga may asawa run dya. Nabaton run man namun paagi sa koreyo ang imo transkrip halin sa Baguio. Sigurado mabaton ikaw bisan sa diin man nga kolihiyo. Bug-usa ang imo huna-huna hay ang pagpangasawa magahulat lang tana ria.”

Sulat ni Fredo sa bata.

Nakauli gid man si Gilbert matapos ang anum ka tuig nga pagparayu sa lupa nga ana natawhan. Paano run lang si Sherlyn hay milyamilya run ang anda karayuun sa isara kag isara? Pamangkot nga natanum sa ana paminsarun.

Nagaidad run si Gilbert ka bayntidos pagbalik na sa kolihiyo. Gamay run lang gali ang nabilin na nga mga asignatura kag matapos na run ang kurso sa sulud ka sangka tuig. Naatrasar lang dya tungud sa sabdyik nga Religion nga dapat gid bul-un kag mapasaran.

Daw binuy-an nga kabayo si Gilbert sa ana pag iskwila liwan. Bangud parasaot, duro nga mga paindis-indis sa pagsaot ang ana gin-intrahan. Nangin Mister Matso man tana sa anda banwa nga ang primyo kwarta kag longnik nga wiski. Ang kwarta ana ginbulsa kag ang wiski gintugro na kay tatay na nga nagatagay man kon kis-a kaimaw ang ana mga tiyo nga paralingin.

Sangka bis, gin-imbitar tana imaw ka darwa ka mga daraga nga masaot sa anibersaryo ka sangka kooperatiba. Bisita nanda ang gobernador ka probinsya kag iba pa nga mga lidires. Ang intablado nga anda sautan nahuman sa salug nga playwud kag may pagkahuyang dya.

Todo gid ang tumbo ni Gilbert sa sonata hay natung-an dya ka darwa nga todo man ang saot. Ugaring sa kon ano nga disgrasya, sa sobra nga atras-abanti ni Gilbert, nakasanggab ang buol ka ana sapatos sa ulo ka naglabaw nga dos nga lansang. Natumba dya kag duro nga istrilya ang nakita na. Sa gihapon sigi ang tokar ka sonata, gin-alsa ni Gilbert ang darwa na ka alima, gindawo ka darwa ka bayi nga sige man ang iwul-iwul, kag dayon butung kay Gilbert para makabangon. Kang nakatindug, sa gihapon nga nag-iwul-iwul si Gilbert asta matapos ang sonata. Nagtirindug kag nagahurugyaw ang mga nagalantaw dara ang pamalakpak hay abi nanda abay ang lagbung ka ana ulo sa saot bangud ang anda hulag nagsanto man sa sonata.

Pagkapanaog sa intablado, nagpungko si Gilbert sa siya kag ginbilid kon ano ka bahul ang bukol na sa ulo. Amo man pagparapit ka Gobernador kana. Nangamusta dya dara pakumkum ka kwarta, “Ibakal ka pamahaw nyo kag bulnga ang bahul nga bukol sa imo ulo. Nunu-i dayon ka yilo.”

Nakatapos gid man si Gilbert sa ana kurso, nakapasar sa examin sa serbisyo sibil kag nakaobra. Wara gid sa gihapon si Sherlyn nakasabat sa mga sulat nga ana ginpadara amo nga nagdisisyon lamang dya nga mangasawa ka sangka impliyada nga imaw na man sa opisina kag haros araanggid man kay Sherlyn ang itsura.

Mapinalanggaun man si Slybeth nga ana asawa. Ilo run man sa ginikanan kag may magamay nga taramnan nga ginbilin ang ana mga ginikanan amo nga nagdisisyon gid lang sanda nga mangabuhi sa lugar ni Slybeth para maatindir ang taramnan. Gindara gid ni Gilbert ang lusong nga ana handumanan. Ginbawi na dya hay ginahimo lang ni manding na nga biris-akan kang kahoy nga garatong.

“Andut wara haw ikaw nag-opisina?” pamangkot ni Gilbert sa asawa nga nagabatang sa sopa.

“Nagalingin ang akun ulo kag nagaparanuka ako. Wara pa ti sulud ang burugasan ta,” sabat ni Slybeth nga nagapirung ang mga mata. Lantu run ni Gilbert kon ano ang ginabatyag ka ana asawa. Sigurado nga mangin tatay run tana!

Bitbit ang garab, ginsagnoy ni Gilbert ang dalan paagto sa anda taramnan bisan bag-o lang uba ka ana sapatos. Naggurut ka paray nga urubasun, ginpas-an pauli, ginlinas kag ginpain ang matimgas nga mga bunga. Kang nakabuul run ka pira ka hakup nga paray, nagdaig tana kang kalayo, ginbutang ang paray sa karaha kag gingarut ka lugay asta pwidi run ibugasun. Gamit ang hinuraman nga hal-o, ginbayo na sa lusong, nga ginakarapulan kauna ka mga kalampay, kag gintahupan para mapain ang panit ka paray. Dayon na ginbalinonasan ang bugas kag gintig-ang, samtang si Slybeth nagapanilag lang.

“Sagad gid man ikaw mag-obra sa uma hay namit ang sabor ka kan-un nga binayo mo,” nagayuhum nga hambal ni Slybeth pagkatapos nanda kaun.

“Ako pa nga hadlukan magdrayb piro sagad magkambya sa kwarta-matsa!” inapot man ni Gilbert.

Darwa run kabilog ang anda kabataan kang nagbakasyon si Daniel sa anda lugar. Ginsagap na gid si Gilbert, ang kasimanwa nga ana ginakabig nga suud nga amigo sa Baguio. Nagabarak lang ang pamangkot ni Gilbert kay Daniel.

“Kamusta run si Sherlyn? Nakapamana gid man bala? Wara na haw ginsabat ang akun mga sulat?”

“Wara kaw haw kamaan nga kang nagligad nga anum ka tuig, may mabaskog nga linog sa syudad. Duro ang nagkaramatay kag isara sa linibo nga gin-isip si Sherlyn. Nagatudlo gid tana kato sa ikalima nga panalgan ka yunibersidad kag haros tanan na nga mga istudyanti napatay kag duro ang rarung. Nakilala lang si Sherlyn tungud sa I.D. nga nasab-it sa ana liug. Naman-an ko man nga wara tana it bana hay nagapamangkot tana kanakun kon ano run ang imo sitwasyon. Kag ang mga sulat nimo nga ginapadara, ginagisi gali ni tatay na kag sunugon. Indi na gusto nga ikaw ang mapamana ka anda bata hay basi indi kuno tana makabulig sa ana mga libayun,” ang indi maharaw nga sabat ni Daniel.

“Makaluluoy man ba,” bungat ni Gilbert nga nagaturo ang luha.

Mga tatlo run ka dikada nga naghalin tana sa tupad ni Sherlyn piro buhi pa ang ginatagotago nga nabilin na nga handumanan kay Gilbert: ang ana litrato nga nagayuhum kag ang mga nagakadunot nga sulat sa ana nga kahita.

“Nagapagwapa ako rugya hay basi islan mo ako kon makakita ikaw ka mas maambung pa kanakun. Wara’t bisan sin-o nga makasal-ut sa imo lugar sa akun tagipusuon kundi ikaw kag ikaw lamang asta sa urihi nga pitik ka akun dughan,” ang mga urihi nga tinaga ni Sherlyn nga ana gid napamatud-an.

Sa gihapon ginabalikbalikan ni Gilbert ang dya nga bahin ka ana nagligad bisan duro run ang mga bukay nga buhok sa ana ulo kag ritirado run dya.

Bitbit ang tasa kang kapi, ginlantaw ni Gilbert ang malapad nga taramnan nga buta ka mga aranyun nga paray dayon na ginhanduraw ang mga masadya kag masubu nga inagihan sa pangabuhi. Sa gihapon, pariho kang kalampay nga hugut ang kabud sa lusong, ana ginakumkum pa ang daw sa buhi nga litrato ka sangka bayi nga nagtugro kana ka indi matupungan nga inspirasyon.

“Lolo Bert! Lolo Bert! Tawag ikaw ni Lola Bing. Masimba run kuno kita!” singgitan ni Freddie, ang kamagurangnan na nga apo nga pito ka tuig ang idad.

Pariho ka pagbutlak kag pagsalup ka adlaw, anggid gid man ang kabuhi ka tawo: may bag-o kag daan, may puno kag punta, may lusong kag hal-o, kag kon himo sa pangkalibutanun nga butang pariho kang kahoy, nagakadunot kag mahimo nga mauntat ang tanan; piro kon ang tanan nasandig sa pagbuut kag gugma ka atun Manogtuga, asta san-o wara dya it katapusan.

- Katapusan -

Kaina pa ang hulat ni Manang Uray sa ana bata nga makabalik piro sa ka buhay mag-abot. Ginsugo na lang to nga mahuram ka posporo rugto sa ubus. Kaina pa ang pangita na ka posporo. Wara man to sa bakalan sa kilid ka dapog. Wara man sa bulsa ka puroy ka bana nga nasab-it sa baral ka harigi ka anda palayas. Wara man sa lamisa sa ingud ka sinamak, arasinan, kag garapon ka bitsin. Ay, mabudlay gid kon mawad-an ka posporo. Alangan man nga makiskis pa tana ka bato ukon kaging nga lawas ka bagakay. Mabudlay gid matuod dya sa bukid kon mawad-an ka posporo. Indi gid makadaha ka pagkaun. Kag sa madulum nga gabii, wara ti isindi sa mitsa kag kingki.

“Sika!” Tabog na sa miyaw nga nagaluko sa kilid ka dapog. Nagtarap-ok ang abo kang naglukso ang sapat nga nagtupa sa naputok nga mga paklang kang palawan nga gururubun agud dahaun nga laun ka anda nayun.

Sa ana kaugut, gindakup na gulpi ang silhig nga nagatindug sa kilid ka pwirtahan. Wara naigo ang buli ka miyaw nga madasig nga nagsughot sa dabong ka mga banlaw.

Dayon, nagturuk tana sa ubus. Nakaptan na maangud ang bukog nag silhig. Masinggit daad tana…

“Liiiii…” Tana mismo ang nagtapna ka ana kaugalingun. Indi run bagay tana magpalaoylaoy tawag kay Liklik hay daraga run. Mayha run tana sa makabati. Indi run bata-payaun ang ana bugtong nga bayi nga sakusakuun na sa pagpanawag.

Wara sa plano nga nagpanilhig tana ka anda ugsadan. Nagapaninghawak ang ana wala nga alima, ang ana tuo mapurus nga nagasilhig ka mga dahon ka babana, bayabas, kag nangka. Nagpanilhig tana dara panggabot ka bikabika, plagtiki, kag bungutbungut sa ugsadan. Bangud sa kasakuun, pira run matuod ka simana nga wara tana makapanilhig kag makapanghilamon ka anda ugsadan.

Kang nagbalik tana sa dapog, nakita na ruman tuya ang miyaw nga nagaluko ruman sa abo. Sa masami, sa dapog gid man nagaluko ang miyaw nga dya ilabi dugid kon bag-o makakaun. Wara na dulang gintabog ang sapat.

“Nay! Nay!” singgit ni Liklik nga piho may igasugid sa ana nanay.

“O, nagahangus kaw gid haw?” pakiana na.

“Uhu, lantawa bala, Nay. Nakakita ako ka pungsod ka ligbus,” kag dayon na ginwani ang ana ginabagtung sa palda nga mga ligbus pasulud sa kararaw nga kaina ginagamit sa pagtaklub sa kapug nga kan-on kag sa hawulhawul nga nagalutaw sa langgaw nga ginpus-an ka tuman ka makahang nga katumbal.

“Diin mo dya, nakita, Lik?” pahutik nga pamangkot na sa ana bata agud sanda lang nga darwa ang makabati.

“Rapit sa bungsod, Nay. Rapit sa mataas nga puno ka inyam sa kakugnan,” sabat ka ana subang nga manami ang ngisi.

Ginpinsar ni Manang Uray nga agtunan ang ginahambal ni Liklik nga rapit sa bungsod, rapit sa puno ka inyam sa kakugnan. Basi, isa lang ka pungsod ka ligbus ang nakita ka ana bata. Nagalaum gid tana nga may makita pa gid. Indi lang sanda ang madaha ka dya agud idapli sa kan-un. Ibaligya na ang sobra sa anda makaun. Ginapanumdum na pirmi ang baralunon nga kwarta ka ana subang sa kada pagdulhog na ka dya sa ubus. Wara man nagariklamo si Liklik kon patus-unon na ka dagmay, kurukuton nga kagyus, ukon indi gani mauribay ka binagtung nga uhong, kurupdup, ukon sal-ing agud ihapit sa anda mga paryinti kag mga kakilala sa paradahan para sa ana paglitun sa dyip pabanwa, may balon run tana nga kwarta. Nabatian na makaisa nga naghambal si Liklik: “Nahuya run ako, Nay.”

Nakapanghayhay. Tuman run ka puraut ang pangabuhi sa bukid. Kon mawad-an, wara gid ti madalaganan. Angay kadya nga wara ti posporo, indi sanda makatig-ang. May turulahun man daad sanda nga sangka kararaw nga ligbus pay indi sanda makadaig.

“Masingkaw run ang init ka adlaw, wara pa kita makadigamo,” muno na sa ana bata nga nagapamahid ka ana mga batiis. Mapula ang dapadapa ka ana bata. Mayad lang hay wara napanubli ka ana bata ang ana mga gutang nga nagaparanglitik pa gid gani kon ana ikuskos sa matarum nga bato.

“Alaw-alawun ko si Tatay, Nay,” boluntad ni Liklik nga nagasab-it ka gingamit nga tualya sa bikil sa harigi. “Nagsunod kana si Toto Mayuk?” paaman na nga pamangkot.

“Kon wara ti klasi, daw indi to nga daan magbulag sa ana tatay,” sabat na samtang ginahunos ang garab sa dingding nga tadtad. Tana man ka dya nagtuslok ka garab sa dingding kang nagligad nga adlaw kang nagpinangilat.

“Hulata dlang igma nga dya,” panghawid na sa subang.

Nadumduman na ang ana kinagot. Nagdumdum tana nga basi ginbuul ni Toto Mayuk ang posporo sa puroy ka ana tatay agud himuon nga balay ka damang. Mahuyugon gid ang bata nga dya sa damang, sa pagpadalus-os sa banglid sakay sa paklang ka niyog, sa pagpaniro ka pispis, sa pagpatial sa init, sa pagpaharab kang karbaw, kag sa pagsunod sa ana tatay sa pag-arado.

 “Sa diin dun ang ginsugo ko kanimo, ‘Lik?”

“Ay, dya gali, Nay,” kag ginduhol kana ka daragita ang balay ka posporo nga haros nagkarabingkas dun. Upod run ang barag-idan na ka dya kag daw gabok run. Basi bala nalipatan dya sa bulsa ka puroy kag nadara pag-ubog sa tubig sa pagpatubog kang karbaw.

“Ahay, isa dlang ka palito ang nabilin?” pakiana na sa ana bata.

“Huud, Nay. Ginpakita kanakun ni Tya Uray ang anda posporo. Duha dlang gid ka palito ang nabilin. Ginpirit na pa gani si Gargar nga pangayuon ang balay ka ana damang agud may bag-idan kita. Nagahibi pa to si Gargar paghalin ko. Hambal ni Tya Uray, mauli dlang ako hay tana dlang maulo-ulo sa ana agut,” tadlung nga panugidun ni Liklik.

Nakaulung-ulung tana. Amo run gid dya ka puraut ang pangabuhi sa bukid? Tulad man lang dya, a, bawibawi na. Bulan gid man dya ka tigkiriwi. Maabot ang bulan ka tag-arani kag magsugung ruman ang anda inogpadarawat. Makapanindahan ruman ang ana bana it tingubtingub.

Nag-isip tana sa ana paino-ino kon pira run ka tuig ang nagligad nga wara tana makadulhog sa banwa. Kaangay mariit ang banwa nga indi dugid tana magdulhog tuya. Dumduman na pa ang bato nga balay sa ingud ka magapa nga paho. Indi. Indi na run gusto madumduman. Dya sa bukid, gusto na magpakatawhay. Palangga tana ni Digoy. Ginpabatyag kana ka bana ang pagbaton kag pagpalangga. Mabuhi tanda ka bana na sa ana katandus kag pagpanikasug nga tungdan ang ana pagkatatay. Pirit na run ginkalimtan ang mga tinuig nga nagpangalagad tana bilang timbang ka Pamilya Rinduque.

 Nagakaurungan tana sa atubang ka nagadabadaba nga kalayo. Ginapaarangan run ang tinig-ang. Nagabukal run ang ginat-an nga tambo nga may lakut ginurub nga dahon ka tagabang kag pirangpanid nga sapsap nga uga ang langkay.

“Nay, sa banwa run ako maiskwila umpisa Hunyo nga dya,” pahanumdum kana ni Liklik nga ginakugus kag ginahiramhiram ang bolbol ka miyaw nga ginlagas na kaina ka silhig.

“Ay, maan kanimo, Elisa! Wara timo narigkam karang miyaw?”

Wara tana magsugpon sa ginmuno ka ana subang. Para kana, daw sangka pugoso nga laki ang banwa nga maagaw ka anang bata sa ana tupad. Ginpalagyo na ang bata nga dya umpisa pa katong ginadara na sa ana taguangkan. Imaw sanda nga gintalikdan ang banwa, ang balay nga bato, ang magapa nga puno ka paho nga nagaharon sa balay. Ang puno ka paho nga dya nga sa pamatyag na ginaistaran kang kapri.

“Pasugtan mo ako mag-iskwila sa banwa, Nay?” sinabad ni Liklik kana nga nagdalum ang paminsarun.

Indi na sarang baribadan ang handum ka ana subang. Maaram kag matutum dya ang ana bata. Indi na mahambal nga kana nag-irug. Wara gani tana makatapos ka ana elementarya. Kutub lang tana sa ikatlo nga grado. Ginpauntat tana ka ana nanay kag gindara sa ubus agud magserbisyo sa tawo. Si Nanay na ang nagabuul ka ana bulanan nga swildo.

Gusto na gid nga makatapos sa pagtuon ang ana mga bata. Hanggud ang ulut ka ana subang sa ana agot. Sa ikalima pa lang nga halintang si Toto Mayuk, si Liklik manoghayskul run. Pay naman-an na dyang pagbag-o sa sistima ka edukasyon. May dugang pa nga darwa ka tuig antis magkolihiyo ang ana subang. Pay dasig man lang dya. Napinsar na, daw ginahugot man ang inadlaw sa pungango ka panahon!

“Ha, Nay? Nagabinuringut run ang ana kahambal. Kaina pa tana nga wara nagasabat sa mga pamangkot ka ana daragita.

Husto lang tana magtangotango. Nagharuk sa ana gawi si Liklik. Ang ana pagkusamod nabuslan ka yuhum.

Handum gid ni Liklik nga makatapos ka ana pagtuon. Kon may swildo run kuno tana, taw-an na sanda ka matawhay nga pangabuhi. Madulhog sanda sa patag kag tuya mapatindug ka balay. Sabat na, mapabilin tanda ni tatay da, sa bukid. Tawhay kuno ang pangabuhi sa bukid, indi pariho sa patag nga nagaamat run gutuk ang mga pamalay, magahud, kag nagaamat run higku ang hangin. Sa pagkamatuod, kaangay ginsumpa na run ang patag nga indi na run pagbalikan.

“Dar-a dun dya ang kasirola. Ulayhon ang bahul nga balunan nga sudlan kang kan-un,” mandar na.

Nag-abot kana dayon ang ana ginapangayo. Daw wara tana sa pinsar nga naghakid kang kan-on kag nagwani ka tinola sa kasirola. Ginsulud na ang pagkaun sa alat kag ginduhol kay Liklik. Nakapaalam run kana ang ana subang nga mahatud ka igma ka tatay nga nagatudling ka maisan sa banglid imaw ang ana libayun, daw kaangay natuawan maangud tana ka malain nga ginhawa.

Ginsunud ka ana panuruk si Liklik samtang nagalatay sa tulay nga kawayan nga nagalaktaw sa gamay nga sapa halin sa suba ka busay sa likod ka anda kamalig. Ginaisip na ang pagparayu ka ana subang. Naistorya na run dya kay Digoy. Wara man ti problima sa ana bana kon mag-uli man to si Liklik sa ana tuod nga tatay. Mal-am kag maluya run si Amo Jose. Nagahulat dulang guro dya ka pamatbat ka langit. Isa pa, palangga si Liklik ka ana mga kabugtuan sa tatay. Kon kauna, ginpinsar nanda nga manogkilkil tana nga timbang sa buhay run nabalo nanda nga tatay, tulad indi nanda sarang mahambalan si Liklik hay kadugo nanda dya kag may kinamatarung ang bata sa kon ano man nga paranubliun nga igabilin kananda.

Pasalamat tana, gin-unungan tana ka isa ka laki nga mahambal na nga pariho na nga kabos man ang tinun-an pay tama gid ka mahinangpanun. Mapinalanggaun dya nga bana kag matandus nga tatay ka sangka pamilya.

Bilog nga hapon na nga ginwili ang kaugalingun sa pagpang-utod ka inuggatong nga sanga ka agho. Nabuta run ang tarap-anan, sigi pa ana dasuk ka inuggatong. Nakita na ruman ang miyaw nga nagbalik-luko ruman sa dapog. Naugtan gid tana magturuk sa miyaw nga ginayaubyauban pa ang abo agud lukhan. Kon may dungkulan lang tana nga nagabaga ang punta, nami gid sindutan ang buli ka sapat nga dya. Wara na matabog ang miyaw hay nadumduman na, wara tana ti posporo nga gamit sa pagdaha ka anda iyapon.

Wara pa makabalik si Liklik. Pakutpakut na, nagtawas ruman to sa libayun na nga manaka kulabo, bayabas, ukon kabugaw. Napalibutan abi kang katamnan ang anda maisan.

Nagapanahup tana ka bugas kang mag-abot ang tatlo na ka pinalangga. Nagbisa kana ang mga kabataan. Ay abaw, daw bata run gid ka ati si Toto Mayuk. Maitum dugid dya sa sobra nga suray sa init.

Nagbisa man kana si Liklik. Dayon nag-agto ang darwa sa tambi kag manghugas ka alima.

“Wara pa takun ka digamo, Tay. Wara ko makita ang posporo,” bugno na sa bana.

“Araw pa, dyan lang to kaina sa lamisa,” sabat ka bana nga baho kang karbaw kag init ka adlaw. Sa pagkamatuod, ginakahidlawan na ang baho nga dya ka ana bana.

“Matig-ang duman lang ako kag mag-init ka inasal nga manok,” pabutyag na nga ang ginapunto, madasig man lang madaha ang anda iriyapunon.

Nagparapit ang ana bana sa dapog. Naglukso ang miyaw kag nagsurosag-id sa siki ka bana. Nagapamugno ang miyaw sa bag-o abot nga amo. Ginbuul ka bana ang dungkulan nga ang punta natabunan ka abo. Ginturutayhup na dya. Buhay-buhay, nagtuok ang aso. May kalayo nga nabilin sa dungkulan.

“Pwidi kaw run ka tig-ang, Nay,” balikid kana ka bana nga ginpamakut ang kalayo sa ramay kag dayon gintungtungan ka mga kagingking ka agho.

Ginbutang na ang bugas sa kaldiro. Gindara na ang kaldiro sa banggirahan agud balinunasan ang bugas. Gintungtong na ang kaldiro sa sig-ang. Basa ang ana alima. Ginpahid na dya sa ana daster. Samtang nagapamahid ka ana alima, nahikapan na ang posporo sa ana bulsa.

“Ay, hala!” ginbuksan na surudlan ka posporo. Duro pa ang sulud nga palito.

- Katapusan -

Nanutaran ni Inya ang ana kagurangnan nga bata nga si Irasto nga nagapaningkulong samtang nagalantaw sa mga turo kang uran nga nagailig sa anda langkub nga kawayan nga atup. Kahapunanun kag mahinay ang pusdak kang uran nga wara ginasabadan ka hangin. Mabatian gid ang pagtamsak kang kada turo sa anda atup, sa lupa kag sa mga dahon kang kahoy. Nasimbugan kang kasubu ang palibot hay ang balay nanday Irasto wara it kaiping nga mga panimalay nga bisan paano may iriistoryahun daad samtang nagabubo ang uran. May payag man raad sa pihak nga banglid ugaring wara man ti nagaistar. Inoras pa ang maubos antis madab-ot ang panimalay ka anda kasimaryo.

“Ano ginaduhung mo, To? Daw dalum gid ginapaminsar mo haw?” pamangkot ka Nanay ni Irasto samtang nagabutang ka pinggan nga may tinanuk nga saging sa ingud ka bata nga soltiro. “Indi sagad ka duhung, ay. Basi matam-an kaw,” paaman ka nanay nga may dara kadlaw.

“Ano ang rugyan sa uran, Nay, man? Andut nga nagabatyag gid ako pirmi kang kasubu kada tupa na sa lupa? Daw may gusto ako obrahun nga indi ko maintyindihan kon ano. Mas mayad pa ang mga pispis, bisan nagasuray sa uran indi mo makitaan kang kasubu, ako takun nga nagapasirong amo ang daw nabasa kag naramigan,” madalum nga pamangkot ni Irasto sa nanay. Baynti anyos run si Irasto kag sa kabuhayun nga panilag nanda ka uran, kadya na lang napamangkot ra? Daw ginakulbaan si Inya. Nabatyagan na nga indi magbuhay, maparayu run ang subang na kana.

“Ahh … man-an mo, To, grasya nga makabig natun ang uran. Nagatugro dya kabuhi sa mga tanum kag mga kasapatan, gani indi kaw dapat magkasubu, dapat magkalipay ikaw hay uran ang nagapalipay kananda,” mabugu nga sabat ka Nanay ni Irasto samtang nagatuon ang panurukan sa mga turo ka uran sa sagwa ka anda balay.

Naghari ang kalinung. Piro nautod dya kang gintawag ang anda igtalupangud ka saging nga midyo malawid nga wara nasapak tungud sa madalum nga paminsarun ka magnanay. Kang naghinay ang pusdak ka uran, amo man kag nagguruwa ang mga libayun ni Irasto nga bag-o lang nagburugtaw halin sa mahamuuk nga katurugon sa kahapunanun kag tanda pa ang nauna magkaun ka saging. Apat ka bilog ang mga libayun ni Irasto kag sanda ang nagatugro ka yuhum sa anda kamagurangnan. Para kay Irasto, ang ana mga kabugtuan ang ana malapad nga payong kontra sa basa kang kasubu nga dara kang uran.

Pagkadason nga adlaw, madulum man sa gihapon ang kalangitan kag sa ano man nga oras, dya magatugro liwat kang kasubu kay Irasto. Paubos run ang konsumo ka pamilya sa masunod nga mga adlaw gani ginlihog si Irasto ni Nanay na nga mag-agto sa banwa para mamakal kang anda pagkaun kag mga kinahanglanun sa panimalay. Si Irasto bilang kamagurangnan, may bahul nga risponsibilidad sa pamilya kapin pa nga wara run sanda ti tatay. Pagpamaligya ka laswa ang obra ka nanay ni Irasto, kag kon ano man ang indi madab-utan ka kwarta sa pagpamaligya, si Irasto ang obligado nga magadugang para indi magutman ang bilog nga pamilya.

Nagsaog sa banwa si Irasto para mamakal ka anda mga kinahanglanun sa balay. Marayu ang distansya ka balay nanday Irasto sa banwa. Haros tatlo ka oras nga pagpanaw kag wara it sarakayan nga makasulud paagto sa anda lugar.

Sa pihak kang kadulum kang kalangitan, nagpanaw si Irasto nga wara man lang it dara nga payong luwas lamang sa taklus na nga talibung kag sako nga surudlan ka baraklun na sa banwa. Sigi panaw, sigi man ang patay-siga ka kilat sa langit kadungan man ka nagasagunson nga pagpanaguub. Matapos ang haros sangka oras nga pagpanaw, gulpi nagbubo ang mabaskug nga uran. Nagdalidali si Irasto magtigbas ka dahon-saging nga ana naagyan para himuon nga payong. Mabaskug ang uran kag may dara nga hangin amo nga madasig nga nagisi ang ana payong nga dahon-saging. Ginpakamayad na nga magpasirong sa sangka karakamalig sa binit kang karsada. Ginhulat ni Irasto nga maghuraw ang uran para makapadayon sa pagsaog paagto sa banwa. Samtang nagapasirong, nabatyagan na ruman nga amat-amat tana nga ginakupkupan kang kasubu. Nanumbalik ang indi mahangpan nga baratyagun nga nagatuhaw lang kon mag-uran. Sa ana paminsarun, ang pagbubo ka uran amo ang pagturo ka mga luha ka mga nagasaranhun nga nagahirinibi sa kalangitan kag ang anda mga kasubu, mabatyagan na.

Nautod ang ana pangasubu kang may nakita tana nga nagapayongan paagto sa ana ginapasirungan. Nagpabinit si Irasto para tugruan ka lugar ang tawo. Kang nakipot ang payong, nahangyus si Irasto hay bayi gali ang imaw na sa kamalig.

“Ay! Mayad nga adlaw, kaina kaw pa dya?” bugno ka bayi. Sa pinakauna nga bis sa kabuhi ni Irasto kag sa pihak kang paglikup kana kang kasubu tungud sa uran, nakabatyag tana kang bag-o nga baratyagun: ang mahinay nga kusi kang kasadya kag ang madasig nga pagpitik kang ana dughan. “Ako gali si Hilda. Ano tana imo ngaran?” Dugang nga pamangkot ka bayi.

“A, Irasto gali. Bag-o lang gawa man ako nagpasirong. Diin timo paagto?” mahinay kag may pagkamayha nga sabat ni Irasto sa bayi dayon sugpon ka pamangkot para maumpisahan ang pag-istoryahanay.

“Pauli ako sa amun, may ginbistahan lang ako rugya.”

“Taga diin kaw haw?”

“Taga banwa.”

Pagkabati ni Irasto nga taga banwa si Hilda, dugang nga nagdasig ang kubakuba ka ana dughan sa posibilidad nga pwidi maglawid ang anda pag-imaway. Sa pihak ka ginabatyag nga kahuya, nangisug si Irasto nga istoryahun pa gid ang daraga.

“Pariho ta gali aragtunan. Paagto man ako tulad sa banwa garing rugya ako naabutan ka uran kag wara ako ti dara nga payong,” umpisa ka soltiro.

“Nanutaran ko man gani,” sabat ka bayi nga naga yuhum. “Kon gusto mo imaw run lang ta hay may payong man ako.”

Daw nagmag-an ang dughan ni Irasto hay naumpawan ka pagkamaabi-abihun ka bayi. Napara run ang tanan nga kasubu nga dara ka uran kana. Kapin pa kang ginapayungan na ang daraga samtang nagapanaw tanda paagto sa banwa sa tunga ka nagabunuk nga uran. Wara sa bungug ni Irasto ang uran. Nagapangibabaw ang kasadya dara ka anda pag-istoryahanay, harakhak, kag usbong ka lawas nga indi mapyirdi kang karamig nga dara ka tyimpo. Pati ang pagkamayha nanda darwa sa isara kag isara, daw aso nga ginhuyup parayu ka hangin nga amihan. Nalingaw gid ang daraga sa mga istorya ni Irasto parti sa pangabuhi sa uma kag nagustuhan na ang pirsonalidad ka soltiro. Sa ana paglantaw, si Irasto matinahuron nga laki kag makamaan magpakadlaw bisan sa ana simpli nga mga istorya.

Kang marapit run ang banwa, amo man ang pag-untat ka uran kag pag sirak ka adlaw. Ang darwa, nagturukay lang kag nagyuhumanay sa isara kag isara. Sa mamugu nanda nga pag imaway, nangin marapit ang anda buut nga mabilang mo nga tinuig run tanda nga nagkilalahay.

“Ay, salamat, nakaabot gid man kita sa banwa,” hambal ni Hilda nga dirikta ang turuk sa mga mata ni Irasto.

“Gani,” sabat ni Irasto nga daw naluyahan. “Ti, duro gid nga salamat sa pagpasiub mo kanakun sa payong mo. Madiritso run takun sa tyinda,” sugpon na pa nga daw indi gusto magbiya.

“Ti, sigi, a,” hambal ni Hilda nga wara man ti inogtikang.

Pagkatapos ka pira ka gutlu nga turukay, nagbulaganay gid man ang darwa. Naluyahan sa andang pagrayuay piro may mga yuhum sa anda mga pungyahun dara ka manami nga ikspiryinsya.

Sa bahin ni Irasto, pinasahi nga kalipay ang ana nabatyagan. Dobli sa kalipay nga natugro ka ana mga libayun kag bilog nga pamilya. Gusto na liwatun ang mga hitabo amo nga nadumduman na nga sa kalawidun ka anda pag-istoryahanay, wara na gid mapamangkot ang daraga kon diin ang ana balay sa banwa. Nagdalidali tana balik hay basi pa lang raad maabutan na pa si Hilda. Ugaring, pag-abot na sa lugar kon sa diin tanda nagbulaganay, wara run ang daraga. Ginturuk na pa ang pinakarayu nga madangatan ka ana mga mata, gin-usisa ang tanan nga diriksyon nga pwidi pagadiritsuhan ni Hilda, ugaring wara na gid makita ang daraga. Namuypuy ang abaga ni Irasto. Ang tsansa nga pwidi na pa makita liwat si Hilda indi run matabo pa. Nagdiritso tana sa tindahan nga nalikupan ka pagkakanugon bangud wara na bug-os mabuul ang impormansyon nga ana kinahanglanun agud makaimaw liwat ang daraga.

Nabuhinan gawa ang ana kaluya kang nagsaku tana pamakal para sa anda konsumo. Kang nabakal na run ang tanan nga mga kinahanglanun kag naghana tana mauli, gulpi lang pa gid nga nagbubo ang uran. Wara ti sobra nga kwarta si Irasto para ibakal ka payong kag sa ana paglantaw sa kalangitan, tam-an ka dulum ang mga gal-um nagasaad nga mabuhayan ang pag-untat ka uran. Ginpakamayad ni Irasto nga hulatun ang paghuraw ka uran. Nag-agto tana sa lugar kon sa diin tanda nagbulaganay ni Hilda kag rugto tana nagpungko kag maghulat. Pira ka minutos ang makaligad, may gulpi nanguhit sa ana likod. Pagbalikid na, si Hilda! Naglumpat ang tagipusuon ni Irasto sa kakunyag. Wara run ti nabungat pa.

 “Nagdamul liwan ang uran amo nga nagbalik ako kag gindar-an ta ikaw ka payong hay basi indi ikaw makauli kon hulatun mo pa nga mag-untat,” ang nagayuhumyuhum nga hambal ni Hilda.

Bahul gid ang pasalamat ni Irasto hay nakita na liwan si Hilda. “Salamat gid hay nadumduman mo ako nga balikan. Dasig gid abi panaw mo mong. Ginbalikan ta kaw dya kaina garing bisan haron mo, wara ko run makita. May ipamangkot pa raad ako kanimo,” sabat ni Irasto.

“Ti, dya run ako, ano run to ang inogpamangkot mo?”

“Kon diin, e, ang balay nyo para nga tultulan ko kon diin mahuram ka payong.”

“Sus, a. Man-an ko man nga kinahanglan mo. Amo gani nga ginhatdan ta kaw dya. Piro kon gusto mo gid matultulan, pwidi man hay rapit lang rugya ang balay. Rugto run lang ikaw hulat nga maghuraw ang uran,” panghagad ni Hilda. Daw matumbo run gid sa kalipay si Irasto.

“Indi ayhan kahuruya sa mga imaw mo sa balay?” pamangkot ni Irasto nga daw kinulbaan.

“Insakto gid dya nga tyimpo hay rugto si Tatay kadya. Bilin na lang man kanakun, indi gid magpasaka sa balay ka bisan sin-o nga laki myintras wara tana.”

Sa pangarwa nga bis, si Irasto nagbitbit pa gid ka matam-is nga yuhum kag kasadya sa pihak ka nagabunuk nga uran.

Nabanga pa gid ang darwa ka istoryahanay samtang nagapanaw paagto sa balay kanday Hilda.

“Nanamian kaw man ka uran?” pamangkot ni Hilda. Turuk lang ang una nga ginsabat ni Irasto kay Linda ugaring pagkatapos ka pira ka gutlu, napabutyag na gid man ang ana matuodtuod nga nabatyagan kon nagauran.

“Ambay gani, a, wara ako kamaan. Kauna kada uran grabi gid ang kasubu nga ginabatyag ko, piro kadya nga adlaw bahul nga kalipay ang akun nabatyagan, umpisa kang pagpasirong mo sa kamalig, asta kadya.” Namula ang pungyahun ni Hilda.

“Ay, rugya run ang amun balay,” utod na sa daw sikwawi nanda nga sitwasyon. Indi makamaan si Hilda kon ano ang ana isugpon hay pariho tanda nga ginpalipay ka uran piro indi tana makamaan kon paano na ipautwas ang ana man matuodtuod nga nabatyagan.

Masubu ang itsura ka Nanay kag Tatay ni Hilda kang naabutan nanda. Piro naggitib ang yuhum kang nakita nanda nga may bisita ang anda bata.

“Tay, Nay, si Irasto gali. Tagatakas. Tana kadya kaina imaw ko kang magdulhog ako hay pariho kami nga nagpasirong sa kamalig kang magdamul ang uran.”

Nagbisa si Irasto sa mga ginikanan ni Hilda.

“Diin kamo ayon sa takas, To?” pamangkot ka Tatay ni Hilda.

“Rugto tamun, Iyoy, sa una nga banglid pagkatapos ka ikarwa nga sapa.”

Nagyuhum si Hilda sa sabat ni Irasto.

“Ti, nakalab-ot ikaw sa pihak nga banglid kara?” dugang nga pamangkot ka Tatay ni Hilda.

“Huud, ‘Yoy, e. Dyan ako kara nagaagi paagto sa iskwilahan kauna. Kadya gani may payag dyan ra nga wara man ti nagaistar.”

“Kamusta pangabuhian rugto bay? Mayad man?”

“Huud, Yoy. Nami lupa sa lugar nga ra. Basta matandus lang, bastanti gid ang patubas para sa pagkaun kag igasto sa iba nga mga kinahanglanun.”

Nabuslan kang kalipay ang kaina masinurub-un nga bayhun ka mga ginikanan ni Hilda. Burubhay, naghuraw run ang uran.

“Ti, Hilda, Iyoy, Iyay, maamat-amat anay takun hay rayu pa akun turukladun,” lisinsya ni Irasto. Daw indi pa raad dya maghalin hay uyon na makaimaw si Hilda ugaring basi maduluman tana sa dalan.

 “Sigi, To. Indi kaw run namun pagpunggan hay basi magab-ihan kaw sa dalan kar-on,” sabat ka Nanay ni Hilda. Ginhatud ni Hilda si Irasto asta sa guwa ka anda balay.

“Mag-andam ikaw, Irasto. Indi lang ikaw magmayha magbisita dya kanamun kon makapabanwa kaw liwan, a.”

“Mabalik gid man ako hay iuli ko kabay ang payong mo?” sabat man ni Irasto dara pangiray nga nagpahabal ruman ka uyahun ni Hilda.

Pagkaligad ka darwa ka simana, daw ginakarat run si Irasto nga magpabanwa ugaring, wara pa mag-ano-ano ang konsumo nanda.

“Ano nga adlaw-adlaw mo timo ginatika ang bakag nga ria?” pamangkot ka Nanay ni Irasto hay wara ti untat ana nga bista ka taraguan ka anda konsumo.

“Ginabistahan ko lang kon may garamitun pa kita.”

“Paghinugay, To, a. Ano gid tuod haw ang imo rason nga daw nagadali timo kadya nga maubos kunsumo ta? Kauna kulang run lang madyikun mo ang sulud ka bakag para magduro kag maglawid pa,” pamangkot ka nanay na nga daw nagapanunlog.

Yuhum gid lang ang ginsabat ni Irasto. Sa yuhum pa lang ka bata, nahangpan ni Inya ang matuodtuod nga rason.

“Mahulat pa timo kon san-o kaw manindahan kon kinahanglan mo run iuli ang payong?”

Naglibug ang ulo ni Irasto kon paano naman-an ni Nanay na ang parti sa payong. Mamangkot run raad dya ugaring nagahangus nga nag-abot ang ana mga libayun. May nagadukut nga kalipay sa anda mga pungyahun.

“Nay, Nong, ang kamalig sa pihak banglid, ginahimo nga bahul nga balay. May kaingud run kita nga rapit,” balita ka sangka libayun. “Raad may mga kabataan man tanda nga pwidi namun imawun magsipal ba.” Nasadyahan gid ang bilog nga pamilya sa anda naman-an.

“Bistahi to abi, To, basi may daragyawan,” sugo ka Nanay ni Irasto kana.

Sukbit ang talibung, gintultol ni Irasto ang inas paagto sa kamalig sa pihak banglid. Paglab-ot na sa tuyong, nakita na nga sangka mal-am nga laki gid lang ang nagapang-alima sa paghimo ka balay. Ang bayi nga daw asawa, nagadaig sa dapog nga wara ti dingding. May daraga dya nga bata nga masaku nga nagapanilhig. Kang rapit run tana, daw namay-uman na ang itsura ka magpamilya kag nagsulud sa ana pinsar ang pamangkot ka Tatay ni Hilda parti sa payag nga ria. Haros indi tana magpati, piro nagadasig ang ana tikang, kadungan sa kadasig ka pitik ka ana tagipusuon. Gusto na maman-an kon matuod ang ana panagupnup.

“Kabay pa nga insakto lang ang akun ginapanumdum. Abaw, kon amo dya tuod ang matabo, indi run ako manumdum pa. Amo gid dya guro ang kuon nanda nga daw uran lang nga gaturo,” pinsar ni Irasto samtang nagapadogpadog pa gid sa sobra ka dali nga makalab-ot sa ana aragtunan.

Nagarapit run ang daraga nga bata kag sa panghulag pa lang, nagdugang run ang kubakuba ka dughan ni Irasto. Indi tana makapati ka ana panwirtihun. Pagtamwa ka bayi para tamyawun ang nagapaagto nga bisita, haros nag-untat ka sangka pitik ang dughan ni Irasto kang ang nagsug-alaw kana, matam-is nga yuhum ni Hilda.

“Mayad nga aga, Hilda, Iyoy, Iyay,” panamyaw ni Irasto sa pamilya. “May daragyawan dyan?”

Manami ang yuhum ni Hilda kay Irasto samtang ginahulat nga magsabat ang sanday tatay kag nanay na.

“Kon wara kaw ti awat sa adlaw nga dya, daw manami man, e, kon dagyawan mo kami dya,” sabat ka Tatay ni Hilda nga bahul ang kalipay.

“Nagsirado ang panadirya nga ginaobrahan ni Tatay sa banwa amo nga rugya namun napinsaran mag-istar,” paathag ni Hilda. “Nadumduman mo kang una kita nagkitaay? Nag-agto ako kato sa iskwilahan dyan sa unahan hay nabaton ako nga rugyan mamaistra. Maumpisa run ako sa dason bulan amo nga nagdisidir man si Tatay nga tapuson dayon ang balay nga dya.”

“Ti, mayad gali, e, hay indi ko run kinahanglan mag-agto sa banwa,” sabat ni Irasto.

“Ha?” natingala si Hilda ka sabat ka soltiro.

“Para iuli, e, ang payong mo,” sabat ni Irasto nga nagpahabal ka pungyahun ni Hilda. Ginkadlaw lamang ka darwa ang anda nabatyagan. Kadlaw nga madalum bangud buta dya kang kakunyag samtang pariho nanda nga ginaturuk ang paraabuton nga kaimaw ang isara kag isara.

Antis matapos ang balay kanday Hilda, namalayi ang pamilya ni Irasto.

“Ay, balayi, mabuhayan gali matapos balay namun nga dya, e, hay kinahanglan dya sugpunan kag butangan ka bahul nga balkonahi para sipalan ka atun mga apo,” hambal ka tatay ni Hilda.

Nagtukapan ang mga libayun ni Irasto pagkabati nga may mga apo nga maabot. Wara mapunggan ka sangka libayun ang mamangkot, “San-o ra bay, Nay, maabot ang inyo apo?”

“Ay, pamangkuta lang si Manong mo,” sabat ka Nanay ni Irasto dayon karadlaw ka tanan.

- Katapusan -

Bag-o lang nag-abot si Kenneth sa kondominyum na sa Quezon City; ang kondominyum nga ginbakal ka mga ginikanan na para kanana antis tanda magbalik sa anda parangitan-an sa sagwa ka pungsod. Kon makatapos run tana sa pag-iskwila masunod tana kananda para sa sagwa ka Pilipinas man maobra. Kabahul man para kanana ang kondominyum amo nga naglisinsya tana sa mga ginikanan kon pwidi na paistarun si Patrick para may imaw tana kag para makabulig man sa ana suud nga amigo. Nagpasugot man ang ana mga ginikanan.

Kang hana na buksan ang gawang ka kondominyum, gulpi naghuni ang silpon sa ana bulsa kag dali-dali na anay dya nga ginsabat.

“Hello, Ma. Kamusta kamo dyan ni Papa?” pamangkot na dayon kang makita nga si Mama na ang nagapanawag.

“Ok man kami dya ni Papa mo, Ken,” ang sabat sa pihak nga linya.

“Ken, nadumduman mo pa si Tita mo Lucy, ang miga ko nga pirmi anay gaagto sa balay ta kang hayskul kaw? Nag-ayo raad kon pwidi dyan anay maistar sa kondominyum mo samtang nagapangita tana ka obra dyan sa Manila.”

Si Kenneth, baynti-uno anyos, manogtapos sa pagka-inhinyiro sa sangka kilala nga kolihiyo sa syudad kang Quezon. Gwapo, maputi, singko pyi kag otso pulgada ang kataasun, kag manami ang panglawasun.

“Pre, bag-o lang man kaw kaabot?” pamangkot ka limug nga halin sa ana likod.

Nagbalikid tana para makita kon sin-o ang nagapamangkot. “Ay, huud, Pre. Timprano pa buhi mo haw?” pamangkot na samtang sigi bukas ka gawang.

“Wara mag-abot maistra namun, Pre,” sabat ni Patrick kag nagdungan tanda sulud sa ginaistaran.

Si Patrick, kadungan ni Kenneth nagbahul sa anda probinsya kag pinakamasuud na nga amigo. Manogtapos man sa ana kurso nga pagkamaistro. Bukut parihas kay Kenneth nga may sarang, si Patrick sangka bata ka mangunguma. Mabinuligun dya sa pamilya, mabuut, mailum, manubu ka darwa ka purgada kay Kenneth, kag makita sa ana panglawasun nga naanad dya ka pamurug-at.

“Ermat mo, Pre, ang nagtawag?” pamangkot ni Patrick kay Kenneth.

“Huod, Pre.”

“Ti, andut nga nagasampok kiray ta gid, Pre, haw?” Nasat-uman ni Patrick nga wara malipay si Kenneth sa ginhambal ka mama na.

“Dumduman mo, Pre, si Tita Lucy? Ang suud gid bala nga amiga ni Mama,” umpisa ni Kenneth.

“Ang gwapahun ngato, Pre, nga pirmi anay gaagto sa balay nyo kag pirmi mo ginatiid-tiid sa gawang ka kwarto mo kon maglubas paagto sa kusina, kang hayskul pa kita?” ang sabat ni Patrick kag magkadlaw.

Nadumduman na ang mga nagkaratabo kang ikaapat nanda nga tuig sa hayskul.

“Ken, sin-o ra ginaling-ling mo dyan sa gawang man?” tawag ni Patrick kay Kenneth nga saku ka tiid sa gawang ka kwarto na.

“Pre, dali bala, turuka bala si Tita Lucy, gwapa kag seksi, gi? Daw tin-idyer lang,” ang panghagad ni Kenneth kay Patrick.

“Pre, Tita mo ra. Si Yannah tana bay imaw na?” pamangkot ni Patrick. “Basta, Pre, si Yannah tana akun, a.”

“Pre, abusar tana imo ngara. Grid siks pa lang gani to si Yannah,” saway ni Kenneth nga nagayuhum-yuhum.

“Aba, nagsugid ang manyakis, wara’t diprinsya tana, Pre, ang idad!”

“Sakto gid tana timo, Pre,” sabat ni Kenneth kag mag- uruk-uk kadlaw ang darwa.

“Dalum pinsar mo, Pre, haw?” pag-utod ni Kenneth sa paghanduraw ni Patrick. “Lantu ko run ra mong ginayuhum-yuhum mo dyan! Nagtawag si Mama hay rugya kuno anay maistar si Tita Lucy samtang nagasagap ka obra. Manogkolihiyo run bay si Yannah,” paathag ni Kenneth. “Sarum-an sanda maabot.”

“Indi kaw pa kara, Pre, basi pa lang bay …” sunlog ni Patrick. “Diin kuno bay maiskwila si Yannah, Pre? Daad rugya lang rapit kanatun, gi?” pamangkot ni Patrick dayon da kadlaw nga darwa.

Pagdason nga adlaw, Sabado, wara ti klasi kanday Kenneth. Aga pa, may nagapanuktok.

 “Pre, lihog bukas anay ka gawang,” ang palihog ni Kenneth kay Patrick samtang nagahingapos tana magrigos sa banyo.

Dalidali man nga ginbuksan ni Patrick ang gawang kag nagatindug sa ana atubangan ang sangka bayi nga mga baynti-otso anyos ang pang-idadun.

“Sin-o raad ginasagap mo?” pamangkot ni Patrick sa bayi.

“Dyan si Kenneth?” pamangkot ka bayi nga nagpatingala kay Patrick hay wara gid nakamuno si Kenneth nga may bisita tana gali nga gwapahun nga daraga.

“Ako si Tita na Lucy,” sugpon ka bayi kang buhay nga wara makasabat si Patrick.

“Ay, Tita Lucy, ako si Patrick amigo ni Kenneth kag imaw na rugya,” ang pakilala ni Patrick.

“A, huud, ikaw gali si Patrick?” ang sabat ni Lucy kag amo man pagguwa ni Kenneth sa banyo nga nagatapis lang ka tu-alya. Nagdukut sa lawas ni Kenneth ang panuruk ni Lucy, wara dya nakamisuk samtang ginaid-id ka turuk ang kada maskulo sa lawas ni Kenneth.

“Pre, si Tita mo Lucy.”

Daw nagapanunlog ang limug ni Patrick. Indi abi tana makapati nga amo ra ang itsura ka sangka bayi nga traynta-i-otso anyos.

Nagparapit si Kenneth para kamustahun si Tita na Lucy. Naglisinsya anay si Kenneth nga mailis samtang si Patrick saku sa paghimus ka anda barahawun. Kang nakahanda run ang lamisa, gintawag ni Patrick si Kenneth kag Lucy nga makaun. Masadya ang anda pag-istoryahanay samtang nagakaun. Ginaistorya ni Lucy ang parti kay Kenneth kang gamay pa tana. Makahulugan lang nga kadlaw ang balus ni Patrick.

“Ta, kamusta bay byahi mo?” pag-utod ni Kenneth ka istorya

“Kakarapoy. Mga darwa pa gali kasakay halin sa paradahan paagto dya sa inyo,” sabat ni Lucy.

“Mayad hay wara kaw man nagtalang?” saligbat ni Patrick.

“Wara man a, basta ginhambal ko lang sa drayber nga rugya ko manaog,” sabat ni Lucy

“Si Yannah gali, Ta?” sagap ni Kenneth nga nagapangiray-ngiray sa ana amigo.

“Tama ka pormal man kanimo Ken, pwidi Lucy lamang itawag mo kanakun hay daw wara man nagarayu-anay ang idad ta kon turukun ang atun mga itsura?” sabat ni Lucy kay Kenneth. “To pa tana sa Antique, sa dason bulan pa tana maagto dya hay mabuul ka iksam sa Ateneo.”

Pagkatapos nanda pamahaw, nanghagad si Kenneth nga ipasyar man si Lucy sa syudad. Nagab-ihan tanda ka lagaw kag nag-iyapon sa ristawran nga rapit sa anda ginaistaran, antis mag-uli. Naghapit pa ka irimnun kag sumsuman ang darwa ka soltiro hay isilibrar kuno nanda ang nagarapit nga gradwasyon. Nakadarwa ka lata ka irimnun si Kenneth kag nakabatyag run ka pagparang-init ang ana lawas. Nag-uba dya ka pang-ibabaw na nga ginsundan man ni Patrick nga nagariklamo bangud sa ka gin-ut. Nakapanagitlun ka madalum si Lucy kang makita na ang lawas ka darwa ka soltiro. Naggarut ang ana paglab-ok kag kang nakaapat ka lata naglisinsya dya nga mauna turog. Ginhatud tana ni Kenneth sa kwarto nga ana pagaturugan. Bangud wara maanad sa inum, pwirti ang pagkalingin ni Lucy kag haros ginlampus lamang ang lawas sa baratangan kag hamuuk dayon ang turog. Dayon man guwa ni Kenneth para padayunon ang pag-inum-inum nanda ni Patrick. Natapos ang gabi-i nga pariho tanda lingin. Si Patrick nakaturog sa salug samtang si Kenneth naturugan sa purungkuan.

Nakabugtaw si Lucy kang mga alas-tris sa kaagahun kag nagguwa para mag-inum. Nakita na si Kenneth nga nagabatang sa purungkuan. Nagbalik dya sa ana kwarto, nagbuul kang kapay, kag ginkapayan si Kenneth. Ginmulalungan na ka mayad ang itsura ni Kenneth. Daw indi dya magpati nga ang kauna bata ka ana amiga, sangka hamtong run nga lalaki. Nagyuhum si Lucy kag ginharkan ang dahi ni Kenneth dayon nagdiritso sa kusina para mag-inum tubig.

Pagka-Lunis, madulum-dulum pa, nagbugtaw run ang darwa ka soltiro hay aga pa ang anda klasi. Mga alas-syiti run kang nagbugtaw si Lucy nga dayon na ginsagap ang mag-amigo. Nagrigos tana kag ginkaun ang nakahanda run nga pamahaw sa lamisa. Nagpanaw man si Lucy para mag-umpisa pangita ka obra, hapon run nakauli. Naabutan na si Kenneth nga nagaturuk ka TV.

“Nabaton ako nga Receptionist sa sangka hotel kag maumpisa run ako sarum-an,” pabugal ni Lucy kay Kenneth.

“Mayad gali, Tita, ” nalipay nga sabat ni Kenneth.

“Lucy kabay gani,” saligbat ni Patrick nga bag-ong abot, dayon na yuhumyuhum.

Nagpreparar run ang darwa ka soltiro ka anda rayapunon nga ginbuligan man ni Lucy. Pagkatapos iyapon, naghagaday tanda mabakal ka irimnun para iselebrar ang pagkakita ni Lucy ka obra. Samtang nagapanaw, natuipan ni Patrick nga garut ang purupasiplat ni Lucy kay Kenneth kag hali dya pakadlaw kag istorya kay Kenneth. Nakabatyag si Patrick nga daw wara tana sa bungug ka darwa.

“Pre, una lng kamo ha, may hapitan pa ko dya. Hulatun ko lang kamo dya pagbalik nyo,” baribad na kay Kenneth samtang nagangisi. “Padayuna lang sinadya nyo nga darwa, a.”

Naglibug ang ulo ni Kenneth. Indi na maintyindihan kon ano ang buut hambalun ka amigo. Pasado alas-syiti run sa gabii kag nakabalik sanda sa kondominyum. Ginhanda run ni Patrick ang lamisa kag dayon da umpisa ka inum. Nakalima run ka lata ka irimnun si Patrick kag naglisinsya dya nga mauna turog hay nakapoy tana sa bilog nga adlaw. Si Lucy kag Kenneth lamang ang nabilin sa sala. Sigi ang inum samtang nagaturuk ka TV. Pagkatapos ka ikaapat nga lata ka irimnun, naglisinysa run man si Lucy nga maturog hay aga pa tana maobra pagkadason nga adlaw. Pagtindug na, gulpi dya nga natumba dara kang kalinginun. Gin-agubay lamang dya ni Kenneth paagto sa ana kwarto. Ginbalikan ni Kenneth ang irimnun kag pagkatapos ka ikasiyam nga lata, hinayhinay dya nga nag-agto sa kwarto para magturog. Pag-agi na sa kwarto ni Lucy, namarasmasan na nga may gamay nga buka ang gawang ka kwarto. Ginbistahan na dya kon mahamuuk ang katurugon. Nagpungko dya sa kilid kang katri ni Lucy kag ginasanagan dya ka sulo sa sala nga nagalusot sa gamay nga bukas ka gawang.

“Sa kadurohon ka bayi nga pwidi higugma-un, andut ikaw pa? Umpisa kang nakita ta ikaw, nahulog run ang akun buut kanimo. Gaduha-duha ako nga tawgun kaw nga Tita hay mas uyon ko nga Lucy lang ang itawag ko kanimo. Indi ko mahambal nga palangga ta ikaw hay man-an ko man nga bata gamay ang panilag mo kanakun kag sala nga palanggaun ta ikaw. Piro, sala man dya ukon husto, padayunon ko nga palanggaun ikaw. Ano bay mahimo ko hay indi ko mapunggan ang kaugalingun ko?” ang panambiton ni Kenneth samtang mapinalanggaun nga ginakaptan ang pungyahun ni Lucy.

Kang hana nga maghalin si Kenneth ginhawidan ni Lucy ang ana alima. Ginbalikid ni Kenneth si Lucy piro nagakaturog dya. Nagbalik si Kenneth sa ginabatangan ni Lucy.

“Wara ako kamaan kon nabati-an mo ang ginhambal ko basta ako, gusto ko run maturog.”

Naturugan run si Kenneth.

Pagkaaga, ginpukaw dya ka singgit ni Lucy nga nahangyus bangud natalupangdan na nga nagahulid tanda kag pariho nga wara ti mga bayo. Mayad lang hay nami gihapon ang turog ni Patrick.

“Dya timo nagturog haw?” ang pamangkot ni Lucy kay Kenneth nga pahani. “Nag-iwan kita? Ano ginhimo mo kanakun?”

“May natabo kanatun haw?” ang pamangkot ni Kenneth nga may pangduha-duha.

“Sala mo dya, Kenneth,” basol ni Lucy piro indi malipdan ang yuhum sa ana bayhun.

“Akun pa sala?” ang balik nga pamangkot ni Kenneth.

“Ambay kanimo!” sabat ni Lucy dayon tindug kag magdiritso sa banyo.

Si Kenneth nagbangon man kag magdiritso sa kusina, dayon inum ka tubig kag nagpalibug kon ano ang natabo samtang nagapungko sa lamisa. Naagyan ni Patrick nga nagaduhung si Kenneth.

“Mayad nga aga Pre, daw dalum paminsar ta haw?” bugno ni Patrick.

“Kamusta bay kabi-i, dalum man dulot?” pamangkot na kay Kenneth nga may aman nga sunlog.

“Maan! Mga ano-ano tana imo dyan,” sabat ni Kenneth nga nagaugtas.

“Kalma lang ‘Pre. Ano gid man haw?” kag dayon pangiray kag maghirihi.

Naghipus ang darwa kang nagguwa si Lucy halin sa ana kwarto. Sa pamahaw, natingala si Patrick kon andut linung ang darwa. Naanad tana sa mga langaslangas ni Lucy sa amigo kag sa pagginahud nanda kada kaun.

“Hmmm … daw sa himaya lang ba,” pang-utod ni Patrick sa kalinug ka lamisa. “Mahimayaun gid,” sugpon na pa nga nagpadunlan kay Lucy.

Ginsipa ni Kenneth ka mahinay ang kahig ni Patrick.

“Ano bala ang naman-an ni Patrick parti sa natabo kabii?” ang pinsar ni Kenneth.

Myirkulis nga adlaw, saku gid ang tatlo bilog nga adlaw kag pag-abot sa balay diritso sanda nga nag-iyapon. Sa gihapon, linung ang lamisa.

“Kamusta bay obra mo?” pamangkot ni Kenneth kay Lucy nga nag-utod kang kalinung.

Nagginhawa ka madalum si Lucy kag naghambal,

“Ay, maan lang gid. Ginpahalin takun sa obra,” may kasubu nga sugid ni Lucy.

“Ikarwa pa lang nga adlaw, tigpo kaw run?” ahus ni Patrick nga naghipus hay ginsaway ni Kenneth.

“Ano natabo haw?” pamangkot ni Kenneth kay Lucy nga may pagkabalaka.

“Ano hay may nagtawag sa telepono kag ginasagap si Mr. Grey nga boss ko. Nakita ko nga bag-o lang mag-agi kag nagpanaw run si Mr. Grey. Ti, sabat ko sa nagtawag, ‘I’m sorry sir, but he passed away.’ Natingala takun nga sabat na, ““What?! When?!” Ginsabat ko man i nga ‘Just now sir.’ Dasig tana nagrapta ang balita kag nakalab-ot kay Mr. Grey amo nga napahalin ako lagilagi.

 Nagbirabira kadlaw ang darwa ka soltiro. “Nag-agi lang boss mo ginpatay mo dayon? ” ang hambal ni Kenneth.

“Ay, maan tana kanimo dyan, sa kadlaw mo daw dugang tana luoy ko sa kaugalingun,” maluya nga sabat ni Lucy.

Wara nagauntat kadlaw ka darwa sa istorya ni Lucy samtang ang bayi tana nagapaluya. Kang natalupangdan dya ni Patrick, dawa na buul ka irimnun.

“Inum ta lang ra Tits, para malipatan mo nga ginpatay mo imong boss,” panghagad ni Patrick nga indi gihapon mapunggan ang kadlaw.

Una naigo si Patrick kag naglisinsya run nga maturog. Sa ikarwa nga kahigayunan, may natabo ruman kay Lucy kag Kenneth piro kadya pariho tanda nga bugtaw.

Liwanliwan nga natabo ang darwa asta nga nahulog run ang anda buut sa isara kag isara piro gintago nanda ang rilasyon kay Patrick. Likum kananda, man-an ni Patrick ang tanan piro nagahipus lang dya kag ginaagi lang sa pagsurusunlog.

Pagkaligad ka sangka bulan, nahangyus si Kenneth kang pag-uli na, imaw ni Lucy si Yannah.

 “Ken, si Yannah gali bata ko?” ang pakilala ni Lucy kay Yannah.

“Gwapa gali bata mo Lu … Tita Lucy,” dayaw ni Kenneth kay Yannah.

“Diin pa bay ra mahuwad kondi sa nanay na,” pahambog man ni Lucy.

“Ma!” pangsaway ni Yannah kay Lucy piro nami ang ana yuhum kay Kenneth.

Kang gabii ngato, naggamit si Yannah ka banyo. Sakto man ang pag-abot ni Patrick halin sa iskwilahan kag dayon dya dumiritso sa banyo. Nahangyus si Kenneth kang nakabati ka singgit ni Yannah.

Dumalagan dya paagto sa banyo kag nakita na nga ginatampa-tampa ni Yannah si Patrick paguwa sa banyo.

“Manyakis!!! Manyakis!!!” ang singgit ni Yannah.

Nagyuhum lang si Kenneth sa nakita.

“Sin-o tana ang tampuhaw nga ya haw?” ang pamangkot ni Yannah kay Kenneth.

“Si Patrick gali amigo ko. Dya man ra tana nagaistar,” pakilala ni Kenneth nga indi maharaw ang yuhum.

“Pasinsyaha gid ako. Wara takun kamaan nga may tawo sa banyo. Nagdali-dali ako hay indi ko run gid mapunggan ang irihiun ko,” paathag man ni Patrick nga namayha sa natabo.

 “Patrick gali, Miss,” pakilala ni Patrick dayon na alay-ay ka alima para mangamusta. Sangka nagalagasak nga huyap ang sabat ni Yannah.

“Aguy,, sakit to mong!” komintar ni Kenneth samtang nagayuhum-yuhum.

Amo to ang umpisa ka wara ti untat nga pag-upas ni Yannah kag ni Patrick, kapin pa nga sami gid ni Patrick ahusun si Yannah.

“Pira kaw gali ka adlaw maistar dya, Miss?” ang pamangkot ni Patrick kay Yannah.

“Labut mo!” sabat ni Yannah nga natak-an kay Patrick.

“Yudi, daw nagapangamyon ba ang gugma,” sunlog ni Kenneth sa darwa.

“Hoy, Kenneth, paghinugay gani dyan, ha! Gusto mo inumul?” ang sabat ni Yannah nga daw natak-an sa bisyo ni Kenneth.

Kang gabii ngato nag-istoryahanay ang magnanay sa anda kwarto:

“Ma, gwapo si Kenneth no?” umpisa ni Yannah.

“Gani,” ang sabat ni Lucy samtang ginahanduraw ang karinyohanay nanda ni Kenneth.

“Ma? Crush ko ra bala si Kenneth halin pa kato,” sugpon ni Yannah nga nagpautod ka matam-is nga paghanduraw ni Lucy.

“Tuod?”

“Huud. Buhay ko run ra ginsugid kanimo. Third year hayskul pa lang ako,” sugpon ni Yannah.

Sa pihak nga kwarto, nagaistoryahanay man ang mag-amigo.

“Pre, mayha ako kay Yannah kaina ba,” umpisa ni Patrick piro nagayuhumyuhum.

“Ti, ano bay himuon mo, Pre, dyan run si Yannah sa pihak kwarto. Masyaran mo, Pre?”

“Sa panurukan mo, Pre, mauyunan man ayhan ako ni Yannah?”

“Tistingan mo, Pre, i. Wat madura man kon tirawan mo.”

Pagkadason nga adlaw:

“Ken, kakaun kaw run?” pamangkot ni Yannah

“Wara pa gani,” sabat ni Kenneth.

“Dyanay, maraha anay ako,” hambal ni Yannah

Amo ra pirmi ang ginahimo ni Yannah, ginaatipan na gid ka mayad si Kenneth samtang si Patick nagatimbang kay Yannah. Nagasakit man buut ni Patrick sa ginapanghimo ni Yannah kay Kenneth piro nagapamag-an ka ana buut ang hambal ka amigo nga wara tana ti gusto kay Yannah.

Sangka adlaw, nanghagad si Yannah kay Kenneth nga malagaw.

“Pasinsya gid Yannah, may tarapuson ako para sa iskwilahan. Si Patrick abi ang hagada,” sabat ni Kenneth.

 “Ay maan, indi lamang kon tana lang man gali maimaw kanakun!” ang nagaugtas nga sabat ka daraga.

“Wanhaw nga indi gid timo magpa-imaw kanakon?” pamangkot ni Patrick.

“Maan dyan. Dali run! Kon bukut lang dya importanti ang baraklun ko, di gid takun magpaimaw kanimo!” sabat ni Yannah.

Nagpanaw ang darwa kag nabilin si Kenneth kag si Lucy. Wara ruman mapunggan ka darwa ang nagaaso-aso nga baratyagun.

“Ken, ano man, basi bala madakpan kita ka darwa?” bungat ka daw mabaribad pa raad nga si Lucy.

“Kar-on pa to tanda maabot,” ang hambal ni Kenneth samtang pirit nga ginakupkupan si Lucy. Ginaharaharkan na ang lubut ni Lucy asta nga nangluya kag nagpasugot run lang ang sara.

Sa guwa ka bilding, natalupangdan ni Yannah nga nalipatan na ibitbitun ang silpon. Nagboluntaryo si Patrick nga tana lang mabalik ugaring namirit gid si Yannah nga tana lang mabuul kag mas madasig pa ang daraga magdalagan pabalik.

Kang hana na itulod ang gawang ka anda kwarto, nag-untat dya kang may nabatian tana nga mga ingus kag hagung halin sa anda kwarto. Sa gamay nga buka ka gawang, nakita ni Yannah si Kenneth kag si Lucy. Sa tunga ka anda ginahimo, nasiprawan ni Lucy ang bata nga nagatindug sa gawang. Nakatakup ang mga alima sa baba, tanda ka pagkahangyus sa ginahimo ka ana nanay kag ang laki nga ana nagustuhan. Dali-dali nga ginlagas ni Lucy ang bata ugaring wara na run dya maabutan pa. Sa kadasig ka pagdalagan ni Yannah, nabunggoan na si Patrick nga dayon man kaput ka ana butkun.

“Yannah, dali lang,” singgit ni Patrick samtang hugut ang kaput kay Yannah. Nagkupkup ang daraga kay Patrick samtang nagahiribiun. Makita na sa marayu ang ana nanay, nagatindug sa bintana kag nagaampis gid lang ka kapay.

Ginhagad ni Yannah si Patrick nga dayunon ang paglagaw. Gintinguhaan man ka laki nga mapahaganhagan ang pamatyag ka daraga. Mga alas syiti run sa gabii kang nakauli ang darwa. Nagapungko sa sala si Kenneth kag saku nga nagaraha sa kusina si Lucy. Wara mapunggan ka daraga ang kaugalingun. Diritso dya nga ginhuyapan na si Kenneth dayon pamuyayaw.

“Wara kaw ti huya, Kenneth! Wara kaw ti huya!” singgitan ni Yannah. Nagahipus kag nagpatampa gid lang si Kenneth. Dumalagan si Lucy kag ginpunggan ang bata.

“Yannah?! Patawara ako, kami ni Kenneth!” Sigi ang pangayo ni Lucy ka pasinsya samtang ginahawidan ang bata.

Nag-untat si Yannah kag ginbalikid si Lucy, “Ma, wanhaw nahimo mo dya? Di bala man-an mo nga palangga ko si Kenneth? Tapos gali may rilasyon kamo?!” pamangkot ni Yannah sa nanay samtang nagahibubun-ut.

“Patawara kami, Yannah. Wara namun ginhungud nga pasakitan ikaw! Nagapalanggaanay kami ni Kenneth,” paathag ni Lucy kay Yannah.

Dayon man sulud ni Patrick sa ana kwarto kag ginsundan dya ni Kenneth. Ginsugidan ni Kenneth si Patrick ka tanan.

“Pre, palangga ko si Yannah, man-an mo ra. Piro andut nga ginpasakitan mo tana?” panukma ni Patrick sa amigo.

“Lantu ko ra, Pre, amo gani nga wara ko tana ginasapak hay indi ko gusto nga masakitan ikaw. Si Lucy tana ang palangga ko, Pre.”

“Pre, daw nanay mo run ra si Tita Lucy. Suud bay ra nga amiga ni mama mo, basi nalipat kaw, Pre?” ang padumdum ni Patrick sa amigo.

“Ano bay mahimo ko, Pre, palangga ko gid si Lucy. Raad maintyindihan mo ako.”

“Kon ako kanimo, Pre, tapuson ko ra ang rilasyon. Maman-an gani ra ka mga ginikanan mo, tapos kaw gid.”

“Indi mo man guro ako pag-isugid bay, Pre?”

Ugaring, nakalab-ot gid sa mga ginikanan ni Kenneth ang natabo. Dayon nga nagtawag ang ginikanan ni Kenneth kag ginhambalan tana nga untatun ang rilasyon hay kon indi, utdon ang suporta kanana kag lagilagi ipa-ulion tana sa probinsya. Nag-init ang ulo ni Kenneth. Ginsurong na si Patrick kag ginsumbag.

“Pre, ano sala ko!” pamangkot ni Patrick nga nahangyus kang ginsug-alaw tana ka amigo ka inumul.

“Wara ikaw ti pulos nga amigo! Ginasarigan ta ikaw piro nanugid kaw kay Mama kag Papa!” sukma ni Kenneth samtang sigi ang sumbag sa amigo.

Dayon nag-abot si Yannah kag ginbutung si Kenneth.

“Ikaw ang wara ti pulos, Kenneth! Nugay kaw gani ka pasibangud sa iba nga tawo! Ako ang nagsugid kay Tita sa mga kabastusan nga ginahimo nyo ni Mama!” panugidun ni Yannah. “Mahalin run kami ni Mama dya,” dayon na hakwat ka anda malita paguwa.

“Yannah, dali lang!” pakitluoy ni Lucy sa bata.

“Ma, kon nanamitan timo magtinir dya, ikaw lang! Paina dya bayo mo kon gusto mo!” sabat ni Yannah

Naghalin gid man ang magnanay. Nagparayu para malipatan ang mga malain nga nagkaratabo. Nangayo si Kenneth ka pasinsya kay Patrick. Ginpadayon nanda ang pag-iskwila asta nga nakatapos ka anda kurso.

Pagkatapos ka pira ka tuig, nakita ni Kenneth si Yannah, dispatsadora sa sangka mall sa Pasay.

“Rugya kaw gali nagaobra?” bugno ni Kenneth kay Yannah.

“Huud, kinahanglan ko mag-obra para makatapos sa pag-iskwila. Si mama abi, wara run batia. Nagpanaw lang to sa Hong Kong para mangamo asta kadya wara ti balita. Ikaw, mayad nakalagaw kaw rugya?” pamangkot ni Yannah. “A, naghikot ako ka mga papilis nga kinahanglanun ko para makaabat ako kanday Mama kag Papa,” sabat ni Kenneth kag dayon pangayo ka pasaylo kay Yannah bangud sa ana mga napanghimo.

“Buhay run to Ken, ginpatawad ko run ikaw,” sabat ni Yannah nga nagpamag-an ka pamatyag ni Kenneth.

Pagkatapos hikot ni Kenneth ka papilis, nag-uli tanda ni Patrick sa probinsya para rugto lamang hulatun ang tiket na sa iroplano para run makasunod sa ana mga ginikanan. Si Patrick, nga sangka maistro sa iskwilahan sa syudad, nagayapayapa man nga magbakasyon para makapahuway sa magarut kag magahud nga pangabuhi sa syudad.

- Katapusan -

​Nagbugtaw ako kang nabatyagan ko ang masakit nga sirak ka adlaw nga nagtupa sa akun uyahun. Ginmukra ko ang akun mga mata. Magamo ang palibot.

“Pandisal … pandisal!”

“Diin kamo maagto, Mam? Dali run, mahalin run dya.”

“Sigarilyo, Sir? Sigarilyo ... sigarilyo nyo dyan ….”

Magahud. Magalung.

Sarisari nga mga tawo kag sarakyan ang nagapaagto pabalik sa magamay nga kalyi nga nangin balay ko sa malawid run nga mga tinuig. Lugar sa diin ako nagabatang hulid ang mga basura, balabaw kag lamok. Ginbaton ko ang riyalidad nga ako sangka bata nga wara kamaan kon diin ang paraagtunan, kon ano ang paraabuton sa madason nga inadlaw, binulan, kag tinuig. Sangka bata nga sa napulo kag lima ka tuig nga pang-idadun nagapakalimos agud may kan-un. Ginakadlawan, ginayaguta, kag mayad man kon kaisa ginakaluuyan kag ginabugayan ka grasya. Nabatyagan ko ruman nga nagturo ang luha sa akun mga mata. Hambala ninyo ang tanan nga mga tinaga kontra kanakun. Basula ninyo ako, kadlawi kag pasipalahi. Piro naman-an bala ninyo kon andut nag amo ako ka dya? Ikaw nga nagabasa kang ginsulat ko, nasipadsipad mo bala ang istorya kang kabuhi ko? Bukut sa rason nga sarawayun ako nga bata para sa mga ginikanan ko, bukut tungud nga sangka sirikwayun ako nga tawo … Bukun!

Sa idad ko nga napulo kag lima, naglayas ako sa balay. Andut nga sa amo ra nga pang-idadun naghalin ang sangka bata sa podir ka ana mga ginikanan? Huud. Ginbuul nanda ang kinamatarung ko nga maghimo ka mayad sa komunidad! Ang potinsyal ko sa paghimo kang matarung nausikan… usik sa tyimpo … usik sa talinto ... usik sa kinaaram! Siguro amo dya ang masakit ko nga kapalaran sa kalibutan nga dya.

Nagtaliwan si Nanay kang ako lima pa lamang ka tuig kag wara magbuhay may gindara si Tatay nga babayi sa balay nga sa urihi nangin akun madrasta. Pagligad ka sangka tuig, nagmasakit si Tatay. Nagaluko run lamang tana sa banig kag naga-uraruy sa kasakit bangud sa anang ginatago nga balatian. Ang ana pag-antos naglab-ot kang tinuig hasta nga ang tanan nga propyidad ka pamilya nagkaratabug bangud gin-ubos ka gasto sa ana pagpabulong. Pati ang amon mga sinuptan naubos pamayad sa hospital kag mga bulong. Wara kami ti mahimo sa amun nga sitwasyon. Ang amun pagdurumalpug nangin kahigayunan man para sa akun madrasta nga silutan kag paantuson ako.

“Hoyyy! Dasiga ang pag-obra. Daw bao kaw pahulagun. Duro pa ang mga orubrahun nga nagahulat kanimo!”

 Nangin rayna tana sa balay. Gamay ko lang nga sala, bakol kag buyayaw ang naaguman ko. Ginsilutan na gid ako. Naman-an ko man nga wara nalipay si Tatay sa mga nagakaratabo piro wara man tana ti mahimo tungud sa ana kahimtangan. Haros sa tanan nga oras, ako ang nabilin sa balay kag mamurug-at samtang ang darwa ko ka bugto sa tatay nagapinagusto lang ka sipal kag lagaw.

“Darha run rugya ang pagkaun. Indi kaw magkaun myintras wara nadamugan ang mga sapat, ha?”

Amo dya nga mga tinaga ang akun mabatian kon oras kang pagkaun. Pirmi lang ako nagahulat kon san-o tanda mabusog kag matapos kag amo pa lang pagpakaun ko kay Tatay. Kon kaisa, wara run ti mabilin nga pagkaun hay ang andang mga bilin insakto lang inogpakaun sa ayam kag baboy. Kon mahimo pa lang nga magsaro ako sa mga sapat, himuon ko. Sa mga tinuig nga gin-antos ko, nagsararamo ang balhas, sip-on kag mga luha ko. Daw indi ko run masarangan ang mga pagtiraw piro gintinguhaan ko sa gihapon nga mangin mapag-un para kay Tatay.

Naghimakas ako sa iskwilahan. Rugto ko nabatyagan ang matuodtuod nga pagkatawo ko. Ang mga maistra kag maistro nagtugro kang pagpalangga nga wara ko mabatyagan sa balay. Nangin mayad ang pagtratar ka tanan kanakun. Sa iskwilahan lang ako nakabatyag kang kalipay kag kasadya kaimaw ang mga tawo nga nagapalangga kag nagaulikid kanakun. Amo nga napinsara ko nga siguro kon itugruan ko kang kadungganan ang akun madrasta, matun-an na man ako nga palanggaun kag kabigun nga pariho ka ana bata. Piro nagsala ako. Nangin grabi pa gid gani ang ana pagmaltrato kanakun bangud nalabawan ko ang darwa na ka bata.

Naggradwar ako nga una sa amun klasi. Ginpaagto ang amun mga ginikanan para magtambong. Syimpri, wara ti ginikanan nga magatambong para kanakun ilabi run gid hay kang gabii antis ka akun gradwasyon, gintawag ako ni Tatay kag ginkaptan ka hugut ang akun palad. Nagbilin ka malawid kag amat-amat na ginpirung ang ana mga mata. Ginkapkap ko ang ana pulso. Naman-an ko ginbuul run tana ka Ginoo. Makaimaw na run rugto si Nanay kag mangin malipayun run tanda hasta san-o.

Kang mabutang tana sa urihi nga parahuwayan, nagdisisyon ako. Dara ang mga bayo ko nga puros daan kag buta ka lunub, kag ang laragway namun nga tatlo ni Nanay kag Tatay, ginbayaan ko ang balay – ang balay nga buta ka pag-antos kag kasakit, ang balay nga nangin saksi ka akun kasubo kag kalipay. Gindara ako ka akun mga kahig sa paradahan ka mga sarakyan paagto sa syudad. Lab-as pa sa akun paminsarun ang urihi nga bilin ni Tatay:

“Panaw kag pangitaa ang imong kapalaran hay sa urihi, makita mo gid ang kadarag-an kag kalipay.”

Amo bala dya ang akun kapalaran? Nag-agto ako rugya sa Manila piro wara gid ti nagbaton kanakun nga mga orubrahan. Nagturog ako sa kalyi, kaingud ka mga basurahan kag kaimaw ang mga balabaw, lamok kag kon ano pa nga mga sapatsapat. Ginapanguyabtan ko lang ang hambal ni Tatay. Kinahanglan ko mangin mapag-un kag magtuo hay naman-an ko nga sa kada tikang ko, rugyan ang Dyos nga nagagiya kag nagatipig kanakun.

Napiritan ako mang-ayoayo. May mga adlaw nga wara ti nagatugro kanakun. Pirmi ako nagutman bangud wara ako ti kwarta bisan ibakal ka sangkidit nga tinapay.

“Kon gusto mo, intra kaw sa amun grupo,” ang panghagad ka sangka tawo kanakun sangka adlaw nga nakita na nga laka ang nagalimos kanakun. “Makaswildo kaw ka baynti pisos sa sangka adlaw. Wara kaw ti himuon kondi mapungko lang sa binit kang kalyi kag magpakunokuno nga may diprinsya kaw sa lawas. Makakwarta kita nga darwa nga indi kaw mabudlayan pa. Indi mo lang pag isugid dya nga taktika.”

Rugto ko naman-an man nga bisan sa pagpakalimos gali may anomalya man nga nagakatabo.

“Sir, ako tuodtuod gid nga sangka manogpakalimos kag indi ko run kinahanglan magpakunokuno pa. Bisan mahigku ako, mapatay ako nga limpyo ang akun pagkatawo.” Nagkadlaw lang tana nga daw indi magpati sa akun ginpanghambal. “Amo gali nga nabuhinan run ang mga nagatugro kang kaluoy sa mga manogpakalimos hay tungud sa pariho kana nga tawo,” pinsar ko.

Adlawun run tuod piro wara gihapon ti sulud ang akun lata. Daw wara ti nakakita sa akun sitwasyon. Nagpungko ako kag ginbuul sa bulsa kang baho ko nga samra ang mga yukut nga pinanid ka sangka barasahun nga ginahimu ko banig kon magturog. Hana run ako mabatang kang makabati ako kang mga girinahud sa unahan.

“Takawan! Takawan!”

“Rugto! Dasiga lagsun ta! Lagsa ninyo!”

Nabatian ko ang panirbato ka pulis. Nagdinalagan ang mga tawo. Ginkupkupan ko ang akun mga kahig sa kahadluk ko nga basi malapakan ako ka mga nagadaralagan nga mga tawo. Nagarapit nga nagarapit kanakun ang mga limug.

“Rugto run tana, hu. Dasiga! Lagsun ta!”

Gulpi lang may sangka sobri nga nahulog sa samra ko. Madasig ang akun mga lihuk. Ginpiud ko ang samra kag ginhimo nga ulunan agud itago ang sobri. Dayon ko batangbatang. Ginapanumdum ko nga dapat indi makita ka mga tawo nga dya kanakun ang sobri hay basi pasibangdan pa ako nga kaimaw kang takawan ngato. Nagkurudug ako kang nag-agi sa akun tupad ang mga pulis nga nagalagas kag nagasunod sa mga kalalakihan nga dasig magpalagyo.

“Rugya nag-agi, Tsip. Labanlaban rugto ra nagliko sa pihak,” hambal ka sangka laki nga ginapamangkutan ka mga pulis.

Indi ako makamaan kon ano ang akun himuon. Nanilagkilag ako sa palibot. Kang masiguro ko nga wara run ti nagaturuk kanakun, ginpilo ko ang sobri, ginsulud sa bulsa ka akun samra kag dayon ko suksukon. Hinayhinay ako nga nagpanaw paagto sa parti kang kalyi kon sa diin laka lang ang mga tawo. Nagpungko ako kag ginbistahan ang sulud ka sobri. Nahangyus ako sa akun nakita. Daw indi ako makapati ka akun panwirtihun. Sa pagkadamul ka kwarta. Puro pa bag-o kag puro sanglibo. Tam-an ka bahul nga kantidad nga wara ako ti plano nga isipun kon pira bangud sa akun kulba kag kahadlok.

Ginpilo ko liwat ang sobri, ginputos ka barasahun kag ginbalik sa bulsa ka akun samra. Indi ako kamaan kon ano ang akun himuon. Sa bilog ko nga kinabuhi, kadya lang ako nakakaput ka amo dya ka bahul nga kantidad. Ayhan, makasarang dya magbatak kanakun sa kapigaduhon. Indi ko run dayon kinahanglan nga magpakalimos pa. Indi run ako pagyagutaun kag palagyuhan. Indi run ako magutman. Angkunun ko man ang kantidad nga dya, wara ako ti sarabtun hay nag-abot lang dya kanakun. Rigalo dya siguro ka Ginoo agud matapos run ang akun pag-antos. Nagpanawpanaw ako sa kalyi. Indi makamaan kon ano ang madason ko nga buhatun. Daw mahagmak run gid ako sa kagutum kag gusto ko run nga buhinan ang kwarta sa sobri para ibakal ka bisan ano nga pagkaun nga akun makita. Nabatyagan ko run ang pagparangluya ka akun tuhod nga haros indi run ako makatikang. Nagpundo anay ako. Ginpirung ko ang akun mga mata. Naminsar. Pirit nga nagahimo ka disisyon. Kang gulpi lang, nabatian ko ang mag-asawa nga nagaistoryahanay.

“Ano ang natabo, Pedring? Wara haw gin-aprubahan ka bangko ang kantidad nga ginautang natun?” pamangkot ka asawa kang makita ang nagaparangluya nga bana.

Nagahuyhoy ang mga baga nga nagpungko ang laki sa sopa kag pagkatapos naghambal sa masubu nga limug.

“Tam-an gid ako ka bal-a, Maria.”

“Ano haw ang natabo, Pedring?

“Ang kwarta Maria … ang singkwinta mil ….”

“Ano gani ang natabo?” Nakulbaan run ang asawa.

“Natugro run ka bangko ang kwarta. P-piro, Maria .…” Nagtangra ang laki sa asawa. Nagaparamuti kag nagakurudug ang bibig. “Naagaw kanakun ang kwarta!”

“Ano?!” nakasinggit si Maria.

“Ginlagas ko ang snatser. Ginbuligan pa gani ako ka mga pulis kag pira ka mga laki piro wara namun naabutan.”

“Andut wara mo gid gin-andaman ang bahul nga kwarta nga to, Pedring?” Naghiribiun run si Maria. “Ginprinda ta ang balay ta para mabakal lamang ang lupa nga dya, p-piro … Dyos ko, maano run lang kami?”

“Indi ako pagbasula, Maria. Maluoy kaw! Gin-andaman ko ang kwarta ngato. Sa pagkamatuod, ang sobri ginkapatan ko ka mahugut. Wara ko ginsulud sa akun nga bulsa sa kahadluk ko nga basi mahulog ukon mawasi. Ugaring, ginsundan gid gali ako kang takaban!”

Nagtangra ako sa langit kag magpasalamat sa Ginoo sa milagro nga ako mismo ang nakasaksi. Bisan daw haruson ko mahakwat ang mga alima, ginpirit ko nga manuktok sa balay ka mag-asawa. Sangka laki ang nagbukas ka gawang. Mataas kag daw nagapang-idadun kang kwarinta-i-singko lamang. Amo dya ang laki nga imaw ka pulis kaina.

“Wara ako ti matugro kanimo, bata,” ang nairita na nga hambal kanakun dayon sirado ka gawang.

Nanuktok ako liwat. Ang asawa ruman ang nagbukas ka gawang haros parihas sanda ti pang-idadun ka laki nga una nagbukas ka gawang.

“Pasinsya lang gid, Noy,” ang malulo nga hambal ka bayi. Amo lang to ang urihi ko nga nadumduman.

Nagbugtaw ako kang nabatyagan ko ang masakit nga sirak ka adlaw nga nagtupa sa akun uyahun. Ginmukra ko ang akun mga mata. Sangka bag-o ruman nga adlaw ang nag-abot sa akun kabuhi. Bag-o nga adlaw kag … bag-o run man ang akun palibot. Gin-usog ko ang akun mga mata hay basi nagadamgo lang ako. Nagabatang ako sa sangka malum-uk nga katri. Malimpyo kag bag-ong armidol ang hapin, punda kag kapay. Nagbangon ako kag ginturuk ang bilog nga kwarto. Nagbukas ang gawang kag nagsulud ang bayi nga nakita ko antis magdulum ang akun panurukan.

“Indi ikaw mahangyus, ha? Ako si Maria. Ikaw ang nanuktok sa balay kahapon. Gindawo mo ang sobri kag gulpi ikaw nga nalipung,” ang paathag na kanakun.

“Bugtaw run kaw gali, Noy?” pamangkot ka laki nga nagasunod sa bayi. “Ako si Pedro Ysulat, ang tag-iya ka sobri nga gindawo mo sa akun asawa. Paano nakaagto ang sobri kanimo kag paano mo kami natultulan?”

Amo dya ang pamangkutanun ni Tay Pedring nga nabaw gid lang ang akun masabat bangud hitabo suno sa akun nakita ang akun mapaalinton. Piro kon paano nagtambi kag nagtarabid ang amun banas, pagtuo gid lang ang akun simpli nga masabat. Ugaring, paano ko ipaathag ang pagtuo?

Baw-as si Nanay Maria kag si Tatay Pedring kag para kananda bugay ako nga gintugro ka Ginoo kananda. Ginsagod nanda ako kag ginkabig nga matuodtuod nanda nga bata.

- Katapusan -

Amat-amat nga ginalamon kang kadulum ang batsihun nga karsada nga napatung-an ka byirdi nga mga tanum nga nagasinaot sa sonata kang kada hampak ka hangin. Nalingaw gid ako sa gainaway nga kasanag kag kadulom nga nagrisulta ka purongpurong nga duag salmon, asul kag itum sa kalangitan. Samtang nagapanaw-panaw ako sa aragyan nga pauli sa balay, amat-amat man nga ginabuksan ang mga sulo nga nagatugro kang kasanag. Nakapundo ako kang nakita ko sa kilid ka akun panurukan ang nagapanago nga pula nga rosas nga napalibutan ka tabas ka mga hilamon nga daw nadura ang ana panghuna-huna sa pagsagap ka balay paraligban. Ginkaptan ko ang pula-pula na nga mga sipad nga daw ginbasyahan ka pula nga agwa. Nagyuhum ako kag naghana nga ibul-un ang bulak kang gulpi lang may nagturo nga pula nga likido sa akun nga tudlo. Nagtindug run lang ako kag magpadayon ka panaw samtang ginapaminsar nga sa likod kang kanami kag kagwapa ka rosas, may nagapanago nga tunuk kag mistiryo.

"Rose!" singgit ni Tiya Inday nga amun ingud balay. Nagbalikid ako kag nagyuhum kana kag sa iba nga nagapalibot kana.

"Ay, kagwapa gid nga bata. Gwapa run, mabuut pa. Dali bala hay ipakilala ta ‘kaw sa bata ko," hambal ka sangka imaw man ni Tiya Inday kag dayon nanda kirinadlaw. Pati ako nagkadlaw run lang man.

"Sige mga Tiyay, mauna lang ako kaninyo hay gabii run. Ginasagap run ako siguro ni Nanay," hambal ko kag nagdiritso run sa balay.

"Nay! Jin!" singgit ko pag-abot sa balay piro wara ti nagasabat. Ginbitbit ko ang kahita kag mag-agto sa balay kanday Mam Honorario, ang maistra ko kauna nga ginapangamuhan ni Nanay. Wara gid ako nagsala hay nakita ko si Nanay nga nagabakabaka kuskos ka mga ralabhan. Nagparapit ako kag nagbisa. Ginbuligan ko tana ka saylo ka iba nga ralabhan sa pihak nga labador.

"Rose, sakto run ra. Ako run lang dya. Uli run lang to kag magtuon. Rapit run lang kabay test nyo. Dar-a run lang si Jinjin pauli," hambal ni Nanay.

Kis-a ginapamangkot ko ang Ginoo kon andut nga kinahanglan namun mabuhi sa pagpangabudlay; nga kon pira bala ka kibul ang kinahanglan ni Nanay para mag-ugwad ang amun pamilya; nga kon andut kami gid ang sara sa mga napili na nga paagyan ka mga masakit nga hitabo; nga pati Tatay ko ginpili na nga bayaan kami kag mag-imaw run sa Ginoo. Gatibi ruman ang luha ko bukun tungud sa kakapoy sa pag-iskwila kondi tungud nakita ko ang akun Nanay nga indi gid gusto magpapyirdi sa kakapoy hay mas palangga na kami sangsa ana kaugalingun; nga bisan wara run ti mabilin kana basta matugro na ang amun nga mga kinahanglanun.

Nagpundo ako ka bomba kang nabatian ko si Jinjin nga naganguynguy samtang nagaparapit kanamun. Ginparapitan ko tana kag gintrapuhan ang luha.

"Jin naiwan kaw?" pamangkot ko.

Wara tana nagsabat piro dasig ang pitik ka ana dughan kag nagakudug ang bibig sa pagtinguha nga put-un ang ana paghibi. Ginkuhap ko ang ana likod nga basa ka balhas.

"Naiwan kaw haw? Nag-away pa gid kamo ni John-John? Lantawa bala imong likod hu, gusto mo nga dar-un kaw liwat sa hospital ka hapo mo? Hipus run, a," hambal ko kay Jinjin.

"Ti, hay tana mong! Mahuram lang man ko ka tarak-tarak na di gid pasugot. Hambal na pa sala ko ra kuno hay wara ko Tatay ti wara ti mahimo ka tarak-tarak ko," hibi ni Jinjin.

"Sakto run ra. Bay-i ang tarak-tarak ngara. Baklan ta lang timo ka monyika. Kag bukut tuod nga wara kaw ti tatay, a. Nagpanaw lang tana to si Tatay sa rayurayu nga lugar para baklan na kaw ka duroduro nga siripalun. Ti, sakto run ra nga hibi."

Ginbalikid ko si Nanay kag ginhambalan, "Nay mauna run lang kami ni Jin-Jin para maislan ko bayo na."

Wara run nagbalikid si Nanay piro nakita ko ang pagturo ka ana luha nga nagdapun sa ana mga ralabhan. Padayon ang ana pagkuskos samtang padayon man ka turo ang ana mga luha. Ginturuk ko ang akun tudlo nga nadugi ka rosas. Masakit.

Gintapos ko lang ang asaynment ko kag ginpatay ang mga sulo. Ginkupkupan kang kadulum ang palibot patas ka pagkupkup kang kaimulon sa amun kabuhi. Ang problima sa matuodtuod nga pangabuhi bukun pariho ka x+y sa Math nga dali lang i-solusyunan. Piro bisan indi ako makamaan kon paano kami ibusugon ka x+y padayon lang ako gihapon sa pag-iskwila hay nagapati ako nga amo dya ang makabulig paugwad ka amun pangabuhi. Ano gid bala ang dosi ka tuig nga pagpangabudlay sa iskwilahan ikumparar sa bilog nga kabuhi nga pag-antos? Ano gid bala ang tatlo ka oras lang nga turog ko ka pamulaw obra ka asaynment ikumparar sa wara ti untat nga paminsar ni Nanay kon sa diin mabuul ka amun garastuhon. Kahirisa lang ang mga bata nga gintaw-an ka tanan nanda nga kinahanglanun piro indi makamaan magta-o ka importansya sa kon ano ang may dyan tanda. Balon ko sa akun pagturog ang paghimakas kag ang matawhay nga pagpangabuhi kaimaw si Nanay kag si Jinjin.

Amat-amat ko nga ginbuksan ang akun mga mata nga nasilawan sa sirak ka adlaw. Alas-syiti run sa aga. Ala-una pa sa hapon ang akun iksam piro kinahanglan ko magpanaw kag mangita ka inogbayad sa iskwilahan para pasugtan ako nga makabuul ka test.

Nag-agto ako sa balay kanday Jennifer, amiga ko halin pa kang elementarya. Nagapasalamat gid ako kana nga bisan ano pa ka lain ka istado namun sa pangabuhi ginpili na gihapon nga mangin amiga ko. May sarang ang pamilya ni Jennifer.

Ikapira run ako ka bisis nanuktok sa anda balay piro wara ti nagasabat. Tanda run lang gid ang paglaum ko.

"Jen? Jen? Tiya Mina! Jen!" padayon ko nga panuktok asta nga ginparapitan ako ka sangka bayi.

"Wara run dyan ti tawo. Nagsaylo sanda ka balay. Naputo abi ang nigosyo nanda amo nga ginpahalin sanda rugyan kag gin-imbargo ang anda nga lupa," panugid ka bayi. Gulpi nga nagdulum ang akun panurukan bangud ka akun nabatian. Indi sa rason nga wara ako ti mautangan kondi sa pagpaminsar kon ano ayhan ang kahimtangan ka akun amiga. Naman-an ko ang pangabuhi nga wara-wara piro para kay Jennifer, istranghiro dya.

"Lat-an mo, Nang, kon sa diin sanda naghalin?" pamangkot ko.

"Daw rugto bala sanda mong sa lola na."

Nagdali-dali ako sakay sa traysikul paagto sa balay ka ana lola. Kahapon lang ako nagariklamo kana parti sa kabudlay ka amun pangabuhi piro wara gid tana ti ginmitlang nga bisan tana gali nagapamroblima man. Rugyan pirmi si Jen sa ingud ko handa magbulig amo nga gusto ko nga rugyan man ako kana sa oras nga kinahanglan na nga may nagapamati kana.

Wara pa ako nakalab-ot sa balay ka ana nga lola kang nakita ko tana sa purungkuan sa idalum ka akasya. Nanaog run lang ako kag gintawag tana. Nagbalikid tana kag kang makita ako nagdiritso kupkup kanakun dayon na hibi.

"Rose ..."

"Jen ... rugya lang ako para kanimo.” Ginbuy-an na ako kag dungan kami nagyuhum kag nagkadlaw samtang sigi ang panarapo ka mga luha.

"Hay, ti paano ra bay. Di ta makabuul ka iksam ta kar-on," hambal ni Jennifer.

Wara ako nagsabat. Pariho lang kami nga nagtangra kag maglantaw sa langit nga ginatakpan ka madamul nga gal-um. Siguro naintyindihan kang kalangitan ang kabug-at ka problima namun ni Jennifer amo nga gusto na kami unungan paagi sa pagpauran para nga matawas sa tubig ang kabug-at nga amun ginabatyag. Ginlamon kang kalinung ang palibot. Burubhay, sangka bayi nga buta kang koloriti ang nagparapit kanamun.

"Kaina ko pa kamo nakita nga nagahinibi. May problima kamo?" pamangkot na.

Indi namun tana kilala piro dara kang amun pangasubu ginsabat namun tana, “Huud, Nang.”

Ginpatindug na kami kag ginpalibot nga daw may ginasagap.

"Kwarta?" pakut na.

"Paano mo nalat-an?" pamangkot ni Jen.

"Bukun run ti importanti kon paano ko ra naman-an piro kon kinahanglan nyo kang kwarta pwidi ko kamo mabuligan. Hulas lang ang himuon nyo para mabaydan ako kag pwidi nyo pa gid nga ipadayunon kon gusto nyo nga may permaninti nga parangitan-an."

Wara ako kamaan kon ano nga swirti ang nag-abot kanamun hay pamatyag namun ginsabat dayon ang amun mga pangamuyo. Wara ti duro nga hambal, ginbuul na ang akun alima kag ginbutangan ka sobri. Sa likod, may nakasulat nga adres.

"Alas-nwibi kar-on sa gabii, diritso lang kamo sa lugar ngara," iksplikar ka bayi nga ginatumud ang nasulat sa sobri.

Nagkupkupanay kami ni Jen kag naglumpat-lumpat sa kalipay kang nakaparayu run ang bayi. Dyis mil ang sulud ka sobri. Insakto gid sa tag-apat ka libo ka pisos nga inogbayad namun ni Jen sa iskwilahan kag tag-sangka libo nga plano namun itugro sa amun mga nanay. Indi man gid gali tama ka pintas ang pangabuhi hay may ginpadara nga tawo kanamun para masolbar ang amon problima. Piro sa indi malat-an nga hitabo, gulpi nagbubo ang uran nga daw may ginapalab-ot nga minsahi.

Pagkatapos iksam, naghapit anay ako sa balay antis magdiritso sa lugar nga nakasulat sa sobri.

"Nay! Jin!" tawag ko piro wara liwat ti nagsabat. Masulud run raad ako sa akun kwarto para mag-ilis kang nagadalagan nga nagsulud sa balay ang amun kaingud nga si Mayi.

"Rose? Rose? Rose!" hambal ni Mayi nga daw maduraan ka ginhawa.

"Oh, May? Ano problima? Daw ginalagas kaw haw?" kadlaw ko pa.

"Rose, si Nanay mo. Gindara sa hospital. Gapamalantsa tana kaina kang gulpi lang nalipung."

Daw ginbasyahan ako ka maramig nga tubig kag nagluya ang akun tuhod piro ginpunggan ko nga matumba. Kinahanglan ako ni Nanay kadya. Indi ako pwidi magpapyirdi sa kulba. Gin-imawan ako ni Mayi mag-agto sa hospital kag nakita ko ang itsura ni Nanay nga nagaparamuti. Ang kan-o gwapa nga bayhun, natakpan ka mga kurinut nga risulta ka pira ka tuig nga pagpangabudlay sa pag-atipan kanamun ni Jinjin. Ginkaptan ko ang ana maramig nga alima nga ginatakdan ka dikstros. Burubhay, nagsulud ang doktor kag gin-istorya ako.

"Stage 3 kanser sa atay ang balatian ni Nanay mo. Kinahanglan maopirahan lagilagi antis pa magdugang rapta ang kanser sa ana lawas."

"Tagpira ... tagpira ang opirasyon, Doc?" pamangkot ko.

"Singkwinta mil."

Daw gintakluban ako ka langit kag lupa. Diin bay ako mabuul ka singkwinta mil? Haruson run lang gani kami makakaun. Bisan ang sangka tuig nga swildo ni Nanay indi gani maglab-ot singkwinta mil.

"Piro kon makata-o kaw ka bisan dyis mil lang, pwidi run maopirahan ang Nanay mo. Pwidi mo man amat-amatan lang ang nabilin," hambal ka doctor.

Dyis mil. Bahul gihapon piro indi ko pwidi nga pabay-an si Nanay.

"Sige, Doc."

Nagkit-anay kami ni Jennifer kag nagdiritso sa lugar nga dapat namun iagtunan. Wara kami nakamaan kon ano ang ipaobra kanamun para mabaydan ang dyis mil nga gindawo na kaina kanamun ni Jen piro disidido ako magpangabudlay para sa kabuhi ni Nanay.

Madulum ang aragyan kag napalibutan ka mga puno ka mahogani. Sangka lugar nga kadya ko pa lang naagtunan. Ugsad kag duro ang nagabadlak-badlak nga mga bitoon sa langit nga nagatao it gamay nga kasanag. Ginkupkupan ko ang akun kaugalingun sa ramig nga pirit manurupsup sa akun mga kaugatan. Siguro disinti man ang ana ipaobra.

Gate 35. Nag-doorbell kami kag dali-dali man nga ginbuksan ang salsalun nga gawang.

“Dali. Ginahulat run kamo ni Mam Magdalena," hambal ka bayi nga nagbukas ka gawang.

Kon ano kadulum sa guwa, amo man kadulum sa sulud. Ginsug-alaw kami ka bayi nga nagdawo ka sobri.

"Oy, mga gwapa, dya run gali kamo? Dali, indi magmayha," hambal na kanamun nga nagayuhumyuhum. "Sulud run kamo rugto sa kwarto hay paislan kamo ni Maria."

Ilis? Para sa diin? Nagsulud kami sa kwarto kag nakita ang sangka gwapa nga bayi. Si Maria. Bisan ano katam-is ka ana yuhum, kasubu ang makita sa ana mga mata.

"Una nyo pa lang dya?"

Una sa ano? Nagbuul tana ka pula nga pang-ibabaw nga ginatawag nga “tube” nga buta ka laso, ginparisan ka bugubugu nga puroy kag gindawo kanakun. Pang-ibabaw nga asul nga haros wara ti likod ang gintugro kay Jennifer, kag pariho kanakun, bugubugu man nga puroy ang paris. Rugto ko naintyindihan kon andut hulas lang kay Mam Magdalena magtablug ka dyis mil, gali timo mas grabi ang pwidi namun matao kana. Dignidad.

"Sa una lang ra lisud. Indi mo mabaton nga gusto mo patyun ang kahuya nga nabilin sa imo kaugalingun bangud sa imo ginapanghimo, piro kinahanglan, di bla? Kinahanglan mo … Wara kaw ti mahimo ...," bungat ni Maria samtang nagaturuk sa marayu kag daw may ginapanumdum.

"Pasinsya gid Rose. Indi ko dya masarangan himuon," masakit ang hiribiun ni Jen kag dayon nagdalagan paguwa. Sa sobra nga kahangyus wara ako nakahulag. Daw gin-indiksyunan ako ka bulong nga nagpaparalisa ka bilog ko nga kalawasan. Indi, indi ko dya mahimo. Indi ko masarangan nga higkuan ang akun dignidad para lang sa kwarta. Wara ako ginpabahul ni Nanay sa sulud ka dyisisyiti ka tuig kag nag-iskwila ka pira ka tuig para lang ibaligya ang akun dungug. Ugaring … nadumduman ko ang kahimtangan ni Nanay nga daw palidun ka hangin kag ang kabuhi ni Jinjin nga tam-an pa ka bata para maagyan ang duro nga pagpangabudlay. Indi ko masarangan nga iunahun ang akun kaugalingun. Ginturuk ko si Maria, nga indi ko maasnahan ang pungyahun bangud sa nagakaramaw nga luha sa akun mga mata, dayon ko sabnit ka mga bayo nga gindawo kanakun.

Padayon nga nagairilig ang akun mga luha nga haros ibahaun ang lugar kag lunudon ang tanan nga kahuruy-an kag pangduhaduha nga akun nabatyagan. Paano run lang dya abi kon maman-an ni Jinjin kag Nanay ang akun himuon? Paano kon indi nanda ako mabaton?

Tago nga klab. Droga. Irimnun. Mga bayi nga parihas man kanakun ang kapalaran. Mga nalubung sa prostitusyon, mga dispirada nga buhiun ang anda man nga pamilya. Dali lang magkuon nga duro pwidi mahimo, nga duro pwidi magabaton kanimo, nga duro pwidi magbulig. Piro wara. Sa ka pintas kang kabuhi nga bisan singkwinta pisos, ikamangan mo pa.

Ginparapitan ako ni Mam Magdalena kag gintrapuhan ang akun mga luha.

"Sakto run ra nga hibi, Rose. Gwapa kaw. Sigurado gid nga duro makauyon kanimo. Nakita mo ang amerikano nga ria?" Ginturuk ko ang ginatudo ni Mam Magdalena kag nakita ko ang kalayo sa mga mata ka amerikano kag iban pa nga mga laki sa sulud ka klab. Wara ko napunggan ang magduko kag itakpan ka malabug ko nga buhok ang akun itsura. Nagginhawa ka madalum kag pirit nga ginaliwanliwan sa akun kaugalingun, “Sarangan ko dya … sarangan mo dya, Rose.”

"Rose! Ikaw run. Saka run sa intablado. Saot lang. Pabay-i lang ang sonata nga magadara kanimo. Paminsara nga sa pira lang ka oras nga dya, mapaopirahan mo ang imo Nanay nga grabi kadya ang kahimtangan. Mapaiskwila mo ang imo libayun kag pati ikaw makatapos man sa pagtuon," laygay ni Mam Magdalena nga nagpapiho ka akun mga tikang pasaka sa intablado. Pagkaput ko pa lang sa salsalun nga bagat, nagsirininggiyaw run ang mga laki. Ang anda mga singgit nagdapun sa lagabung ka matunog nga sonata.

"Saot! Saot! Saot! Wiiit … wiiiw!"

Gintakpan ko ang akun mga mata nga ginasilawan sa sa nagaigpat-igpat nga sulo nga nailis-ilis ang mga kolor kag daw ginakapkap ang akun lawas. Sa kada igpat ka lain nga kolor, lainlain man nga baratyagun ang nagasaot sa akun dughan: may dyan nga gusto maglagyo sa kaharadluk nga hupa sa ibabaw ka intablado kag may dyan nga gusto himuon ang tanan para lang maopirahan ang Nanay.

Ginsunod ko ang ginahambal ka akun tagipusuon kag ginsunod ang kumpas ka sonata. Pirit ko gindukduk sa akun paminsarun nga rugya ako nagasaranhun lang sa sangka manami nga lugar, ginahabyog ang akun balikawang sa mayuhut nga sonata, ginapalibutan ako ka manami nga mga bulak, kag ginaharkan ako ka anda nga kahamot. Saot pa, Rosa, saot. Pabay-i nga iduyan ikaw ka mainit nga hangin ka habagat asta nga madura ang tanan mo nga kahadluk.

Ginsigisigi ko lang ka saot asta nag-untat ang sonata kag naghari ang kalinung. Amat-amat ko nga ginmukra ang akun mga mata nga ginsug-alaw dya ka mga mata ka mga laki nga indi ko maintyindihan kon ano ang nagadalagan sa anda paminsarun. Antis ako takluban liwan kang kahadluk, gulpi namalakpak kag nagsininggit ang tanan.

" Saot pa! Saot pa! Palangga ta ikaw! Akun kaw run lang! Wiiit … wiiiw!" Nagagirinual ang mga laki samtang ginatablugan ako ka papilun nga kwarta.

Imbis nga malipay ako bangud sa nagauran nga kwarta, daw gusto ko sakitun ang akun kaugalingun. Kon paminsarun, sangka saot lang, linibo run ang pwidi ko kitaun. Ugaring, kasakit paminsarun nga sa kada papil nga mabuul ko, sangka bahin ka akun dignidad ang nawasi. Bisan nagatararamos ang luha, sigi gihapon ang akun pamurot ka kwarta. Nag-untat ako ka makadali kang may nagkuhit ka akun abaga. Nagbalikid ako kag nakita ko ang mga mata nga daw may nagapanago nga mistiryo kag sabat sa kada paramangkutanun.

"Lat-an ko nga gwapo ako," lahug ka laki nga nanguhit, dayon na kadlaw.

Haros maduraan ako ka animo sa malawid nga pagturuk ko sa ana mga mata. Namula ako sa ana nga ginhambal kag indi ko maintyindihan kon andut daw nagalinagumba ang akun dughan. Wara ako nagsabat. Ginpadayon ko lang ang pagpamurot ka kwarta.

"Abi mo, Miss, indi ko gusto ang ginaobra mo."

Ako man. Gusto ko isabat.

"Siguro wara kamaan ang migo mo nga nagasaot kaw sa klab no?" pamangkot na.

"Wara ako ti migo," sabat ko.

"Sus, amo ra kagwapa kanimo. Nalipay kaw man sa ginahimo mo?"

Daw may naghugpa nga iroplano sa akun dughan kag gusto ko isinggit tanan nga kahuruy-an nga nabatyagan ko. Gusto ko tana balikdun kag huyapan para nga mabatyagan na kon ano ang ginahambal ka akun huna-huna. Ugaring nagkalma ako kang nabatyagan ko nga gintungtungan na ka ana sambra ang akun abaga. Nag-untat ako ka pamurot kag magturuk kana. Tana, dayon nga nagduko kag nagayuhum-yuhum samtang ginabuligan na ako mamurot kang kwarta.

"Ano ... ano ang kinahanglan mo?" pamangkot ko.

"Indi pwidi magbulig haw?"

"Indi ko matugro ang pwidi mo pangayuon hay bukun ako ti amo kara nga bayi."

"Bukun man ako ti amo kara nga klasi ka laki."

"Sir, sa klab kaw nag-agto. Ano pa abi bay kara paminsarun mo sa haros hublas nga bayi nga nagasaot sa intablado?"

"Wanhaw, amo kaw kara, haw?"

Indi. Gusto ko liwat nga isabat piro ginpili ko run lang nga maghipus dayon buul ka sambra kag ibalik kana. Indi ako dapat magsarig sa ginahambal ka sangka laki nga nagaagto sa mga klab. Piro ginhawidan na ako kag ginpirit ibalik ang sambra.

"Ala-una run, ihatud ta kaw."

Wara run ako nagbato kag nagtawas ako sa ana sarakyan. Malinung ang amun nga pagbiyahi. Masaku ako ka panumdum ka mangin opirasyon ni Nanay nga bukun run imposibli nga matabo hay may inogbayad run ako nga halin sa pagsaot ko sa klab. Dyis mil. Umpisa pa lang dya. Kulang pa kwarinta mil para mabaydan ang kabilugan nga bili ka opirasyon.

Hali turuk kanakun ka laki kag wara ti untat nga nagayuhum.

"Ano?!" pamangkot ko.

"Nagtawas kaw kanakun piro bisan ngaran ko indi kaw kamaan?"

"Ano ngaran mo haw?"

"Yudi gusto na man gali maman-an ang ngaran ko," panunlog na pa. "Mike, a. Ikaw ano imo ngaran? Probinsiyana?"

"Ha? Andut probinsyana?"

"Gwapa mong," dayon na kadlaw ka todo.

Nabatyagan ko ruman nga nagparamula ang akun pungyahun kag daw indi ko mapunggan ang nagapamirit magguwa nga yuhum.

"Rosa."

"Rosa ..." hani na sa hangin kag dayon yuhumyuhum samtang sigi ang maniobra ka manibila.

Rugto ako gindiritso ni Mike sa hospital. Kinahanglan ko asikasuhon ang papilis para matigayon ang opirasyon ni Nanay. Ginhilot ko ang akun sintido. Alas-dos run gali sa kaagahun kag may klasi pa ako pagkadason nga adlaw. Nagharuk lang ako kay Nanay, gintim-us ang palibot, kag dayon guwa para mag-uli. Pag-abot sa guwa ka hospital, nakita ko si Mike nga nagasandig sa ana sarakyan.

"Mike? Wara kaw pa nag-uli haw?" pamangkot ko.

"Ginahulat ta kaw," hambal na. "Sakay run. Ihatud ta kaw liwat."

Naghari liwat ang kalinung. Gusto ko tana pamangkuton kon andut ginahimo na dya; kon andut ginapakitaan na gihapon ako ka rispito kag mayad nga pagtamud bisan ahaw lang ako nga manogsaot sa klab. Kon sinsiro dya ang ginapanghimo na, amo run lang dya guro ang isarahanun nga tadlung nga laki nga nagakabuhi sa kalibutan.

"Rosa?"

"Hmm?"

"Pira pa ang kinahanglan mo para sa opirasyon ka Nanay mo?"

"Naw haw?"

Ginkaptan na ang akun alima kag daw ginlumus liwan ako ka ana mga turuk.

"Buligan ta ikaw. Basta indi kaw run magsaot sa klab."

Bahul gid ang pagkahangyus ko sa ginhambal na. Haros pa lang, batunon ko ang ginatanyag na. Piro, indi dapat. Nabuy-an ko run ang bahul nga parti ka akun dignidad. Masarangan ko run maghimakas para makakita ka kwarta. Indi ko run kinahanglan magbaton ka limos halin sa ibang tawo.

"Indi, Mike. Pangabudlayan ko dya," hugut ko nga sabat.

"Piro, Rosa, inoras ta pa lang kaw naimaw piro naman-an ko nga gusto ta kaw. Indi ko mabaton nga may iba pa nga laki nga makakita ka lawas mo. Rosa! Dyos ko! Nanamian timo nga ginapyistahan kaw ka mga laki sa klab haw?"

"Naw haw, Mike? Indi bala pararihas lang man kamo? Amo ra kabay man ang rason mo sa pag-agto sa klab?"

"Huud, piro naglain ang panuruk ko sa tanan kang nakita ta kaw. Nakita ko sa itsura mo nga ginahimo mo lang ang tanan bangud sa imo bahul nga problima. Makita sa panghulag kag sa bayhun mo nga indi mo gusto ang imo ginahimo. Napiritan lang ikaw, indi bala, Rosa? Palihog, batuna ang bulig ko."

"Salamat lang, Mike."

Gin-agyan ko lang tana kag nagdiritso takun sakay sa traysikul. Posibli gid man bala nga masarangan na ako palanggaun? Ako nga sangka bayi nga ginpili ipakita ang lawas para sa kwarta? Indi. May mas bagay pa kana. Sangka bayi nga limpyo kag inosinti.

Pirit ko ginlipatan si Mike kag padayon ako nga nagasaot sa klab adlaw-adlaw. Sa tunga kang kadulum kag kasilaw, wara gid nagapalta ang pagsug-alaway ka amun mga panuruk. Wara na man ako ginparapitan liwan piro sa kada pagsaot ko, makita ko ang kaugut sa ana mga mata sa kada singgit kag binastos ka mga laki sa klab. Adlaw-adlaw na ako ginataw-an ka sambra kag ginahatud sa balay. Adlaw-adlaw na man ako ginapadumdum ka ana pagpalangga kanakun kag kon mahimo nga untatan ko run kuno ang pagsaot. Makagaranyat. Ilabi run gid nga naman-an ko nga nagatubo run man ang pagpalangga nga nabatyagan ko para kana. Piro, ginabatuan ko dya. Indi ako pwidi magpadaug sa baratyagun ko kag sa gintanyag ka sangka istranghiro nga indi ko gani maman-an kon asta san-o nga magaunong kanakun. Para kanakun, mas importanti ang garastuhon ka pamilya ko para mabuhi kami tanan.

Sangka adlaw samtang nagapanaw ako pauli sa balay halin sa iskwilahan, nabatyagan ko gid ang makahulugan nga turuk ka mga iningud namun. Nag-untat ako kag ginbalikid sanda piro ginlikaw nanda ang anda panuruk. Wara gid makalikaw sa akun pamatin-an ang hani ka sangka bayi nga daw batiun gawa sa bilog nga barangay, "Ay, amo bay ra ang bata ni Diding, gi? Gwapa raad, garing alput. Nami gid bay kara kuno ang saotsaot na sa klab."

Daw gintakluban ako ka langit kag lupa. Haros pa lang manago kag magparayu ako sa tanan nga masakit nga panuruk kag hambal ka mga tawo. Indi nanda ako maintyindihan hay wara tanda sa lugar ko. Wara tanda kamaan kon ano run ang akun mga inagihan. Ginapaumpawan ko lang ang akun kaugalingun piro daw ginatuslok ka linibo nga mga dagum ang akun tagipusuon. Nagpadayon ako panaw asta nakaabot ako sa amun balay.

Pagkakita ko kay Nanay, dayon ko kupkup sa ana likod piro nabatyagan ko ang pagkubakuba ka ana dughan kag ang nagatururo nga mga luha.

"May gusto kaw hambalun kanakun, Rose?" pamangkot ni Nanay. Nagduko lang ako kag ginpunggan ang pagturo ka luha. Man-an run ni Nanay.

"Tuod bala, Rose, ang ginahambal ka mga tawo nga ang bata ko nagasaot sa klab?" pamangkot ni Nanay nga nagaragusrus ang limug. Wara ako magsabat piro wara ko gid mapunggan ang pagtururo ka akun mga luha.

"Rose, wara ta kaw ginpabahul para magsaot sa klab! Indi kaw magkuon nga ginsakripisyo mo dignidad mo para sa opirasyon ko?! Hay kon tuod ra, mas mayad pa nga napatay run lang ko!" singgit ni Nanay. Nagparapit liwat ako para kupkupan tana piro naglikaw dya. Kasakit batyagun nga pati ang akun Nanay, nangil-ad kanakun. Nagguwa ako kag magdalagan paagto sa klab. Nagasarig nga raad, rugto si Mike nagahulat kanakun. Ugaring bisan haron lang, wara ko tana makita.

Ginsagap ko ang pula nga tube nga may naka-imprinta nga rosas kag ang ana paris nga bugubugu nga puroy. Nagbutang ka madamul kag pula nga lipstik kag mik-ap kag nagahanda ruman nga magsaka sa intablado. Mahigku run gid man ako, ti, panindugan ko run lang dya. Ano pa abi mahimo ko kon bisan Nanay ko indi ako maintyindihan? Kang manogsaka ako sa intablado, gulpi may alima nga naghawid kanakun. Si Mike.

"Sakto run ra, Rose. Indi run pagsaot. Ihatud ta run lang kaw pauli."

Ginbutung na ako parayu sa intablado piro ginwaslik ko ang ana alima. Nagapangibabaw ang kaugut sa akun dughan. Kaugut sa ginapanghambal ka mga tawo, sa istado ka pangabuhi ko, kag sa akun mismo nga kaugalingun. Gusto ko lipatan ang tanan paagi sa pagsaot.

Kang hana run ako magbalik sa intablado, gulpi lang may laki nga nagbutung kanakun kag pirit ako nga ginkupkupan.

"Bastos kaw kar-on, a! Buy-i ako!" singgit ko piro pirit na gihapon ako nga ginkupkupan kag harukan. Nauntat ang tanan kang may inumul nga naghugpa sa uyahun ka laki. Si Mike, ginsumbag na ang bastos nga laki. Wara ako ti makita nga bisan sangkidit nga kaluoy sa mga mata ni Mike. Nakita ko ang pagbutung ka laki ka pusil kag gintaya kay Mike. Indi, indi pwidi madura si Mike. Nagdalagan ako kag gintabon ang akun lawas para indi maigo si Mike asta nga nagdulum ang akun palibot.

Paano bala kon ang rosas sa binit karsada nabuhi sa hardin nga kaimaw kang iba nga mga rosas? Mangabuhi nga indi na run kinahanglan saranhun nga maghiwa-us sa mga nagapalibot nga hilamon nga nagatago ka ana duna nga kaanyag? Piro siguro kon pamangkuton ko ang rosas kon masadya tana, ang sabat na, bukun kag huud. Bukun, bangud pinasahi tana sa kalibutan nga natup-an na; kag huud, bangud nabuhi tana nga may ikasarang mag-atubang sa bisan ano nga nagaabot nga problima kag natun-an na nga indi bangud wara gintao kana ka Ginoo ang kabuhi nga gusto na, indi run tana pwidi makabatyag kang katawhayan. Siguro amo ra ang ginahambal nanda nga, himuslan ang kada kahigayunan nga bisan ano ang matabo kon gamitun natun ang kahamot para magtugro kang kasadyahan sa iban nga tawo, kag ang mga dugi para protiktahan ang kaugalingun, masarangan natun mangabuhi nga may yuhum man gihapon sa atun mga bibig kag mabaskug nga makigbato sa bisan ano nga mga pagtiraw.

Parihas kanakun, ginngaranan nga Rosa, bata ni Diding, nabuhi sa kapigaduhon, nagtalang gamay piro padayon nga nagadalagan sa karira kang pagpangabuhi. Bukun run ako kadya sa intablado nagasaot kondi sa sonata nga hatud ka manami kag mayad nga pagpangabuhi – ikarwa ko nga kabuhi – kaimaw si Mike, akun pamilya kag Ginoo nga wara gid ako ginpabay-an.

Nami ruman ang panaw-panaw ko kang nakita ko ang rosas sa binit karsada, kaimaw ka darwa nga nagapamukadkad man nga mga rosas. Bag-o nga kabuhi nga ako mismo ang nagtanum.

- Katapusan -

Manog-apat dun ka oras nga nagapakig-away ya mga kamponiro kag kamponira sa mga mahunit nga bugang kag bika-bika sa katubuhan ni Tiyoy Villa. Ginpaypayan sanda kang kabo pagkatapos na lantaw sa ana nga rilo nga ya kumalagku nagatupung sa numiro nga pulo kag ginatudlo ya napulo kag duha. Urit dun.

“Daw gapitik-pitik ya ulo ko ka init,” pautwas ni Tiyay Nora.

“Amo gid da tana kon nagapangampo kaw. Waay kaw namahaw?” pamangkot ni Tiyoy Kuing.

“Pakut mo gid. Waay man abi it dapli sa balay. Waay ko gana, a.”

“Basi malipung timo ka panghilamon sa pira ka adlaw?”

“Indi da, a.”

Pirmi nagadaguok ya busong ni Tiyay Nora kon mag-obra. Baribad na lang sa ana nga mga imaw nga waay tana it gana mamahaw. Pay ya matuod, ginapasulabi na ya ana mga kabataan. Indi tana gusto nga maghiribiun sanda sa tungatunga ka klasi hay waay it sulud ya anda nga busong.

“Nay mangayo ko ka balon,” gapaluoy-luoy nga hambal ka agut nga si Noel.

“Baw Toto, lima lang ka pisos ya matao ko. Waay pa ya swilduhanay,”ulo-ulo ka Nanay. Waay dun nagriklamo ya pobri nga bata. Bag-o nagtalikod, ginkay-ad na ya ana nga sinilas nga nabitas. Ginbutangan na lang ka mapag-un nga lipak ya idalum ka diya para indi masudyang kon magpanaw sa dalan. Dayon, nagsinyas sa Nanay na nga mapanaw. Nagtango lang ya Nanay. Ginaturuk lang ka ana nga mga nagalumaw-lumaw nga mata ya bata nga nagatikang sa nagauyug-uyug nga salug ka panalgan. Gindul-ong ka ana nga panuruk ya bata asta nga makapanaog sa hagdan nga ginabalayan ka mga gutum nga anay.

Naggawa tana sa bintana para makit-an ya nagapatuyu-tuyo nga adlaw sa nakatungdan. Kapoy nga nagpungko sa kurdiso. Ginbag-id ya mga kamumuo nga ginlutakan ka bilog nga adlaw nga pagbaka-baka. Gulpi lang, daw gintumbok ya ana nga dughan. Ginkaun dun ka gutum nga dulum ya sanag pay waay pa kasaput ya ana mga kabataan. Ginbuul na ya tukod ka bintana para manirado dason ginsindihan ya kingki nga piraw ka baga nga halin sa dungkulan.

“Islaw!” tawag na sa bana.

“Insa?” waay it damil nga balus ka laki. Nagabaga sa makarum nga sulud ka balay ya ana nga sigarilyo. Daw nagabarikutot nga atipalo sa ding-ding nga nahadluk sindutan.

“Man-an mo kon diin dun ya duha ta ka bata?”

“Ilam. Basi dayan nagapanago sa pinsar mo nga marikot?”

Waay dun ka sabat ya ana nga bana. Isa ka puron nga aso ya ana nga ginbuga kag dason ginhaboy ya upos ka sigarilyo sa salug kag ginlinas. Namurungkot sa bilog nga balay ya makaburungul nga kalinung. Nag-apa ya mga sirum-sirum. Nagpakabuut ya mga puti nga manwit sa kanal. Nahuya nga magpakita ya bulan.

Pagligad ka pira ka minutos, may nanuktok sa pwirta nga kawayan. Ginbuksan daya it mahinay ka duha pay batiun mangud ya igut. Nabuka ya kristal nga kalinung. Nagdagun-dagun sanda agto sa baratangan. Ya isa nagpamahid pa ka ana nga baba.

Daw singgarong nga nag-agi ya madalum nga gab-i. Bisan amo to ka dasig, duro ya nalumus. Nagpahuway it maayad-ayad ya mga amurutik sa may paklang ka niyog. Batiun asta sa pihak balay ya pagbis-ak ni Tiyoy Islaw ka kahoy. Ginadalian dun ka asawa nga magbukal ya taho.

“Dalia dun daa diyan. Kaarhung man kadaang mga kahoy mo man!” pangsimbut ni Tiyay Nora.

“Kadi dun gani ha,” mabug-at nga hambal ka bana.

“Ano nga obra daang imo? Dya kaw pirmi sa balay nagapamuyato dason ya ahaw pagbulad ka kahoy indi mo maobra?”

“Uhu! Ti, laya duman diyang tugas. Mamakut lang da tana.”

“Abi daw nagaaso dun ya takuri. Matigis ko para mainitan man ya suroksurok ko.”

Pagkatapos na inom ka linaga nga luy-a, ginsuksok na ya sambra nga nabuta ka giruk. Daw haruson nga makaigo ya ana nga dilargo, lima dun dya ka tuig nga saksi ka ana nga paghimud-us. Dayon gintaklub sa ulo ya manto nga maitum. Sunod nga ginlab-ut ya pisaw nga nasab-it sa dingding kag magpanaw paagto sa mga nagapanghilamon.

“Tiyay, dya imo nga tukap sa pihak. Pabay-an ta lang ya mga sinla. Amo daa ya bilin ka kabo naton,” hambal ka minor sa idad nga bata.

“Sige, Noy,” daw waay pwirsa nga balus ni Tiyay Nora.

Nakatunga dun ka agi da ya iban pay tana nga bag-ong samput manog-umpisa pa lang. Nakita na nga duro ya mga magapa nga sikag-sikag sa ana nga ruwang. Gindugangan pa gid ka adlaw nga aga pa nagpadayaw. Daw mangindi dun tana. Gustuhon na man, waay mangud it mahimo. Tatlo ka baba ya ana nga ginapaka-un. Burubhay, nagbira-bira man tana sudsud. Mayad lang hay nabaid na it mayad ya ana nga pisaw. Bisan kuligot, nakalagas mangud.

Isa ka mapaang nga hapon sa may suba ka Bulalakaw, nagasabyahanay ya magbugto nga sanday Noel kag Ramon kag nagapatubog ya anda nga tatay sa ubus. Nagpungko sanda sa ibabaw ka igang nga plantada sa madalum nga ginalangoyan ka anda nga mga amigo. Burubhay, ginhagad ya duha nga maglumpat dun sa tubig para mag-intra sa hampang nga lagsanay. Dayang si Noel, may kahadluk pa nga magtubog sa madalum nga tubig gani nagpang-alang-alang tana sa pagsabat. Sa urihi, nahisa man tana nga indi makahampang ano pa nagpasugot dulang. Gintamba-tamba ya mga mala-tigbaw nga siki kag gin-untay ya mga magagmay nga butkun. Tambatamba. Salum. Butwa. Ginhawa.

“Ha!” ginhapo ya bata.

Man-an gid ka tanan kon ano ka bundul si Noel. Kaluluoy lang tana pirmi. Tana duman ya ginalagas ka bantay. Amo man ya langoy ni Noel it todo para indi malab-ot. Gulpi lang, nakadalang tana sa malinung kag madalum nga parti ka suba. Ya pobri nagpunghapungha … nagsarurut. Ginkulbaan sanda. Ginakunokuno pa nga daan ka anda mga kamal-aman nga may gikab tuya ayon nga ginaistaran ka tawong-isda. Mayad lang hay nangisug ya ana nga magurang kag nahingagaw tana salbarun.

Gaturu-turo nga nagpanaw pauli ya magbugto. Ginkudug ya libayun bisan indi mabatasan ya kaakig ka adlaw. Kada tikang na nagatig-ab tana dayon. Nagapadulong pa lang sanda, kit-anun dun ya anda nga tatay nga nagapamintana kag may ginasipit nga isa ka kaha nga sigarilyo halin sa tiyanggi ni Tiyoy Osting. Magluwas kada diyan, nagalabaw pa sa kurdiso ya liug ka agua de pataranta nga natongtong sa may lamisa. Nagturukay lang sanda. Man-an da nga burubhay makibot duman ya iban nga pamalay.

Oras ka paghilay-hilay. Ya iban nga kabalayan nagapamahaw ka tinanuk nga saging, may diyan man nga kamoti nga tapul, si Tiyay Nora naglumpiga sa may idalum kang kamansi nga marapit sa tubo nga karlota. Ya duha na ka bata nagtapas ka dya it tatlo ka layun. Pagtapos nagbalik sanda kag naglup-og man imaw ka Nanay nanda. Masadya nga nagpang-os ya tatlo. Kada usang, mabatyagan gid ya katam-is nga makapauntat sa nagalumbayag nga suruk-surok. Para sa Nanay, mas nagtam-is pa gid hay imaway sanda ka ana nga mga pinalangga.

Daw isa lang ka pisuk nga nagdalikyat ya mga binulan. Nag-abot sa baryo Bulalakaw ya tag-irinit. Nahubsan ya mga sapa kag gin-uhaw ya suba. Daragku ya bangag ka taramnan. Nagkaralaya ya iban nga mga tanum. Dungan ka dya, ginpauntatan ya pagpahilamon, pagpabulting kag pagpaabono sa mga malapad nga katubuhan. Malawig nga taggurutum ya natabo. Duro ya nagsalasala kon sa diin mabuul ka karan-un. May mga nagpangita ka masudlan sa mga baraligyaan sa syudad ka Passi. Ya iban nagdisisyon dulang nga pangitaun ya anda nga kapalaran sa Manila pay si Tiyay Nora, may lain pa gid nga ginaplano.

“Mayad pa guro maabrod ko,” kuon ka Nanay sa duha ka bata nga nagabulig kana sa pagpili ka kulitis nga duro siit.

“Maparayu kaw, Nay?” pamangkot ka agot dayon duko. Nagpisngo tana it mahinay.

“Sa Hongkong daa, Nay, patas man ka Nanay ni Larry nga kaingud ta?” sal-ut ka subang.

“Huo To, Noy. Ti, ibilin ta lang kamo kay tatay nyo. Indi lang magpangasubu hay padar-an ko man kamo ka sulat kag kwarta kada tapos ka bulan,” paintyindi ka nanay.

“Basta, Nanay, ha?” sabat ni Ramon.

“Huo, a,” pasarig na.

Nag-untat anay sanda ka pamili kag naghaksanay marapit sa atang-atangan. Tuya man nagapanilag ya mga pispis nga dikul nga nagapanusik ka mga katumbal nga kutitot sa ugsadan. Waay tanda kamaan nga nagapamati man gali si Tiyoy Islaw sa idalum ka panalgan. Naghala lang tana ka tangra kag mag-isip kon pira ka siklat ya anda nga salug. Waay sa bungug na ya ana nga nabatian. Daw uriud sa lupa nga ginapungkuan na ya ana nga kahalimbawa. Mayad man kon may magtalang nga karan-un, mayad man kon waay.

Nakatigayon nga makatabok sa dagat si Tiyay Nora sa bulig ka Nanay ni Larry nga si Tiyay Ester. Ginbilinan na man daya nga lantaw-lantawun ya kahimtangan ka ana mga kabataan.

Nakatapak gid man tana sa Causeway Bay sa Hongkong. Lugar nga kon tana ya pahambalun, daw bongsod nga duro uhong. Ginkaluy-an man tana nga nakatupa sa mga may bulawanun it tagipusuon nga mga amo. Daya sanda rinahi ka mga Hapon. May bugtong nga bata nga laki. Halin pagsulud na, manami man ya anda nga pagtratar kana. Amo lang da garing, duru-duro gid ya mga orubrahun, waay pa labot nga kahanggud ka anda nga balay. Ya pagkagat ka dulum husto na dulang iligid sa baratangan sa sobra ka lapyo.

Nakit-an na ya kaugalingun nga nagadagun-dagun ka panaw paagto sa anda nga balay. Mga duha kag napulo dulang ka tikang kag nakita na ya matubo nga saringsing halin kananda ka bana na. Nagapamusi-musi ka mga kalimutaw kag…

“Hoy, indi pag-irga ya tatay mo!” Nagsinggit tana it matunog.

Nakalab-ot sa pihak nga kwarto ya ana nga limug. Gintawag tana dayon ka ana nga ama kag ginpamangkot kon ano ya natabo. Ginpamalhas man ya bayi nga nanaog sa kama kag ginbuksan dayon ya pwirta. Daw naham-ot man ya ama pagkakita na nga buta ka balhas kag daw binaluskay nga uhot ya buhok ka ana nga timbang. Nagadaramguhanun kag nagadaman gali tana!

Isa ka adlaw, nagapangdagnas gid si Tiyay Nora ka salug kang nagtawag si Tiyay Ester. Ginpalihog na dya nga kon pwidi makaistorya tana sa duha na ka bata. Nagapalak-palak nga gindawat ni Ramon ya silpon kag nagpangamusta. Malawig-lawig man ya anda nga pag-istoryahanay.

“Diin gali tana ya imo nga libayun?” pamangkot na sa bata.

“Tuya sa pihak nga balay. Talagsa lang tana nagatinir di. Dason daw waay duman tana it gana magsulud sa klasi. Nagtubog man tana sa lutak nga ginaagyan ni Tatay,” sabat na sa Nanay.

“Tuod daa?” pagkatingala ka Nanay.

Waay dun nagsigi ya anda pag-istoryahanay hay naubusan tana ka load. Nagkuba-kuba duman ya ana nga dughan. Nangarapkap sa lupa ka ana nga panumduman ya ugat ka gindamgo na kagab-i.

Sa may payag ni Tiyoy Hector, matunog nga nagahambalanay ya mga manogtapas ka tubo. Sa tunga nanda may lamisa nga bilog, ginhimo halin sa kahoy nga mahogany nga nagahininghining pa hay bag-o lang ginsarahi. Sa ibabaw, natungtong ya duha ka longnik. Indi gid madura ya sumsuman nga inadobo nga ibid, pitsil nga may yilo kag sartin nga baso nga siguro ikapira dun bastuson ka mga bibig nga maitum. Magahud. Indi maghiribati.

“Mga Pre sigurado dun kamo nga matapas rum-an ka tubo ha?” nagaparanglapaw nga hambal ni Tiyoy Berto.

“Ayos, Pre, a!” dungan nga pagsabat ka tanan. Nadugangan pa gid ya kang kagalung. May nagaharakhak, may nagakanta ka “Turagsoy” kag may nagasaot sa purungkuan. Nagaduling-duling dun ya kalabanan. Ya bata ka nag-abrod nagahipus-hipus lang sa may kilid ka lamisa. Nagaparamula. Nabuy-an na sa marigna nga lupa ya ginauyatan nga baso. Gulpi lang nagguruwa sa ana nga baba ya bilog nga kusug ka ibid. Nagpanimaho ya amuringaton na nga puroy ka irimnun.

“Naiiiiiigo kaw gid ppppart?” nagapurutikul nga pamangkot ka isa man ka balung.

Haros kada sirum amo dya ya naandan nanda nga ubrahun. Daw mga buto ka pis-anan nga gasiriyak kon hana dun sanda nga puguhon sa sulud ka kurong.

Padayon nga nagatanum ka handum na si Tiyay Nora sa gwa ka pungsod. Indi maisip kon ano dun kaduro nga balhas ya nga ginlambon. Para kana ya pagbakas kinahanglan gid katama para mabuhi kag sa urihi kon magsukat dun ya pagtanum, may kalihun tana nga sulud ka ana nga pinangabudlayan.

Nakayuhum man ya timbang hay gintaw-an tana ka ana nga ama ka mga bayo kag dilargo nga bag-o pa. Daw kis-a lang gani gingamit. Ya iban halin pa sa anda nga bata. Daw ginhurikap ka mabugnaw nga hangin ya ana nga gawi sa nabatyagan nga kasadya. Ginpamiud na daya kag ginpamutang sa ana nga karton.

“Hay salamat! May ipadara duman takun,” hutik ka ana nga baratyagun.

Gindugangan na pa gid ya ana nga katandus sa pag-obra. Bisan malapad ya balay, masapol na mangud dya ka paninlo. Nahimo na gani nga malantip ya mga hilamon sa idas ka tubo bisan nga mapaang katama, ayhan pa dyang mga higku nga dya lang sa sulud. Man-anun gid nga anad tana ka pagpangabudlay: kibul sa mga palad kag mapagrus nga mga butkun, bisan sunog lang kag buta ka bakiras.

Kada panglaba, nagalab-as dayon ya tyimpo nga nagaag-ag pa tana ka hilamon para nga indi dun daya magtubo liwat. Nagakabalaka gid nga basi maurihi duman tana ka samput sa ana nga tukap kon maadlawunan tana ka bugtaw. Sa paghugas ka isda, kon kis-a masiit. Daw huya-huya man nga kinahanglan na pa takawun ya puno para magabot. Labaw gid nga nagapilas sa ana nga dughan ya paggamit ka kutsilyo nga matarum. Gamit nga pirmi nanda ginabitbit kon magpang-os ka tubo sa idalum ka kamansi. Kon pwidi lang tana makalupad, himuon na gid para lang makit-an ya ana nga mga binayaan.

Nami gid ya ana nga panarapo ka ginasudlan ka bulak kang nadakpan ka duha na ka mga mata nga nagaanggaanay ya mag-asawa imaw ka anda nga bata. Ya kalag ka pagpalanggaanay nagputos sa mahumuk nanda nga dughan. Waay nagsalir ya handum ka mga panghangkat nga gisiun dayang putos. Kanami kananda turukun. Ginataw-an gid ka tyimpo nga mapagwa ka kada isa ya ginakurong nga baratyagun. Mga ralantawun nga matabo lang sa ana nga pamilya kon mamulak ya tanglad nga ginasagod-sagod na kato sa idalum ka banggirahan. Indi na mabutigan ya kaugalingun. Nahisa tana. Urihi na dulang nabatyagan nga nagailig dun gali ya tuburan ka ana nga mga mata. Sa sobra ka sulog, gamayan na dulang ipamahid ya trapo nga ginauyatan.

Nagpanilhig si Tiyay Nora sa ingud ka kudal nga dobli kana ya kataasun. Makit-an halin sa giha ya lain-lain nga mga sarakyan. Pati man ya mga bilding nga sobra pa ka taas sa kawayan nga nagatubo sa likod ka balay nanda. Tam-an ka saku ya aso halin sa mga tambutso. Daw rurok nga nagapahigku sa hangin. Dali malang ya ana nga pag-obra. Antis nagsulud, may naghapon nga kon ano sa ana nga abaga. Sa kakibot, natapi na daya. Naghanggud gid ya ana nga mga mata pagkita na ka alibangbang nga itum. Nadumduman na dayon ya duha na ka bata. Nagdali-dali tana ka sulud sa balay.

Waay na dun ginpasugtan nga makaagi ya oras. Nanawag tana dayon kay Tiyay Ester sa Pilipinas. Nasabat man dya dayon ka gintawgan na.

“Amiga, kamusta ya mga bata ko?” waay pundopundo nga pamangkot na.

“Amiga, kwan, dang…” gapang-alang-alang nga sabat ka isa.

“Ano nga kwan? Sugidi ko.”

“Kabay pa nga indi kaw magulpihan. Ya agot mo, nakit-an nga patay dun sa may payag ni Nong Hector.”

“Ano?! Indi ko paglangu-languha!”

“Tuod daa. Tuya dun tana sa punirarya dukar-on.”

Waay dun ka tikab ya baba ka pobri nga Nanay. Nagparangluya ya bilog na nga kalawasan. Naghiribiun kag nagpudag-pudag nga daw bingit sa salug. Waay it may nag-awas nga limug sa ana nga baba. Nalumus ya ana nga pamatyagan sa tagalumapaw nga luha.

Pagkadason nga adlaw, naglisinsya tana sa amo kag ama nga mauli tapos na ka uda-uda ka mga papilis. Nagluba man sanda. Nagapirisnguon nga nag-uli si Tiyay Nora. Ginsugata tana ni Tiyay Ester kag ginpakalmahan. Naman-an na nga napatay ya ana nga bata hay talagsa dulang gali dya nagakaun kag pirmi nagainum ka wiski kag nagapanigarilyo. Daw kadtun na ya ana nga siko ka hinulsul kon insa nagpanawpanaw pa tana. Sa pihak duman, daw ginpaamakan kag ginsindihan ya ana nga kaugut sa bana nga lampingasan pay ginhulat na nga makalumbos ya pagdul-ong sa urihi nga parahuwayan ka nahaya antis manukot. Ginhuug na anay sa garapon ka ana nga dughan ya siitun nga panukmatun.

Indi na mabatas nga magtinir sa balay hay naganana ya madalum na nga pilas. Ginbalikan na ya lugar nga pirmi nanda ginapang-usan. Nagtapas it pira ka buko nga karlota kag nagpang-os. Pagkaangan-angan, gintupra na daya kag ginhaboy pati ya ginauyatan. Basyawan ya ana nga napanamilan.

Pagbalikid na, ginpangirayan tana ka manogsutsot nga kutsilyo. Daw may kon ano nga nagtulod kana para baidun daya sa may bato nga tuya sa ana nga kilid. Burubhay, nagdugang pa gid ya bangirit ka ana nga ginauyatan. Nagapadayaw. Nagbalus man ngirit ya bayi. May mga sungayan nga orubrahun nga nagturubo sa ana nga ulo. Nagtindug tana kag magpanaw.

“Nay! Waay dun kuno it isirbi nga kapi para sa mga nagaturong-it,” matunog nga hambal ni Ramon sa unhan.

“Dali lang hay paguwaun ko pa ya ginkurong ko nga kaugut,” balos ni Tiyay Nora.

“Ano himuon mo, Nay? Diin kaw maagto?”

“Tuya sa turugban. Ipakaun ko sa lupa ya karbaw ta nga waay it pulos!”

Nagpadayon ka panaw si Tiyay Nora. Nabilin ya bata nga naurungan kag nalansang ya panuruk kana nga nagaparayu.

- Katapusan -

Nagahunus ang pagginhawa ni Nadet sa pagdalidali sa pagtukad sa bakulod paagto sa balay ni Mal-am Midyos, ang hangkilan nga surhana sa baryo Lapayon. Haruson na run mahakwat ang ana mga kahig sa pagtikang tungud sa kahapo nga nabatyagan. Pay indi na mahimo magpahuway bisan makadali tungud nagasamo ang kaluoy kag kakulba sa ana dughan. Nagadalagan sa paminsarun ni Nadet ang ana bugtong nga bata nga si Nene nga nagasarahanun sa anda balay.

“Dali lang gid, Ne, agwantaha lang anay, rapit run ko sa balay ni Mal-am Midyos,” mitlang na sa kaugalingun samtang nagahugut ang ana pagkuum sa gamay nga pinutos nga may sulud nga luy-a kag napulo ka pisos nga sinsilyo.

Ginsumalang kang nagabanaag kag nagadugo nga paglumus ka adlaw sa kahapunanun si Nadet pag-abot na sa babaw ka bakulod. Mayad hay nakapanghawid tana sa lawas ka lumboy kang daw maduraan tana ka animo sa sobra nga kakapoy. Naglumpiga tana ka makadali sa hilamonan kag nagsandig sa lawas ka lumboy. Nagtangra tana sa kahawaan kon sa diin may nagapangibababaw pa nga kasanag sa nagapang-agaw nga kadulum. Ginbawi na ang naubos nga purus. Burubhay, daw natapungawan tana nga nagtindug kag magdalagan padulhog sa pihak nga parti ka bakulod. Bisan makaharawa sa pamatyag ni Nadet ang aragyan nga banglid, wara na run dya ginsapak kag gindalidali na sa gihapon ang pagtikang. Nagatap-ok ang yab-ok sa ana daster sa kada pagsudsud na ka daw mabitas na nga sinilas.

Pag-abot na sa patag sa ubus, nagdalidali tana sa pagtabok kag magkatinkatin sa kulod-kahon ka nagalao-lao pa nga taramnan ka paray nga man-anun gid nga bag-o lang natapos tadagun ka mga manugtanum. Sa punta ka mga kahon, may sangka wayang sa diin natukod ang kawayan nga balay ni Mal-am Midyos. Nakita na nga masaku ang mal-am sa pagsilhig ka mga laya nga dahon paagto sa dabok. Wara sa bungug nga ginpangsalakay ni Nadet ang mga pisu kag manok nga nagatiriripon sa aragyan paagto sa ginadabukan ka mal-am. Dayon nga nahangyus si Mal-am Midyos kang magkinakak ang ana mga manok kag pisu.

“Nay, Nay Midyos!” matunog pay ginahapo nga tawag ni Nadet.

Nagturuk kana ang mal-am pay wara run dya natingala kon ano ang gin-agtu ni Nadet kana bisan alang-alang run ang oras.

“Nadet, kalma anay kag magpungko. Dali, saka anay sa balay,” pangagda ka mal-am.

Pay ginahapo nga nag-ulung-ulung si Nadet. Gintungtong na ang ana nawala nga alima sa ana dughan dungan sa pagdawo kay Mal-am Midyos ka plastik nga kaina na pa ginakuum sa tuo nga alima. Pay wara gindawat ka mal-am ang pinutos. Naintyindihan run kang surhana kon ano kag para kay sin-o ang ginapadali ni Nadet nga ipabulong para makauli run dayon tana.

“Nay Midyos, lihog dali hay di run to kaagwanta si Nene sa ginabatyag na,” nagapakitluoy nga pangabay ni Nadet.

 “Dali ta to anay para kapungko ‘kaw,” mando kang mal-am dungan sa pag-agto sa malabug nga purungkuan nga nahimo sa kawayan kag ginsarahi nga lawas ka niyog. Nagsunod man si Nadet kag nagpungko.

“Itungtong sa purungkuan,” mando kang surhana.

Dayon man nga gintungtong ni Nadet ang pinutos sa tunga nanda darwa. Ginpudyot kag ginbukad ni Mal-am Midyos ang pinutos kag ginkuot ang luy-a nga imaw ka mga sinsilyo. Una nga ginparapit ni Mal-am Midyos sa ana baba ang luy-a kag hinay nga ginhuyup. Dayon na sambit ka mahinay pay madasig nga parangadiun nga indi maintyindihan ni Nadet.

Naanad run si Nadet sa mga orasyon ni Mal-am Midyos hay pirmi na ginapaluy-a si Nene tungud sa nagaliwatliwat kag nagabalikbalik nga ginabatyag.

Pira run lang ka bulan kag magaidad run pito ka tuig si Nene. Masobra run sa sangka tuig nga nagabalikbalik ang indi maman-an kon ano gid nga sakit ka bata. Bahul gid ang pagpati ni Nadet nga kon makalampuwas kag makaidad pito si Nene, magahaganhagan kag indi run tana magminasakit pirmi. Buhay run nga ginaplanuhan ni Nadet nga kon magpito ka tuig ang ana bata, mapaihaw gid tana ka manok kag baboy kag magahiwat ka bahul nga punsyon.

Nag-umpisa ang pagminasakit ni Nene kang magsaylo sanda nga pamilya halin sa Manila sa Baryo Lapayon, mga sobra sa darwa run ka tuig nga nagligad. Tumanduk nga taga-Lapayon si Nadet pay mabuhay nga nagpangamo sa Manila kag rugto run nakapamana.

“Wara pa ginauntatan ka itum nga tamawo ang bata mo,” pagprangka ka mal-am sa mahinay nga limug.

Nagpangluya ang mga tuhod ni Nadet kag haros indi dya makasarang nga magtindug para dalaganun ang ana bata nga nagasarahanun lang sa anda balay. Nanagitlun si Nadet dungan kang kahadluk nga nagparaligbus ka ana mga bolbol. Daw gusto papatihun ni Nadet ang kaugalingun nga basi may iba pa nga rason kon andut may ginbatyag ruman ang ana bata.

“A, abi ko ‘Nay nag-ayad run bata ko tapos kang pagpadaga namun?” may pag-ala-ala nga pamangkot ni Nadet.

Ginatumud ni Nadet ang pagdaga nga gin-obra ni Mal-am Midyos masobra darwa run ka bulan ang nagligad. Kang nagsaylo sanda nga mag-asawa imaw ang anda bata halin sa Manila, maraku ang nagkaratabo sa anda pamilya. Nag-umpisa nga magminasakit si Nene kag kada bulan wara patay ang ana pagguwa-sulud sa hospital. Pay sa kapira ka bisis nanda nga pagpahospital, indi matumud ka mga doktor kon ano gid ang balatian ni Nene. Nagaminasakit nga wara man ti makita bisan ano nga kabangdanan. Ang mga risulta sa laboratoryo mayad ang tanan.

Amo to nga nagdisidir si Nadet nga maparapit kay Mal-am Midyos para mabuligan ang ana bata nga mag-ayad. Kang ginlantaw ka mal-am nga surhana si Nene, gintumud na nga may nasalapay nga mga itum nga tinuga ang ana bana sa lupa nga ginpanubli ni Nadet sa ana mga anhing ginikanan. Nagbalus kuno ang ang mga tinuga kag anda gin-igo si Nene tungud bata man kuno ka mga itum nga tamawo ang indi hungud nga nasalapay kag nasakit ka bana ni Nadet.

Dayon sanda nga nag-obra ka daga sa wayang marapit sa mga ginpangsarahi nga kahoy kon sa diin kuno nasalapay kag napasilabtan ang bata ka itum nga tamawo. Nagdara sanda ka sulog nga manok nga gingurut sa liog ni Mal-am Midyos kag ginpaturo ang dugo sa palibot samtang nagapangayo kang pagpasaylo sa naobra nga halit ka tawo. Umpisa kato naghaganhagan ang pagminasakit ka bata ni Nadet kag abi na indi run magliwat ang ana ginakabalak-an.

Nagbuya ka madalum nga ginhawa si Mal-am Midyos kag ginliso ang panuruk sa malapad nga taramnan ka paray.

“Wara nagpati ang bana mo, Nadet. Di bla hambal ko, indi na run pagpasilabtan ang lupa nga ginaangkun ka mga tamawo?” pagkabalaka ka mal-am nga may dara ugtas.

Naghipus kang makadali si Nadet dayon pangalot ka dahi. “Ti ano mayad nga himuon ‘Nay.”

Nag-atubang ang mal-am kay Nadet kag liwat nga nagbuya ka madalum nga ginhawa. “Madaga kita liwat, pay indi run manok ang idaga ta. Kinahanglan natun ka bahul kag itum nga baboy. Kon indi pa ria pagbatunon ka itum nga tamawo, wara run takun ti mahimo pa.”

Naggumon ang pinsar ni Nadet. Ginapanumdum na kon diin tana makabuul ka inogdaga nga itum nga baboy. Lumus pa abi sanda sa utang.

“San-o natun dapat obrahun ang pagdaga, ‘Nay?” may pagkaaburido na nga pamangkot.

Gintungtong balik ni Mal-am Midyos ang luy-a sa purungkuan sa ingud ni Nadet. “Sa pinakadasig ninyo nga masarangan. Dya luy-a, ipahid sa lawas ka bata mo kag isibit sa bayo na. Kag indi gid pagbayai nga nagasaranhun sa balay nyo.”

Dayon man ginbuul ni Nadet ang luy-a, ginsulud sa puyopuyo kag magtindug samtang ginbilin ang sinsilyo sa purungkuan. “Sige Nay, salamat. Mabalik gid ko dayon kon makasagap run ko ka kinahanglanun sa Daga.”

Masubu nga nagturuk lang kana si Mal-am Midyos kag wara it may ginsabat.

Haros nagadalagan run si Nadet sa pag-uli, pay indi masarangan lukduhon ka ana mga kahig ang ana kulba kag kabalaka. Daw mapukros liwat ang ana pagginhawa sa liwat nga pagtukad sa bakulod.

Sa pagdulhog pabalik sa anda balay, naasnahan na sa nabilin nga kasanag ka sirum ang laktud nga aragyan. Nagtabok tana sa masiuk nga dalan lapos sa karsada kag gintultol ang kipot nga aragyan pasulud. May hungdun tana nga agtunan kag suuyon. Sa pira ka minutos nga pagpanaw, nga ginadunganan ka pagkahapo kag madalum nga pagginhawa, may nahaklu tana nga nagapanimaho. Gintiid na kon ano ang sa likod ka mga kawayan sa kilid ka dalan. Nakita na ang bahul nga matung nga may maraku nga ginasagod nga baboy. Amo ra gali ang pinakabahul nga babuyan sa bilog nanda nga baryo. Samtang nagapang-usisa si Nadet, nagturawik ang mga nairaban nga baboy sa sulud ka anda tangkal. Sa sige na nga paglibot, may nakita tana nga darwa ka itum nga baboy sa sangka parti ka matung. Dayon nga gin-istorya ni Nadet ang tawo nga nagapangdamog pay gintudo tana sa tag-iya.

Mga surosobra sa lima ka napulo ang pang-idadun ka tag-iya nga laki nga may unay nga ginasukbit nga pusil sa hawak. Ginpakigbatuan ni Nadet ang kahuya kag katahap nga nabatygan kag gintinguhaan na nga mahambal ang tag-iya. Pay ginsabat tana nga wara na ginabaligya ang ana bisaya nga baboy. Plano na dya nga parakuun hay malaka run lang kuno ang amo nga rasa ka baboy. Ugaring kabuhay maghanggud ang darwa ka mga itum nga baboy. Kon makapamata raad kag makaparaku kuno ang mga dya, pwidi na run ibaligya. Pay nagpamirit si Nadet nga kinahanglanun na gid ang sangka itum nga baboy para sa ana bata. Sa pagpamirit ni Nadet, nagtugro ang tag-iya ka bili ka sangka bisaya nga baboy. Sa pagkamahal kag indi dya masarangan ni Nadet. Nag-ayo tana kon pwidi na mautang anay pay wara gid nagpasugot ang tag-iya.

Bahul nga kapaslawan ang nabatyagan ni Nadet samtang nagapanaw halin sa matungan ka baboy. Imbis nga magbalik sa karsada, nanglaktud tana sa diritso nga aragyan sa likod nga bahin ka saragudan ka baboy. Sa punta nga parti ka lupa makita ang maninit nga suba nga ginailigan ka mga higku nga halin sa matung. Sa unahan ka suba, may utod nga taytay nga ginguba ka mabaskug nga bagyo nga nag-agi, manogdarwa run ka tuig ang nagligad. Makita pa ang mga nagkaratumba nga daragkulan nga harigi nga nagalubung kag nagasandig sa banglid pay nabugsok run ang mga bag-o nga harigi, halin sa iraya kag nagasugpon sa ilawud nga bahin ka tulay. Manogsangka tuig run kang gin-umpisahan ang konstraksyon pay nabuhayan kag wara pa matapos-tapos ang paghuman ka bag-o nga taytay.

“Gahulat pa guro ang taytay nga dya nga dagaan bay para mahuman,” mitlang ni Nadet sa kaugalingun.

Nadumduman ni Nadet ang sugidanun nga pirmi na ginapamahug sa ana bata kang apat pa lang dya ka tuig. Maalibadun si Nene halin kauna nga sa Manila pa sanda. Ginanamian tana maguwa kag magtaray sa kon diin-diin kaimaw ang iban nga mga kabataan. Gani, gin-istoryahan ni Nadet si Nene nga kon magsari tana guwa kag lagaw sa karsada, maparihas tana sa mga bata nga ginpamudyot sa dalan para idaga sa kada harigi ka labuglabug nga taytay rugto sa Bisayas Nasidlangan nga nagasugpon ka Samar kag Leyte. Indi pa makaintyindi ang ana bata sa amo kato nga tyimpo pay nahadluk dya nga dakpun ka kon sin-o nga tawo kag indi run makabalik sa anda balay.

Mas mataas kag makaharawa ang banglid sa kilid ka suba ikumparar sa bakulod nga gintais ni Nadet kaina. Gakudug ang ana mga tuhod sa kataasun pay ang pagpanaog sa banglid kag pagtabok sa suba ang pinakadasig nga aragyan para makalab-ot dayon tana sa anda balay.

Gindalidali ni Nadet ang magpanaog sa banglid samtang pirit nga ginabatuan ang pagkahawa. Nagtabok tana sa suba samtang ginakurukus ang ana daster kag gin-agwanta nga mabasa ang mga nagaparang-alay run nga mga batiis.

Pagkaligad ka pira ka minutos, nakalab-ot si Nadet sa ugsadan ka anda balay. Nakita na nga nagasiga run ang sulo sa anda sala samtang bukas ang mayor nga gawang ka anda balay. Kinulbaan si Nadet hay sigurado dyan run ang ana bana kag karaan tana hay ginbayaan na ang nagamasakit nga bata. Pagsulud ni Nadet, nagdiritso dayon tana sa kwarto ni Nene. Pay mas ginkulbaan tana kang indi na makita sa kwarto ang ana bata. Gasalasala tana nga nagpakusina, pay wara rugto si Nene. Ginlibot na ang bilog nga balay pay wara na gid makita ang bata. Nagdasig ang pagkubakuba ka ana dughan.

“Nene, Nene!” singgitan na samtang nagadalagan paguwa sa anda balay.

Madulum run ang palibot kag wara kamaan si Nadet kon sa diin na sagapun ang ana bata. Nagadugang ang ana kahadluk sa pagpaminsar kon ano ang pwidi himuon ka ana bana kon makauli run dya burubhay. Ginbuul ni Nadet ang plaslayt sa anda kwarto kag mag-agto sa pinakamarapit nga balay kananda. Pamangkuton na sanday Estring kon nakita nanda si Nene. Basi bala nagmayad gawa ang pamatyag ka bata, inabot ka pagkauslitun, kag naglagaw sa mga iningud sa diin maraku ang mga bata nga kaimaw magsipal.

Sa ana paranawun, nasiplatan na ang bahul nga puno ka lunok sa tabok-dalan. Nagsamo ang kahadluk kag kakulba ni Nadet dungan sa pagpangligbus ka ana mga bolbol sa kalawasan. Nagsulud sa ana pinsar nga basi may lain nga mga tinuga nga nagbuul ukon naghagad kay Nene. Hinali nga ginwasi ni Nadet ang panuruk sa puno kag ginpadayon ang pagpanaw.

Ginsumalang ka mga lahay ka ayam si Nadet pag-abot na sa balay nanday Estring.

“Uy, Nadet kaina pa kang sirum kita ko bana mo dara na si Nene. Dar-un na kuno to sa hospital,” panugidun ka bayi.

Naghaganhagan ang pagkubakuba ka dughan ni Nadet sa ana nabatian. Mayad gali hay wara ginbuul ka mga itum nga tamawo si Nene. Pay nagasakit ang ana ulo hay sigurado nga karaan kag awayun ruman tana ka ana bana tungud binayaan na ang anda bata bisan nagamasakit.

Dalidali nga nagbalik si Nadet sa anda balay kag mag-ilis ka bayo. Nanghimus tana ka mga gamit nga darar-un sa hospital.

Sa sangka libri nga kwarto naabutan ni Nadet nga nagabatang kag nagakaturog si Nene samtang may nakatakud nga dikstros sa ana nawala nga alima. Ang ana bana nga si Glenn nagapungko sa siya nga ingud kang katri samtang ginakaptan ang natuo nga alima ni Nene.

Hinay nga ginparapitan ni Nadet ang ana bana kag bata. Pay wara pa man tana nakaparapit, ginturuk run tana it masakit ni Glenn. Turuk nga may sukma kag basol. Nag-untat si Nadet sa pagtikang kag ginlikawan ang masakit nga panuruk ka bana. Dayon nga nagtindug si Glenn kag ginkaptan ang butkun ni Nadet dara butung kana paguwa sa kwarto ka hospital. Nahangyus kag nagtururuk sa mag-asawa ang iban nga mga bantay kag mga pasyinti. Gindara si Nadet ka ana bana sa aragyan sa hospital sa diin malaka lang ang nagarulubas nga mga tawo.

“Naiwan timo, Nadet, man?” singgit ka bana kana.

Naghipus si Nadet kag ginakordam nga magsabat kay Glenn.

“Man-an mo gamasakit bata mo, bayaan mo?” mas nagtunog ang limug ka ana bana.

May pag-ala-ala piro mahinay nga nagsabat si Nadet, “Ginbayaan ko si Nene hay nag-agto ako kay ‘Nay Midyos.”

“Nag-agto kaw ruman sa mal-am nga to?” nagapangara nga pamangkot. “Ginpasugtan ta run kaw kan-o nga magpabulong sa mal-am nga ra. Ti lantawa, wara man nag-ayad si Nene asta tulad!”

Basta mga istorya parti sa mga makatalagam nga nagakaratabo, indi gid magsantuanay si Nadet kag ang ana bana. Ilonggo man si Glenn pay sa Manila tana naghanggud kag mabudlay kana ang magpati sa dumaan nga kinaaram. Wara nagapati si Glenn sa mga tamawo kag sa pagpabulong sa mga surhano. Para kana doktor kag hospital lang ang dapat parapitan kon nagamasakit ang sangka tawo. Nagpasugot lang tana sa una nga pagpadaga para kay Nene tungud sa pagpamirit ni Nadet. Ikapira run abi maguwa-sulud ang anda bata sa hospital. Indi man tana magpati nga nakasalapay tana ka tamawo sa ana pagpangsarahi kang kahoy. Para kana, mapati lang tana sa ana makita kag indi sa mga sugidanun nga may mga misteryo.

Mabuhay nga nagadrayb ka traysikul si Glenn sa Manila pay napiritan sanda nga mag-asawa nga mag-uli sa Valderrama kang napatay ang mga ginikanan ni Nadet. Wara abi it may maatipan ka lupa nga taramnan ka paray, gani nagdisisyon sanda nga tistingan ang pangabuhi sa uma. Pay bahul gid ang paghinulsul ni Glenn. Sa una nga tuig, nangin mayad pa ang anda pangabuhi tungud mayad ang patubas ka paray. Pay kang nag-umpisa nga magminasakit si Nene, naubos ang anda sinuptan. Bangud sa wara’t patay nga pagpalantaw sa doktor kag pagguwa-sulud sa hospital, napiritan sanda nga iprinda ang anda taramnan pati ang lupa nga ginatindugan ka anda balay. Asta nga nalubung sanda sa utang.

“Ti, maano kita? Kapira ta run ginsulud si Nene dya sa hospital, pay wara man ti makita nga balatian ang mga doktor!” gaugtas nga sabat ni Nadet sa bana.

“Sin-o sarigan mo? Mga surhano?” mas gaugut nga sabat ni Glenn. “Kon tuod ra mga ginapangwakal nyo nga tamawo, ti ‘naga wara pa nag-ayad si Nene? Hay indi man bi eksperto dya mga doktor sa Antique. Kon sa Manila lang ta, buhay run raad dya naman-an kag nabulong ang ginabatyag ni Nene.”

“Nag-ayad run kabay si Nene, garing wara mo gin-untatan pagsarahi ka daragkul nga mga kahoy kon diin gindagaan si Nene. Nasalapay mo liwat ang mga tamawo,” hinay nga pagpaintyindi ni Nadet sa bana.

Mahugut nga ginkaptan ni Glenn ang darwa ka abaga ni Nadet dungan pag-uyug ka dya. “Puro kaw tamawo! Amo ra nga wara gaayad bata ta hay ginasamuan mo kang lain-lain. Imbis mangamuyo ‘kaw sa Dios, sa surhana kaw gapati!”

Nasakitan si Nadet, indi lang sa mahugut nga pagkaput ka ana bana pay labi run gid sa pagpamasol ka dya sa ginapatihan nga ikamayad ka anda bata. Nagtururo ang mga luha ni Nadet sa nagasamo nga kasakit nga ana ginabatyag. Ginwaslik na ang mga alima ni Glenn kag mag-isol.

“Abi mo kanakun wara nagapangadi sa Dios haw? Tanan nga santos ginpangadian ko run! Wara it oras nga wara ko ginatawag ang Dios para buligan bata ta!”

Masinggit kag masabat pa daad si Glenn pay may nars nga naglubas. Nagkalma ang mag-asawa kang makadali kag nagpatunga ang kahipus.

“Malubung lang kita sa utang dya sa hospital. Wara run kita it inogprinda. Wara run kita it mahuraman hay man-an ka tanan nga lubung run ta sa utang. Gapakitluoy ako, dar-un ta run pauli si Nene!” paathag na sa bana.

Wara dayon nagsabat si Glenn. Hipus tana nga nagpungko sa mga purungkuan sa kilid kan aragyan kag magtangra kay Nadet.

“Dar-un uli? Kag ano, agwantahun ta turuk si Nene nga gaantos?”

“Indi sa amo ra. Hambal ni Nay Midyos kinahanglan natun magpadaga ka itum nga baboy para mabawi ang dungan ni Nene kag di run magbalus ang mga tamawo nga nasalapay mo.”

“Dipuga nga mal-am ra. Andut ako takun ginabasul na? Din ra mga tamawo nga ginapangwakal na halin kauna?”

“Ang baba mo! Sakto run! Bisan amo run lang gid dya, pinakaurihi ko nga ginaayo kanimo! Maluoy kaw man sa bata ta. Mauli run ta!” hambal ni Nadet samtang nagahiribiun.

“Mauli kita kag ano, mapadaga kaw ruman? Sa diin kaw mabuul ka inoggasto mo?”

Naghipus kag wara nagsabat si Nadet. Nagdalum ang ana paminsarun.

Burubhay, may nagparapit kananda nga nars kag naghambal nga nagbugtaw kag nagahibi ang anda bata. Dayon man nga nagdalagan balik ang mag-asawa sa bahul nga kwarto. Ginbukad ni Nadet ang ana gindara nga gamit kag ginpagguwa ang luy-a. Nakita dya ni Glenn kag bisan indi kumpormi, tinuruk na run lang it masakit ang pag-agud ni Nadet kang luy-a sa lawas kang anda bata. Dayon ginsibit ni Nadet ang luy-a sa bayo ni Nene. Amat-amat nga nagmag-an ang pamatyag kan anda bata kag liwat nga naturugan samtang tayuyon ang pagbantay ka mag-asawa.

Pagkadason nga adlaw, nagdisisyon si Nadet nga paguwaun sa hospital si Nene. Bisan ginaalang-alangan ang ana bana, nagpasugot run lang dya tungud wara run sanda it kwarta nga inogbayad sa hospital.

Pag-uli nanda sa Lapayon, naggrabi ang ginabatyag ni Nene. Nabudlayan si Nadet nga pakaunun ang anda bata hay pirmi lang dya nagabatyag ka sakit sa nagalainlain nga parti ka ana lawas. Wara nagatahaw ang nabatyagan ni Nene bisan ano pa nanda ka painum ka bulong.

Nagbalik kag nagpakitluoy si Nadet sa tag-iya ka babuyan nga utangun na lang anay ang baboy para madayon lagilagi ang pagpadaga para sa nagamasakit na nga bata. Pay wara tana ginpamatian ka nigosyanti.

Wara nag-untat si Nadet sa pagbalikbalik sa babuyan kag magluhod sa atubangan ka tag-iya. Pay pati ang manogbantay kag manogdamog ka mga baboy, naghambal nga indi run mag-atubang kana ang tag-iya kon ayuon na ruman nga utangun ang bisaya nga baboy.

Sangka gabii, nagbugtaw si Nadet kag Glenn tungud sa pagtiyabaw ka anda bata.

“Papa, Paaa! Maaa! Indi run ko kaagwanta. Sakit, sakit katama!” singgitan ni Nene samtang gakabud sa ana tatay.

Paghiribiun kag mahugut nga kabud run lang ang nabalus ni Glenn sa kasakit ka ana bata. Samtang si Nadet, nagatururo ang mga luha kag ginahapulas ang likod ni Nene. Daw gusto ni Nadet nga magsinggit, magmaoy tungud wara tana it mahimo para mag-untat bisan makadali lang ang kasakit ka ana bata.

Nagtindug si Nadet. “Bantayi si Nene, may agtunan lang ko!” hambal na sa ana bana.

Nagturuk si Glenn kana nga may pagkatingala. “Baw, Nadet! Sa diin kaw ruman maagto? Amo run dya ginabatyag ka bata ta, mapanaw kaw pa?”

“Basta, bantayi si Nene. Sa rum-an dayunon ta run ang daga!”

“Naano kaw, Nadet? Amo ra sa gihapon ginapaminsar mo nga makasolbar sa ginabatyag ni Nene?”

“Amo lang gid dya naman-an ko!”

“Kag ano? Mabalik kaw to, amo dya oras kag liwat mapakitluoy sa tag-iya?”

Pay wara run ginsabat ni Nadet ang ana bana. Nag-agto tana sa anda kwarto kag ginbuul ang plaslayt kag magsuksok ka sambra.

“Sa diin ang kalat kang karbaw natun?” pamangkot na sa ana bana.

“Anuhon mo haw?”

“Basta, sa diin run to ang kalat?” nagaugtas nga sabat ni Nadet samtang nagadali sa pagpanghimus.

“To gasab-it sa guwa ka kusina. Diin kaw ruman maagto haw? Kay Mal-am Midyos ruman?” may pagyaguta kag pagkaugut nga pamangkot ni Glenn.

“Mas mayad run dya sangsa wara takun ti obrahun. Basta sa rum-an, aga pa, dayunon natun ang daga,” kalmado nga panghambal ni Nadet.

“Kon agtunan mo ruman ang mal-am, sa rum-an run lang ra! Bayaan mo ruman bata mo dya nga indi kaagwanta sa sakit!”

“Sakto run, Glenn! Wara run ta ti oras para magbais ruman! Basta bantayi lang si Nene hay sa kaagahun dya run kami!” Dayon guwa sa kwarto kag sa anda balay.

Dalidali nga nagpanaw si Nadet samtang ginalamon tana kang kadulum sa panurukan ka bana nga nagatamwa kana halin sa bintana.

Sa tunga kang kalinung ka gabii, hinali nga nagturawik kag nagkinulas ang mga baboy sa matungan marapit sa suba. Burubhay, nabugtawan ka tag-iya kag manogbantay ang pag-iriwik ka mga baboy.

“Takawan!” singgit ka manogbantay samtang nagapanulo sa kadulum marapit sa mga tangkal ka baboy.

Sa pira lang ka sigundos, naglinagabung ang darwa ka lupok ka pusil nga nagpahipus sa pagrinongkadol ka mga kasapatan kag nagpatal-as ka mga sirum-sirum kag iban pa nga mga insikto.

Sa madulum nga kaagahun, nasapwan si Nadet nga nagakaya sa ubus ka banglid sa kilid ka suba samtang nagarawit ang ana dugo sa mga haragi kag bato ka wara pa nahuman nga taytay.

Pira man ka adlaw nga nawaragwag sa radio kag lokal nga telebisyon ang natabo kay Nadet. Wara malab-utan ka sangka simana, ginlubung run si Nadet. Sa kaluoy kag kahuya ka mal-am nga tag-iya ka pinakabahul nga babuyan sa Lapayon, natigayon ang daga para kay Nene.

Imaw si Glenn kag anda mga kaparyintihan, nag-agto sanda sa mga ginpangsarahi nga kahoy sa uma marapit sa taramnan. Dara ang bahul nga itum nga baboy, nagdaga si Mal-am Midyos para sa mga tamawo. Gingutran nanda sa liug ang baboy, ginpahid ang dugo sa mga puno kang kahoy, kag ginpaturo sa lupa samtang ginaorasyunan ka surhana.

Nagligad ang pira ka bulan kag nag-abot ang ikapito nga kaadlawan ni Nene. Ang ginahandum nga bahul nga punsyon ka ana anhing nanay para sa ana ikapito nga kaadlawan natuman paagi sa pagburuligay kag pag-amutay ka mga pumuluyo sa anda baryo. Nag-amot pa gid ka sangka litson ang tag-iya ka babuyan.

Sa hapon ka ana kaadlawan, imaw ang ana tatay, nag-agto si Nene sa bag-ong human nga taytay nga may dara nga sangka rosas. Hinay tana nga nagpanaw sa kilid ka taytay kag dayon nga nag-untat pag-abot nanda sa natunga nga bahin. Naggawa si Nene sa suba samtang nagakaput sa salsalun nga barandilya ka taytay. Wara it kahadluk ukon pagkahawa nga nabatyagan si Nene bisan pa mataas ang taytay. Mas nagalabaw ang kasubu kag kahidlaw sa ana dughan kag paminsarun. Burubhay, ginbuy-an ni Nene ang rosas kag ginpabay-an nga mahulog sa suba kag anudun ka tubig.

- Katapusan -