​Nakaabot gid man si Mirang sa anda nga baryo, pagkatapos ka napolo ka toig nga pagpangamo sa America. Napolo ka toig nga koskos ka basin, pagdagnas ka salug nga bisan gasiling run ka limpyo, polo ka toig nga yaya sa mal-am nga tatay ka ana nga amo, kag napolo man nga toig nga pag-obra nga part time job ka bisan ano, maglowas lang sa pagbaligya ka ana nga lawas okon pagbaligya ka droga. Kag labaw sa tanan, nangin mabaskug tana sa pagyaya ka ana mismo nga kaogalingun para mangin mabaskug bisan pa nagaisaranhun sa pangayaw nga lopa.
 
 Bisan sa pagbakabaka na sa States, wara nalipatan ni Mirang ang pagpalangga sa ana nga kaogalingun labaw sa tanan. Importanti ang mabakud nga kaogalingun, kapin pa sa imosyon, paminsarun kag syimpri sa panglawasun. Gani, kang gin-alaw-alaw ka ana nga pamilya sa hurugpaan ka iroplano sa syodad ka Iloilo, haros indi makilala ka ana nga nanay, ang bata nga laon, hay wara man abi tana gagamit gid ka online video chat kon magkamostahanay tanda, poro lang tomalagsahun nga tawag tungud mahal man ang toro kang kada oras nga tawag sa Pilipinas.
 
Malabug ang nagahining nga bohok, manipis ang lawas piro may katibsolon kag indi malipud ang korti ka ana nga lawas sa sipot ka ana nga bistida nga asta sa tohod. Makita ang kinis ka ana nga mga siko nga daw siboyas sa kapotiun, pati run ang mga tohod nga daw kandila sa pagkatanos. Daw mistisa nga Koreana ang ana nga itsora, maanyag kag artistahun, kon ang mga taga-Ipil nga kasimaryo nanda ang pahambalun parti sa agot ni Nay Paula. Hindi malipud ang tsinita nga mga mata ni Mirang, midyo singkit, sigoro nabuul na sa pamilya ka ana nga nanay nga nalahian ka intsik sa linyada ka mga apoy.
 
Sa idad nga traynta i-singko, wara man lang dya nakapamana didto sa America kang kano, wara man ti nobyo okon textmate lang man. Bahul nga katingalahan ka ana nga mga amiga kang tanda nagtiriripon sa anda nga balay sa ikarwa nga adlaw ka ana nga pag-abot.
 
“Amiga, ti wara gid timo ka dawi didto haw ka poti sa America?” pamangkot ni Oding, sangka maistra nga laon nga gatodlo sa ilimintarya nga iskwilahan sa anda nga baryo.
 
“Hay, maan kanimo miga Oding, rugya kanatun raku man poti bay! Pili kaw lang garing kon diin nga parti ka lawas ang poti,” dayon nag-uruk-ukan kadlaw ang mga mag-amigahay sa lahug ni Mirang, samtang tanda nagalompagi sa salug sigi kaun ka mani nga tinanuk.
 
“Abaw! Wara gid timo nagabag-o! Daw amo kaw gihapon, paralahug,” hambal ni Ester nga sangka kagawad sa baryo Sinaha, ang piyak nga baryo sa diin masami tanda gapangayaw magbinayli kapin pa kon pista kag ispisyal nga mga okasyon.
 
“Maan nimo, Miga Oding, kinahanglan gid kapin pa kon ikaw nagaisaranhun sa America, dapat aram gid ikaw maglingaw ka imong kaogalingun didto. Andam lang garing hay kon basi masobrahan man, madakup kita ka tiriring, ti bagting gwa mo,” lahug liwan ni Mirang sa mga amiga. Dayon nagkirinadlaw ang tanan.
 
“Hay, ti, amo gid man ria kabay, kinahanglan gid nga indi magpadaug sa kasubu kang kabohi kapin pa sa imong pag-isaranhun hay kon hinalian, maoli timo rugya nga daw sa omang lang,” sabat ni Karya nga amiga da man, sangka impliyado ka NGO nga nagapaotang kang kapital para sa mga maniki nga mga nigosyanti sa anda nga baryo.
 
“Ti, Miga Mirang, ano bay tana imo sikrito nga daw naglain run gid tana timo? Kon sa Ingglis bala, physically changed! Sakto man ra nga inInggles ko?” yuhumyuhum nga pamangkot ni Kikay nga sangka amiga da man, nga nagapungko sa sopa, dara hosayhosay ka bohok ni Mirang ka ana nga alima samtang dya gasandig sa anda nga sopa.
 
“Ay, dali lang gali! May itogro liwan ako kaninyo, lowas sa mga ginpapasalobong ko kaninyo kahapon. Dali lang bul-un ko anay bala.” Nagbongkaras dya sa ginalompigaan kag nagdagundagun saka sa ikarwa nga panalgan ka anda nga balay, kag dayon nagsulud sa ana nga kwarto. Kang nagpanaog, may bitbit dya nga poyopoyo. Nagbalik sa banig nga ginalompigaan kag ginboksan ang dara nga plastik.
 
“Ano ria sulud ka poyopoyo mo man?” mangkot ni Daplang, ang amiga nanda nga ginpamataan ka bombay nga gapaotang sa mga may tyanggi sa anda nga baryo.
 
“Amo dya ang ginatawag nga tagahumuk, kon sa Inggles lucky charm okon pangpaswirti.” Ginpapakita ni Mirang ang mga madinoagun nga mga ma-intuk nga mga botilya.
 
“Sa dyang maniki nga botilya nakasulud ang tagahumuk nga halin pa sa dalum ka dagat. Amo dya ang ginatawag nga sea grass, hilamon-dagat kon sa Kinaray-a,” paathag ni Mirang sa mga amiga nga bag-o lang nakakita ka tagahumuk.
 
“Ti, iwanun mo dya, andut nga rakuraku gid dya haw?” dungan nga pamangkot ka ana nga mga amiga.
 
“Syimpri, ipanagtag ko kaninyo tagsarasara hay ang iban ka ra ipasalobong ko man sa iban ko nga mga kilala,” sabat ni Mirang.
 
“Dali lang, dali lang! Ti ano mahimo na kadya bay kon taw-an mo kami?” pamangkot ni Daplang samtang ginalantawlantaw ang sangka botilya ka tagahumuk sa ana nga palad. Intirisado gid maman-an kon ipiktibo ang lucky charm ni Mirang.
 
“Abaw, si Miga Daplang man tana, a! Syimpri kon may tagahumuk ikaw, dasig mag-abot ang mga swirti kanimo. Daw ginhagad mo bala tanda ka ra nga mag-agto kanimo.Indi lang magbisita ha, maabot gid ang swirti kanimo,” paathag ni Mirang sa nagakororisung nga amiga.
 
“Ti, wara run dya ti mga ritwal? Basi bala kinanlan pa ang mga parangadiun na kadya para lang magdukut ang swirti kanamun.” sogpon ni Esther.
 
“Hay, maan, wara run, a! Indi run kinahanglan ang oraorasyon ka ra dyan. Ako run lang ang maorasyon para kaninyo. Sakupun ta kamo tanan,” ang daw nayogit nga panabat ni Mirang sa mga amiga nga daw nagahawathawat man ka mangin ipikto ka tagahumuk nga torogro kananda ka amiga nga bag-ong abot halin sa Estados Unidos.
 
“Ti, tagpira kanamun ka dya bay?” hambal ni Oding nga bag-o lang nagbalik halin sa kosina nga nag-inum ka tobig hay nasal-ukan sa kinaun nga linaga nga mani.
 
“Tagsarasara lang anay kaninyo, budlay man kon tagdarwadarwa hay basi wara run ti swirti nga mabilin sa iban.” Dayon ginpanagtagan ni Mirang tagsatagsa ka mga amiga. “Kabay pa masonod ang mga swirti sa inyo pagpaoli. Indi nyo lang paglipati nga isulud sa inyong mga bag okon bolsa kon diin man mag-agto para magdukut gid ang swirti nga inyong ginapangita.”
 
“Dali lang amiga, may pamangkot gali anay ko kanimo. Natistingan mo run gamitun dya haw?” palagas nga pamangkot ni Karya kay Mirang.
 
“Huud, i, Day! Indi pa haw ibidinsya ang dyang itsora?” Dayon na kaput ka ana nga oyahun kag magpapisukpisuk ka ana nga mga mata. Nagkirinadlaw sanda tanda tanan.
 
“Yamowat gid timo, a,” sambit ni Kikay kag dayon magharakhak.
 
“Raku run nga swirti ang nadara ka tagahumuk kanakun. Amo ra gani nga namaraklun gid ako ka ria hay gosto ko man makaagum man kamo ka swirti,” hambal pa ni Mirang. “Tag-irigma run man gali, ti, maigma lamang kamo anay?” ang pangagda ni Mirang sa ana mga amiga kang nasiplatan ang rilo nga nasab-it sa anda nga dingding sa sala.
 
“Indi lang, Miga, salamat gid sa pampaswirti nga dya ha. Basi mabohayan liwan kami dya kar-on kon mag-igma pa. Ti, babay lang anay. Mabalik lang kami dya ogaring. Bohay pa man ikaw magbalik bay? Sa masonod pa man nga bolan, gi?” baribad ni Esther nga ginkompormihan man ka iban na nga mga amiga. Naglisinsya sanda nga mag-oli lamang anay kag tagsatagsa may ginabitbit nga tagahumuk.
 
“Sigi, salamat gid sa pagbisita nyo, ha? Oman sa liwan, indi nyo pagpabay-an ang mga botilya nga ria ha? Andaman kag amligan gid ka mayad,” hugut nga bilin ni Mirang samtang nagayuhumyuhum.
 
Nagligad ang pira ka adlaw, antis ang sangka simana, nagbalik si Karya kay Mirang nga nagahiribiun.
 
“Ay, abaw! Miga Mirang, ano man nga kamalasan akun dya man?” daw gapanghakruy si Karya sa gawang pa lang nanday Mirang. Daw nahangyus man si Mirang sa golpi lang nga pag-abot ka ana nga amiga nga daw matiyabaw.
 
“Miga Karya, naiwan ikaw? Pagkalma bi anay. Gosto mo alabaab nga tobig? Kapi? Bino?”
 
“Miga, pwidi bino lang, para magkalma ang dogo ko?” palihog ni Karya sa ana nga amiga.
 
“Abaw! Ti, sigi, dali dya sa lamisa hay maistoryahanay kita samtang gainum kaw ka bino.” Dayon nagpongko ang darwa sa karan-an kag gindawu ni Mirang sa amiga ang bino nga gin-ilig na sa kopa. “Ti, naiwan kaw haw? Daw mabolahog man ang bilog nga baryo sa imong tiyabaw sa gwa ka balay ba.”
 
“Hay, maan, Miga Mirang, na bodolbodol ako! Ang kwarta ka opisina gintakaw ka wara ko nakilala nga tawo. Maiwan lamang ako kadya man?” Daw maligid si Karya sa salug samtang indi na maman-an kon ano ang himoon, sa golpi lang nga pagtonaw kang kwarta ka ana nga opisina, kang ana dya ginbuul sa bangko para ipahuram sa sa anda nga kliyinti, nga nag-aplay ka loan ka nagligad lang nga adlaw.
 
“Ti, ano natabo haw? Amo ra ka wais kanimo, Miga, kag wara kasalir pagkatigri mo haw? Nabiktima kaw ka bodolbodol? Asig-asig man nga babayi dya, ay!” daw indi makapati nga hambal ni Mirang.
 
Dayon gin-istorya ni Karya nga bangud sa onipormi na nga ginasoksok, naman-an ka bodolbodol kon sa diin tana nagaobra. Nangalot lamang si Mirang sa nadangtan ka suud na nga amiga.
 
“Hay, maan, gani man, Miga, a. Ano hay gwapo man abi to kina ang nagpakilala kanakun. Namangkot kon paano mag-aplay ka loan sa amun opisina. Dayon amo to daw nadoraan lang ako ka animo, hay nami abi yuhum na kanakun kag nanghagad pa tana mamahaw sa sangka sikat nga ristobar to sa banwa,” panaysayun ka nagahiribiun nga si Karya. Si Mirang nalooy nga daw nayogit man sa amiga.
 
“Ti, amo gid ra mong. Ang gwapogwapo bala nga ra, amo gid ra. Daad ginpirung mo lang anay ang imong mga mata para indi mo masiplatan ang itsora. Danay, ano gid kato itsora na, haw? Ti, ginlibri na man ikaw?”
 
“Maan, miga a, daw si. ... daw si Aga Mulach haw. Maan, ako pa gani kato nagbayad hay wara kono tana ti sinsilyo. Bilog kono kwarta na.”
 
“Ay, boli! Aga Mulach man lang gali, daw maiwan kaw run? Ay, tabi nga mata imo ra. Asig-asig ta ka ra. Ti, lantawa natabo kanimo, hud!” sirmon ni Mirang sa daw karalooy nga itsora ni Karya. “Kag ikaw pa ang naglibri kana? Bilog kwarta na hambal mo? Natun, bilog adlaw sigoro nga wara ti kwarta,” ang haros pamoyayaw nga tono ni Mirang kay Karya.
 
“Iwanun ko ra bay? Hay, maan gani kadya, Miga, a! Wara pa kamaan opisina nakun to sa tulad. Maiwan ako kadya man? Diin ko pangitaun ang singkwinta mil nga gintaban ka gwapo nga to?” Daw matihin si Karya ka palibug kon ano ang mayad nga himoon na.
 
“Obosa ang bino bala nga ria anay. Basi karon maompawan pa masluk mo kag madumduman ang iban nga ditalyi parti kay Aga Mulach mo. Dali lang bala anay, diin run ang tagahumuk mo? Gin-iwan mo to? Nadara mo, wara?” osisa ni Mirang kay Karya nga daw nalingin run sa bino nga ginainum na.
 
“Miga Mirang, nabuka. Naholog abi sa akun bolsa. Orihi ko lamang natalopangdan kang may nabatian ako nga narupsak. Nalapakan gali ka bool ka akun sandal, kang gakarankaran ako kina paagto sa opisina,” hambal ni Karya.
 
“Ti, babay tagahumuk, i! Babay man sa singkwinta mil! Amo ra gali nga imbis prinsipi ang maabot kanimo, udum ang gwa mo. Hay! Maan miga, pagpahoway anay dyan. Aga Mulach man kato bay itsora na? Ti, indi ra budlay sagapun, hay si Aga didto lang man sa Manila. Basi may shooting pa to gani tulad.” gaugtas man si Mirang piro daw nayogit man sa naabotan ka ana nga amiga.
 
Nagwa anay si Mirang sa anda nga balay kag magpahangin. Daw nabota man tana ka tinsyon sa naabotan ka ana nga amiga sa bodolbodol nga artistahun. Borobhay, may nanawag kana. Si Oding, gadagundagun pasulud sa anda nga kodal daw nagalomawlomaw ang ana nga mga mata.
 
“Miga, naiwan ikaw?” Golpi lang nagkabalaka si Mirang kay Oding nga nagaparamola. Gin-agda na dya nga magsulud sa anda nga sala kag dayon na ginpapongko. “Miga Oding, naiwan ikaw? Lain imo pamatyag haw?” daw nataranta man nga pamangkot si Mirang sa ana nga amiga. Dayon ginkaptan na ang mga palad na ka dya nga nagaparangramig, pati ang oyahun nga nagaparanglapsi.
 
“Ay, Miga! Paghambal abi kon naiwan ikaw,” nagakabalaka nga pamangkot na kay Oding.
 
“Ay, abaw! Miga, nalipatan ko ang akun bag sa dyip, pagpanaog ko kina kang naghalin ako sa banwa. Didto pa bi to tanan mga papilis ko kag ang alahas nga inogprinda ko para ibakal ka abono ka oma,” panogidun ni Oding kay Mirang. Si Mirang galingin pa ang olo sa paraligban ni Karya.
 
“Ha? Ang bag mo nga ginpasalobong ko kanimo?” nahangyus nga hambal ni Mirang. “Ay, abaw! Ano man nga swirti ang nadangtan ka akun mga amiga,” ang tiyabaw ka pinsar ni Mirang.
 
“Huud, Miga Mirang. Ang bag nga gintogro mo.” Daw manangis si Oding sa atobang ni Mirang.
 
“Paano nga nabilin ang bag mo sa dyip?” dayon nga osisa ni Mirang.
 
“May nagtawag kanakun sa silpon samtang gasakay ako mong sa dyip. Tapos kang ginbuul ko ang silpon sa bag, wara ko dayon nasabak ang bag, nabutang ko sa kilid ko. Tapos nawili run ako ka istorya kag kang nanaog ako sa iskwilahan, orihi ko run natalupangdan nga wara ko gali nabitbit ang bag ko. Golpi pa abi nagpanaw ang dyip nga ginsakyan ko. Ginriport ko man, i, dayon sa polis. Hay, maan! Daad mabalik to ang bag ko, dayon pati ang mga sulud na,” saysay ni Oding sa natabo kana.
 
“Hay, maan, kabay pa, i, Miga. Kapin pa ang mga alahas mo. Dali lang bala, sin-o gid to haw ang nagtawag kanimo kaina nga pati bag nga importanti ang mga sulud nalipatan mo?”
 
“Si Karya nagtawag kanakun kaina. Daw indi ko gani maintindihan ang istorya na kaina hay gahud pa ang makina ka dyip pagtawag na kanakun. Gahuudhuud lang ako kaina kana,” panogidun na sa amiga.
 
“Si Karya! Hay maan, nimo. Toay si Karya mo sa sulud hud! Ginbodolbodol ni Aga Mulach pag-date nanda darwa kina sa ristobar. Dali lang, Miga Oding, sa diin mo tana ginatago ang imo nga tagahumuk?”
 
“Ang tagahumuk ko? Dali lang diin ko to kina ginbutang man?” nagalibug ang olo ni Oding kang indi na madumduman kon diin na gid man ginbutang ang ana nga lucky charm nga gintogro ni Mirang.
 
“Miga Mirang, nabasa gali to ka sabado pagpanglaba ko ka bayo. Nalipatan ko sa bolsa ka akun onipormi. Kang nakapkapan ko ang bolsa, botilya na lamang bilin. Naanod ka tobig ang ana nga sulud kang nagpamonlaw ako. Ano abi nahoslo gali ang ana nga takup,” isplikar ni Oding ka nadangtan ka ana nga tagahumuk.
 
“Ay, ti, amo ra gali, i. Indi run ikaw magkatingala, Day, hay ginlabhan mo gali tana ang swirti mo mong. Ti, basi to run to sa kanal nagdiritso,” lahug nga sirmon ni Mirang sa amiga nga maistra.
 
“Ano abi, Miga, hay nawili man takun ka kusu ka akun mga ralabhan. Dali lang hay sudlan ko bi anay si miga Karya. Mangkoton ko kon napapolis na run ang natabo kana.” Dayon ginsudlan ni Oding si Karya nga nagatoyayo run sa sobra ka inum ka bino.
 
Nagbalik sa gwa ka anda nga balay si Mirang. Padayonun na daad ang ana nga pagpahangin kang gintawag tana ni nanay na, may gasagap kono kana sa gwa ka anda nga gate.
 
“Miga Ester, dali dya! Rugya kanday Miga Oding kag Karya. Gusto mo mangapi kita?” hagad ni Mirang sa bag-o lang nag-abot nga amiga.
 
“Miga! Miga!” nagatorotombo gid si Ester sa pagsog-alaw ka ana nga amiga. “Nagdaug ako sa loto!”
 
“Tood kaw? Sogidi bi ako kon pira nadag-an mo?” sabat ni Mirang kay Ester nga daw indi gid mapunggan ang kalipay.
 
“Singko mil miga, singko mil!” Ginpakita pa Ester ang kwarta nga gindag-an na.
 
“Abaw! Tood kaw miga, ano nga mga nomiro haw ang nadag-an mo?”
 
“Miga, sinagodan nga mga nomiro dya.” Dayon ginpakita na kay Mirang ang listahan ka dinag-an nga mga kombinasyon ka mga nomiro .
 
“Mayad pa ikaw, Miga, swirti mo gid tulad sigoro.”
 
“Huud, i, Miga. Ginapangolintas ko gid nga daan ang tagahumuk nga gintogro mo. Lantawa bala hud! Ti, angay man kanakun?” Dayon ginpakita ni Ester ang ginapangolintas nga botilya.
 
“Miga, bagay man kanimo.” Dayon nagyuhumyuhum si Mirang kag gindapit dya pasulud sa anda nga balay sa diin si Oding kag Karya nagapanampuay sa bag-o lang nadangtan nga kadimalasun.
 
“Miga Ester, lantawa ang darwa natun ka mga amiga. Daw nahap-an ka bilog nga kalibotan. Ang sara naudum ni Aga Mulach, ang sara naamnisya tungud lang sa tawag sa silpon. Hay, maan! Sigi, dyan lang anay kamo ha? Lantawun ko lang kon naraha run ang soman ni nanay hay mamahaw kita.
 
Nagsulud si Mirang sa anda nga kosina. Nasapwan na didto si Kikay nga nagalogaylogay ka nagaparamilit nga soman.
 
“Miga, dyan kaw gali? Bag-o kaw lang? Dya timo sa kosina haw?” pamangkot na kay Kikay nga daw gaparamahulay ka logay sa kawa ka bag-ong bahit nga soman.
 
“Miga Mirang! Ay maan, gintawag ako kaina ni Nay Paula mong pag-agi ko. Madiritso pa daad ako sa balay garing hambal na mahapit anay hay dya kono kanday Oding, Karya kag Ester.” Wara patay pahid ni Kikay kang ana nga dahi.
 
“Ay, huud, miga! To tanda sulud. Nagsulud gani ko dya sa kosina hay magalo ka soman ni Nanay nga paramahawun. Sulud lamang to bala sa karan-an hay ako run lang magalo rugya ka soman.,” Nagsulud lamang si Kikay kag nasapwan ang mga amiga nga daw nagakororisung, maglowas lang kay Ester nga manayanaya ang itsora.
 
“Ay, abaw! Dya gali ang mga amiga ko, nag-iririwan kamo man? Ding daw indi madrowing itsora mo haw? Amo man si Karya, daw gaparamanug ang inyong mga itsora nga darwa. Sin-o nga tampohaw ang nagtampa kaninyo nga darwa man?” Lahug ni Kikay sa darwa.
 
Gin-istorya ni Ester kay Kikay ang natabo sa darwa nga mga amiga. Kag nagsabat dya, “Maan, hambal ko bay kaninyo nga ikadlaw ang mga libug nga ria. Lantawa bala hud, ang panit sa dahi nagakororinut run. Abi nyo mahilot pa ra ka Nivea facial lotion nga dara ni Miga Mirang? Indi gid haw. Amo ra nga ibangirit ang libug hay nagamal-am run kita kabay.”
 
Nagsulud si Mirang sa karan-an, bitbit ang soman. Dayon nagpongko sa bakanti nga porongkoan. “Hay, maan! Kan-i nyo ra bala anay ka soman, basi bay magpirilit liwan ang mga swirti nga nagtarabug sa inyong mga kalawasan.”
 
“Amo gani hambal ko kay Pidong, kon bulag, bulag, i! Total bukun kaw man si Tom Cruise. Bulagan gani ni Angelina Jollie si Brad Pitt mong.” Ginsaysay lamang dayon ni Kikay ang natabo kana ka nagligad nga mga inadlaw. Si Pidong ang nobyo na sa haros lima run ka toig. Golpi lang kono dya nagbag-o kang nag-ompisa iskwila sa Manila para sa sonod nga sakay na sa barko.
 
“Nasapwan ko run lang nga may ginakiringking run gali to sa Manila. Ang bayi pa ang nakasabat ka ana nga silpon kang akun gintawgan. Hambal ko run lang nga sigi padayona nyo lamang ra, total natak-an run man ako kana. Dayon ginhambalan ko ang bayi nga sa watchlist run ka PDEA ria. Bantaybantay kaw lang hay di lang man-an, makitkit run ria ka rihas.”
 
“Wanhaw, tagadiin gid ang bayi ni Pidong mo haw?” pamangkot ni Oding.
 
“May nagmono gani kanakun nga tagarugya kono, piro didto sa Manila nagatinir,” padayon nga panaysayun ni Kikay. “Ginhambalan ko gani ang bayi nga pabutangan na lagi ka alambri ang mga onto ni Pidong hay kon mag-ompisa run gani ang pagkitkit ka rihas, magkarataktak gid ang mga bangkil na karia. Ti, anoano mo lang kato, i, bampira kon magharkanay tanda nga darwa.” Golpi lang man tana nagharakhak sa kaogalingon nga istorya. Nagsonod man dayon nga nagkirinadlaw ang mga amiga.
 
“Tood ria, Miga, haw? Sa listahan run gid man si Pidong? Daw indi ako magpati ba. Ti, ano tana bay, pusher ukon user?” saligbat man nga pamangkot ni Esther.
 
“Miga Ester, lahug ko lang ria sa bayi na. Ambay kon nagpati to kanakun.” Dayon nagyuhumyuhum si Kikay kag magginhawa it dalum.
 
“Ti, Miga Kikay, diin mo tana ginbutang ang tagahumuk mo?” osisa ni Mirang kon nagamit na gid man okon wara ang botilya nga pampaswirti.
 
“Hay, Miga Mirang, ginpadara ko kabay kay Pidong ang tagahumuk ko. Ti, sigoro i, kana nag-agto ang swirti. Wara gid tana nagpamalikid kanakun ang lucky charm ko.,” Dayon na hirihi liwan nga daw sa wara lang nadoraan ka nobyo. “Daad gani lomay ang ginpadara ko kana, i. Linti nga laki ra, ay! Naglomawlomaw pa abi ang akun mga masluk kang nagpa-Manila tana, hay wara lang man bohay nga nag-abot halin sa barko kag dayon nagpanaw liwan.”
 
“Sigi lang, a. Kan-i lang ria ka soman, para magtam-is pa gid ang sonod nga maabot nga gogma kanimo. Indi mo ra malat-an, piro basi bay swirtihun ikaw sa maabot nga bag-o, indi bala?” laygay ni Mirang sa amiga.
 
“Amo gid, i. Dali lang, may balita gali kamo kay, Miga Daplang kon kamosta tana run? Namitlang na kato kanakun nga daw nagmayaday run tanda ka bombay nga tatay kang ana nga bata. Ano ria ka ohaw?” osisa ni Oding.
 
Nagsabat si Kikay pagtapos na tig-ab ka kinaun nga soman, “Ay, huud gali, daw haros kada gabii kono liwan gapamasyar kana si Canor.”
 
“A, ti, mayad gali ra, i. Kabay pa magtayoyon run man ang swirti kay Miga Daplang para magmayad man ang ana nga potoro kapin pa hay may bata tana nga ginapamalikdan,” hambal ni Mirang nga nagakabalaka man sa sitwasyon ka anda nga amiga.
 
Nawili run ka istorya ang mga mag-amigahay kapin pa hay daw wara pa hubadan ang nabodolbodol ni Aga, pati run ang nawigitan ka bag sa dyip. Nagsaylo tanda sa sopa kag magpadayon ka anda nga istorya.
 
“Hay, ang kabohi sabun. Gapati kamo mga amiga, paswirtiswirti lang gid man ria?” bangka ni Mirang sa pag-ompisa ka istorya.
 
“Gapati takun nga swirti mo kon may pagtinandus nga ginalakut. Ang tawag bala ra nanda nga kon positibo ikaw sa tanan nga bagay kag sa imong panurukan sa kabohi, positibo man ang mga risulta nga magaabot kanimo,” sogpon ni Oding.
 
“Sakto gid ikaw, Miga Oding,” ang sabat dayon ni Mirang. “Ang mga tagahumuk nga ginpanagtag ko kaninyo, nangin simbolo ka akun positibo nga paglantaw sa kabohi ka tawo. Didto abi sa America, may mal-am nga naghambal kanakun nga magbakal. Hay wara man ti madora kon mabakal ako, ti, nagbuul ako ka darwa dayon. Gin-istoryahan na ako dara laygay, kon paano makalampowas sa mga butang nga makapaguba ka pirsonalidad ka tawo. Parihas ka botilya ka tagahumuk, gamay lang piro sa sulud na ang hilamon-dagat nga bisan ano pa ka baskug ka tobig sa baybayun, gapabilin dya nga gaangut sa baras bisan pa nagalihaylihay. Ti, daad amo man kita ka ria, indi bala?”
 
“Ay, abaw! Kanami gid a ka laygay ka amun nga amiga nga dya,” hambal ni Karya nga daw midyo nahimasmasan run man sa natabo kana.
 
“ Kabay pa, i, nga amo man kamo karia hay bisan pa kon makabalik run man ako sa lopa ka mga poti, gosto ko sa liwan nga pagkirit-anay natun, gapabilin kamo nga mabaskug. Luyag ko pagbalik ko makaharakhak liwan kita it masadya.”
 
“Ay, abaw!” saligbat ni Kikay. “Daw wara lang gid gali man-an miga, mabalik kaw run sa abrod. Indi mo paglipatan magdara liwan ka tagahumuk kon mag-oli kaw liwan rugya ha?”
 
“Syimpri, Miga, dar-an ta gid ikaw, bisan sangka tabongos pa.” Dayon tanda nagkirinadlaw. “Basta promisa nyo kanakun ha, nga magpabilin gid kamo nga mabakud bisan ano pa nga unus ang magaabot hay wara ti makabari ka atun kalag kon wara kita ka pahabyog.” Golpi lang daw nasubuan dya sa marapit run lang nga pagburuglaganay. “Piro sigi lang, basta padayon lang ang gogma sa kada isara. Bisan ano pa ka rayu ang ginadangatan, gabalik man gihapon sa gamot nga ginhalinan.” Kon anoano run lang tana ang ginapaminsar ni Mirang. “Amo gid man ra sigoro kon gabiya ikaw sa imong mga suud nga abyan kapin pa sa imong pamilya. Daw haros tanan run lang nga mayad itogyan mo kananda.” Dayon na panghayhay ka madalum sa nadangatan ka ana nga paminsarun.
 
Kang likup ang sirum, ginhawidan na ang ana nga mga amiga para magyapon imaw ang ana nga bilog nga pamilya. Sa pinsar ni Mirang, kasadya lang lantawun kon ang mga palangga sa kabohi, nagapabilin nga mabaskug bisan pa pira ka tonilada ang mga paraligban.
 
“Sigi, amligan ang mayad nga panglawasun. Kinahanglan gid nga mangin mapagrus sa mga pagtiraw nga maagyan hay kon lawas gani ka tawo ang may dipirinsya, maomid gid ang tanan sa ana nga kabohi.,” Nadumduman na nga laygay ka mal-am nga nagdawu kana ka ana nga ona nga botilya kang hilamon-dagat nga ginatawag tagahumuk.
 
- Kataposan -

​Ako si Monica, sangka nanay nga himoon ang tanan kag handa nga itaya ang bog-os nga kabohi para lang matogroan ka nagakaangay kag mayad nga paraaboton ang akun bata. Agud indi na run maaguman pa ang mga mapait nga inagihan ko sa kabohi. Mataas ang akun nga ginahandum para kana.
 
"Nay, indi ako pagbay-i! Magpakabuut ako! Himoon ko ang tanan indi kaw lang magpanaw sa marayu," ang pakitlooy ka akun bata nga bayi, samtang hugut ang pagpangoyabut na sa akun nga batiis para indi run ako makaholag okon makatikang sa akun ginatindugan. Manogdarwa pa lang tana ka toig kang nagpamat-ud ako nga makigbulag sa akun bana. Haros tanan nga adlaw nga poro gid lang barkada kag irimnun ang ana kaimaw. Bisan magbolig lang raad kanakun sa pagbatiti ka amun bogtong nga bata, piro wara gid. Mas ginatogroan na pa ka importansya ang pag-inum. Indi ko mabatas nga makit-an okon mabatian ang pagngorahab ka akun bata bangud sa sobra nga kagutum. Indi ko man tana masarigan sa pagbantay sa bata hay gamayan lang gid dya maholog sa katri nga kawayan nga amun ginatorogan kang tana ang nagbantay.
 
Sangka adlaw, ginprangka ko tana nga kon wara run tana ti may maibolig kanakun, mas mayad pa nga magbulagay run gid lang kami sangsa ako man gihapon ang padayon nga maga-antos. "Mas mayad pa sigoro nga magbulagay run lang kita hay wara man ikaw ti plano nga boligan ako sa pagpangita kang kwarta nga makasostinir sa pang-adlaw-adlaw natun nga kinahanglanun," ang hambal ko kay Manuel.
 
"Paglayas run to kag dar-a ang bata mo!" ang ana nga sabat kanakun. “Indi lang man ikaw ang nagasaranhun nga bayi rugya sa kalibotan. Layas! Layas! Wara kaw run ti polos! Lantawa ang itsora mo, daw kaangay run lang ka nagapangayoayo ka piso sa dalanun. Makahuruya kaw! Naga, abi mo haw, nangilin ako kanimo? Pwi! Mas mayad pa nga magbiya run gid lang kamo kag indi run magpakita pa kanakun," ang malawid na nga boyayaw kag insolto kanakun.
 
"Ay, abaw! Ikaw pa ang maisug nga maghambal kanakun ka amo ka ria!" ang akun nga balus sa ginpanghambal na. “Sin-o ayhan kanatun nga darwa ang wara ti polos? Bisan magpangayo man ako ka bolig sa atun mga iningud, indi dya para sa akun kaogalingun kondi para sa kinahanglanun ka atun nga bata. Wara ako maglaum nga mahimo mo dya kanakun! Ginpili ko ikaw sangsa pamilya ko. Amo dya ang igabalus mo kanakun? Ginpapati mo ako nga sala ang pagturuk ka akun pamilya kanimo, piro, ikaw man ang nagtolod kanakun nga magparayu kanimo. Indi ikaw magkabalaka hay mahalin run gid man kami rugya sa balay mo. Ompisa kadya, ginaotod ko run ang kon ano man nga nagaangut kanatun nga darwa. Wara kaw run ti kinamatarung nga mangin parti pa ka amun kabohi. Kabay pa nga mangin malipayun ikaw sa ginpili mo nga banas!” ang nagahibubun-ut ko nga sabat.
 
Sa kadya nga tinion, ginpili ko ang mas nagakaangay kag nagakadapat para sa kaaraydan ka akun nga bata. Dalidali ko nga gin-oribay ang akun bag kag ginhakwat ko ang nagakatorog ko nga bata sa kawayan nga katri. Mayad lang gani hay mahamuuk ang ana nga pagtorog kag daw nagaogyon man kanakun para indi ako mabudlayan sa akun pagpanaw.
 
Nagdayon ako sa balay ka akun iningud para lang magpalipas ka sangka gabii. Ginplanohan ko run nga daan nga mag-oli sa akun nga namat-an nga logar, kon sa diin ang akun mga kabogtoan kag tatay ang nagahulat sa akun nga pagbalik. Bahul ang pasalamat ko sa mga tawo nga nagboylog kag nagtanyag ka bolig nga wara ti may ginahulat nga balus. Sa akun nga pagbiya, nabalitaan ko nga may ginapoyo run nga bayi si Manuel. Wara run ako nagsapak sa ginwaragwag nga balita ka amun nga kasimaryo kag sa mga ditalyi kon sin-o man nga bayi ang napapati na ka ana nga kabotigan.
 
Sa pira ka toig nga wara ako nakaoli, daw natahap ako maglapak sa logar kon sa diin nagtogro kanakun kang kahilwayan, nangin saksi sa kalipay nga akun nabatyagan kag nagkorit man ka mga mapait nga liksyon, para ako mangin mabakud kag maisug sa pag-atubang ka mga riyalidad nga nagaabot sa akun kabohi. Wara ti pagdowadowa nga ginsog-alaw ako ka mainit nga hakus ka akun mga kabogtoan kag tatay. Wara ti pagbasol kag pagsikway nga nabatian nga ginbaton nanda ako. Bisan nagaararawas run ang mga loha ka kada isara piro, ang kalipay nga akun nabatyagan indi matupungan okon matumbasan.
 
"Patawad! Wara ko ginpaabot nga ang akun ginpili nga disisyon amo ang makatogro kanakun ka toman nga kasakit! Kabay pa nga mabaton ninyo ako liwat."
 
Sa pira ka binolan nga nagligad, naglisinsya ako nga mag-obra sa Manila. Nagpamatok ang akun nga tatay piro nakapamat-ud run ako. May nagahulat run nga obra para kanakun bilang sangka sorogoon nga magtatap sa bata para mag-alaw-alaw kag maghatud sa iskwilahan hay ang mga ginikanan masaku man sa nigosyo nga ginapondar.
 
"Ano abi kon rugya kaw run lang magpangita kang parangitan-an?" ang hambal ni Tatay Pablito. “Gamay pa ang imo bata. Wara man kami nagapangayo ka magarbo gid nga pagpangabohi. Bisan simpli lang ang atun nga pagsinirayo, ang importanti nga iririmaw kita kag may pagtahud sa kada isara.”
 
"Tay, indi run ikaw magkabalaka kanakun hay maningoha gid ako para sa kaaraydan ka akun bata kag para makabolig man ako kaninyo. Masakit man batyagun nga sa ona nga kahigayonan, bayaan ko ang akun bata sa manghod na pa nga pang-idadun, piro wara ako ti may mahimo kondi batonon kag antoson ang tanan," ang akun pagpaathag.
 
"Wara run ako ti may mahimo pa hay indi ta run man ikaw mapunggan," ang sabat ni tatay kanakun. “Tandai lang pirmi nga mag-andam kaw gid. Lain ang pagsinarayo sa syodad sangsa probinsya. Kag ang akun lang, mal-am run ako kag wara run ti purus nga magkalihuk. Indi ko run man maboligan sa pagtatap ang imong bata. Ang mabolig ko lang, amo ang pagtodlo ka mayad nga pag-inogali kag pamatasan.” ang padayon nga laygay ni tatay.
 
Wara run ako maglaylo sa akun nga pagpasimpalad sa pag-obra sa Manila. Bisan daw galangut ang buut ni tatay hay sa ikarwa nga kahigayonan, bayaan ko sanda.
 
Sa ona ko nga paglapak sa Manila, namag-o ako sa mga daragkul nga mga bilding, istraktora kag sa mga tawo sa palibot. Ogaring, sa padayon nga dalagan ka mga inadlaw, naton-an ko man ang pagpangabohi sa syodad nga wara ti kahadluk nga nabatyagan. Nakigbagay ako sa palibot agud nga sa oras kang kinahanglanun may mapangayoan ako ka bolig.
 
Nakalampowas ang tatlo katoig nga pagsirbisyo ko bilang sorogoon. Ginkabig ako kang akun mga amo nga saup ka anda pamilya. Bisan gamay lang ang swildo nga akun ginabaton kananda, ginbalusan ko ka mayad kag tampad nga pagsirbisyo. Bahul man ang pasalamat nanda kanakun hay naagobayan ko ka mayad ang anda kabataan kag natodloan ka mayad nga pamatasan. May pagtahod sanda sa anda ginikanan, bisan pa wara ti oras dya para kananda bangud sa kasakuun sa obra.
 
Nagdoro man ang akun mga abyan. Bisan indi ko man sanda pamilya piro ang pagkabig namun sa kada isara, daw magborogto lang. Bisan sa pinansyal nga butang, rogto ko napamatod-an, ang anda katampad kag matoodtood nga pag-olikid sa oras ka akun pagkinahanglan.
 
Sa dalayon nga dalagan ka mga inadlaw, wara gid ako maghunahuna nga bayaan run ako ka amun tatay. Nag-abot ang minsahi halin sa akun magorang sa probinsya nga kon sa diin, tana man kadya ang nagabolig sa pagtatap sa akun bata. Daw nahangyus man ako sa minsahi nga akun nabaton kag wara gid ako kapangaman. Nagparanulum ang akun panuruk, daw nagalinog ang akun pamatyagan sa palibot. Wara ko mapunggan ang pag-ararawas kang akun mga loha.
 
"Wara run ang akun nga tatay, paiwan run lang ang mga handum nga dapat ko pa lab-oton?" ang akun nga panangisun.
 
Daw indi ako makapati nga maabot ang tinion nga ang kada sara may gintalana nga tion para magbiya paagto sa pihak nga kabohi. Nagparamarok ang mga mata ko sa paghiribiun kag wara gid ako ti may natapos nga orobrahun sa sulud ka balay. Mayad lang gani hay wara ang mga bata, rogto sanda sa iskwilahan.
 
Natingala ang akun ama hay wara ako nagasabat ka ana nga tawag. Lagilagi, nag-oli tana sa balay para maman-an na kon andut nga bisan magbalus lang ako ka minsahi sa silpon, wara gid. Nanotaran ka akun ama nga malinung ang balay kag daw wara ti tawo nga nagakalihuk. Gindaragkul na ang ana mga tikang kag naabtan na ako nga daw sa wara sa akun hosto nga paminsarun.
 
"O, Ginoo ko! Naiwan ikaw, Monica?" ang pamangkot na kanakun. “Ano ang problima? Abi, hambala ako kon ano gid man ria, hay handa man ako nga magpamati. Istoryahan natun para makapahaganhagan man ka imo nga ginabatyag. Ginakabig kaw man namun nga pamilya, gani sogidi ako,” ang hambal ka akun ama nga nagakabalaka.
 
“Gosto ko nga maoli sa amun probinsya, Mam!" ang ona nga mga tinaga nga naggwa sa akun baba. “Wara run ang tatay ko, bisan sa orihi run lang nga kahigayonan, mahatud ko tana sa ana nga parahowayan.” Padayon man nga nagatoro ang akun mga loha.
 
"Sigi, kon amo ka ria ang pangabay mo, boligan namun ikaw. Rispitohon man namun ang imo nga mangin disisyon," ang sabat ni Mam Cathy kanakun.
 
Wara run ti gin-oyang nga oras kag ginboligan ako ka akun mga amo sa pag-oli para makatambong kag mag-onong sa akun pamilya. Wara man sanda nagpamatok kang naglisinsya ako nga magpasimpalad sa gwa ka pongsod kag handa man sanda nga magbaton liwan kanakun, kon mapaslawan man ang akun nga plano kag kon gosto ko magbalik liwat kananda.
 
"Monica, mag-andam ikaw gid pirmi kag indi paglipati ang pagpangamoyo. Balitaan mo lang ako kon sa diin kaw man makadangat,” ang mga pahanumdum ni Mam Cathy kanakun.
 
Sa akun nga pagbyahi paoli sa amun nga probinsya, indi ko malikawan ang paghibi. Padayon sa pag-ilig ka akun mga loha. Ginturuk ako kang mga pasahiro, kang makita kag mabatian nanda ang akun pagpanangisun. Indi ko mahangpan kon andut nga sa pihak ka akun mga pagsakripisyo kag pagtingoha, daw wara ti mayad nga paaragtonan ang tanan.
 
Nakaoli gid man ako nga wara ti sablag nga nagsog-alaw. Bangud nga naobos run ang akun mga loha sa dalan pa lang, wara run ako maghiribiun kang nakita ko ang nahaya nga bangkay ka akun tatay. Ginpakita ko sa akun bata nga mabakud ako kag wara ti kasubu nga nakakorit sa akun oyahun.
 
"Anak, wara run si Lolo mo! Gani, tandaan mo gid ang mga ginlaygay na kanimo hay para man sa imo nga kaaraydan. Indi lang maglangut ang buut mo hay ginbayaan na run kita," ang laygay ko kay Monique.
 
Matawhay nga ginhatud sa ana nga parahowayan ang akun tatay sa bolig ka amun mga suud nga pamilya kag kasimaryo. Pagkatapos ka pararigos, ginmono ko sa akun mga kabogtoan ang plano ko nga magpasimpalad sa gwa ka pongsod. Nagpamatok sanda sa akun nga disisyon, piro sa akun hunahuna mapadayon ako kapin pa nakalisinsya run man ako sa akun mga amo sa Manila. Wara man sanda ti may mahimo hay kinahanglanun ko man nga magbolig sa akun pamilya.
 
"Anak, kinahanglan ni nanay nga mag-obra sa marayu. Indi ikaw magkabalaka mabalik ako para kanimo. Magpakabuut ikaw rugya. Para dya kanimo ang himoon ko. Para mapatapos ko ikaw sa pag-iskwila kag matogro ko man ang imo mga kinahanglanun," ang paathag ko sa akun bata. “Tandai lang, nga magmapainubusun ikaw pirmi, kag magkahadluk sa Dyos. Likawan mo man nga makasakit ikaw ka baratyagun ka ibang tawo sa imo palibot,” ang pamilinbilin ko sa akun bata.
 
"Nay, bisan simpli lang nga pagpangabohi basta rugya ikaw. Indi ko kinahanglan ang mga magarbo nga siripalun kag mga gamit. Indi kaw lang magpanaw," ang pakitlooy ni Monique. “Ang koon ni Lolo kanakun, ang kwarta pwidi mo man ria makita sa iban nga pamaagi nga indi run kinahanglan nga magparayu sa imo pamilya.”
 
Sa ginhambal ka akun bata, nagbalik sa akun paminsarun ang mga hitabo nga kon sa diin ginbayaan kami ka amun nanay bangud sa kwarta kag wara run dya nagbalik kanamun asta kadya. Sa gilayon, ginhakus ko ka hugut ang akun bata bilang sabat sa ana mga pangabay. Nagapasalamat ako sa Ginoo hay gin-obayan na ang akun bata, sa manghod na nga pang-idadun kamaan run magturuk kon ano ang mayad kag indi. Ginpirit ko nga huksun ang darwa na ka mga butkun nga padayon sa pagkabud sa akun mga batiis. Gingoyod ko dayon ang akun malita kag wara run ako nagbalikid hay basi magbag-o pa ang akun paminsarun.
 
Masolhay man ang pagbyahi ko sa iroplano nga nakalab-ot man ako sa akun paaragtonan. May tion nga inanay lang sa pag-ilig ang akun mga loha. Natoman gid man ang akun handum sa pagpasimpalad. Manogdarwa run ako ka bolan sa gwa ka pongsod nga nagasirbisyo bilang sorogoon ka sangka pamilya nga may apat ka kabataan. Wara gid ako ti hinalung-ung nga ang anda nga pagsinarayo lain gid sangsa atun sa Pilipinas. Ang mga bata, wara ti pagtahud kag wara ginatodloan ka mayad nga pag-inogali.
 
Samtang, nagaraha ako ka pagkaun para sa igma, ang sangka bata ka akun amo, may ginapabuul sa ana nga kwarto. "Monica, bul-a ang libro ko sa akun nga bag rogto sa kwarto ko! Dasiga! Kinahanglan ko run kadya!"ang sogo na kanakun nga nagasinggit.
 
"Dali lang gid. Pahinaan ko lang ang kalayo sa kalan," ang akun nga sabat.
 
"Ay, abaw! Onahun mo pa ria, sangsa ginasogo ko kanimo?" ang hambal na dayon butung ka malabug ko nga bohok. Indi na kono pagbuy-an kon indi ako maghalin para tomanun ang ana ginasogo.
 
"Araguy! Araguy! Tarsa gid nga bata dya, ay! Hambal ko kanimo, dali lang gid, a! Indi kaw gid makahulat haw? Man-an mo man nga may ginaraha pa ako," ang tiyabaw ko.
 
"Indi ako makahulat, gosto ko patihun dayon ang ginasogo ko! Wara ako ti labut kon ano man ria ang ginahikot mo!" ang wangal na kanakun samtang nagasaka run ako sa ikarwa nga panalgan ka balay para bul-un ang libro.
 
"Ay, maan nga bata dya! Kon bata ta lang ikaw, indi ako magpasogot nga mangin amo ka ria ang pag-inogali nga ipakita mo sa mga ginikanan okon sa mga kamal-aman," ang akun nga koromodon.
 
Wara ko pa nabaton ang akun nga swildo kag kinahanglan ko run magpadara sa Pilipinas. Ogaring lang hay daw wara gid ti plano nga itogro ang bayad sa akun sirbisyo. Ginmonohan ko ang amo ko nga bayi kag ginhambalan na ako nga hambalun na lang ang ana nga bana sa pag-abot na ka dya. Wara nakalab-ot ang akun nga pangabay sa amo ko nga laki. Wara run ako nagriklamo kay basi kon mag-ugut pa kag basi makatiraw pa ako ka tampuyung sa dis oras nga wara ako kapangaman. Bisan ano ka budlay ang akun nadangatan, ginatingohaan ko nga agwantahun ang tanan. "Masarangan ko pa dya, a!" ang hambal ko sa akun kaogalingun. May paraagtonan gid ang mga tanan ko nga pag-antos.
 
Wara gid ako magpaabot nga may malain nga matabo sa akun bata sa Pilipinas. Daw bomba nga naglopok sa akun pamatin-an, kang ginbasa ko ang minsahi ka akun magorang nga gindara tana sa ospital. Wara pa naman-an kon ano ang ginhalinan andut nga nadoraan tana ka animo. Golpyada lang kono, hay nakita pa nanda nga mapagsik kag masinadyahon sa pagsipal kaimaw ang iban nga mga kabataan sa tupad balay.
 
Daw wara ako sa akun hosto nga paminsarun sa sobra nga pagkabalaka sa akun bata. Ginhingyo ko sa akun imaw nga magbolig ako kana sa pagpanglimpyo ka iban nga bahin sa sulud ka balay.
 
"Myrna, pwidi ako makabolig rugya kanimo?" ang pamangkot ko sa akun kaimaw.
 
“Huud, Monica. Pwidi man, piro sigorado ikaw nga tapos mo run ang mga orobrahon sa kosina?” ang balus na nga pamangkot. “Tandai ang mga bilin ka atun nga ama, kon wara mo pa natapos ang mga hirikoton sa kosina, indi ikaw magmitir sa pagbolig kanakun rugya.”
 
"Huud, natapos ko run," ang maabtik ko nga sabat. Nagligad ang darwa ka oras, may napanimahoan ako nga dapug ka nasonog nga pagkaun. Gani, nakamarasmas ako nga may ginaraha gali ako nga manok sa sulud ka oven. Nagdalagan ako kang madasig paagto sa kosina kag dayon ginpatay ang oven kag main switch. Ginamat-amat ko nga boksan ang oven kag ginhaplakan ka basa nga towalya nga para sa alima para magtahaw ang nagadabadaba nga kalayo sa sulud. Mayad lang gani hay wara naglopok ang oven sa kosina kaangay ka dinamita. Ginlimpyohan ko ti mayad ang sulud ka oven kag ang bilog nga kosina. Nag-abot si Myrna halin sa ikarwa nga panalgan nga haroson makamitlang ka tinaga bangud sa kahapoon sa pagdalagan panaog sa hagdan.
 
"Ano ang natabo rugya, Monica!?" ang otod-otod na nga pamangkot bangud ginalagas ang pagginhawa.
 
"Amo dya, i! Nasonog ko ang pagkaun natun nga manok! Lantawa bala, hay daw nagutman ang itsora na kag daw ginsuyup ang tanan na nga dogo bangud hay tostado run. Pasinsya, gid! Wara run kita ti pagkaun kar-on," ang malawid ko nga sabat. Pasalamat gid ako sa Ginoo hay wara man ako nagpadara sa kakolba, gani nakapinsar man ako kang akun mayad nga himoon para matapna sa gilayon ang kalayo. Pag- abot ka akun amo nga babayi, natingala tana nga daw may mabaho sa sulud kang kosina gani dayon na tawag kanakun.
 
"Monica! Monica! Ano dya? Ipaathag kanakun andut nga may mabaho sa kosina ko," ang sita na kanakun.
 
"Mam, pasinsya gid! Wara ako maglaum nga matabo dya! Nangin tostado ang manok nga ginraha ko sa sulud ka oven," ang pangayo ko ka pasaylo.
 
"Tarantado! Ay, abaw gid! Sa diin ang imo paminsarun nag-arapok?" ang pamangkot na kanakun dungan ang pagtampuyung ka akun olo kag pagtampa ka akun pongyahun. “Sapat kaw! Sonogon mo ang balay ko?” ang boyayaw na kanakun.
 
"Sa Pilipinas, Mam!" ang pagkapitla ko nga sabat. “Bisan daw natabgan ka panimuut ang akun nga hunahuna, indi ko ria mabuhat, Mam!” ang otod-otod ko nga sabat.
 
"Paghipus! Indi run pagsabat!" ang singgit na kanakun.
 
Makaligad ang pira ka adlaw, nasabat ang akun ginakabalak-an. Nagparangloya ang akun tohod sa naman-an. Sono sa doktor, pneumonitis ang balatian ka akun nga bata. Kinahanglan gid dya nga obsirbahan bangud posibli nga magparalisado ang bog-os nga lawas kon maapiktohan ka dya ang ana paminsarun. Gani, nangisug ako sa pagmono sa akun mga amo nga kon pwidi matogroan nanda ako ka bisan pira lang nga kabahin ka akun nga swildo. Hugut ako nga nangamoyo sa Ginuo nga mangin mabakud kag sa hosto lang nga paminsarun sa pihak ka mga nagakaratabo.
 
Natoman gid man ang akun nga ginhingyo, sa baylo wara nanda ako gintogtan mag-oli. Wara run ako ti may gin-oyang nga oras, sa gilayon ginpadara ko ang kantidad nga akun nabaton. Bisan indi komplito ang swildo nga gintugro, bahul man gihapon ang pasalamat ko sa Tagtoga.
 
Pagkadason nga mga binolan, nagminsahi liwan ang akun nga magorang nga sono sa doktor naapiktohan run ang otok ka akun bata gani indi na run maholag ang bilog na nga lawas. Wara run ti gana magkaun, kabangdanan man nga daw poro run gid lang tol-an nga ginpotos ka panit. Indi ako makaholag sa akun ginatindugan, naurungan ako ti makadali. Wara ako kabalus sa minsahi. Daw naminhud ang bog-os ko nga kalawasan, indi makabatyag.
 
Napinsaran ko nga magpalagyo bisan wara ti kasigoradohan ang akun nga pagabohatun. Indi run ako makaagwanta kag dogangan pa nga sa piligro ang kahimtangan ka akun nga bata. Piro, nadakpan ako ka akun nga amo, dayon butung ka malabug ko nga bohok. Bisan masakit nagpanguyabut ako sa salsalun nga kodal para indi na ako madara pabalik sa sulud ka balay. Ogaring indi ko madaug ang ana purus gani nagpanginpadlos run lang ako. Gingoyod na ako nga daw sapat. Ang ana nga nawong daw nasudlan ka malain nga ispirito. Mayad lang gani hay nag-abot ang akun kaimaw kag dayon na sipa ka batiis ka amun nga amo. Namuruypuy dya sa sobra nga sakit gani nabuy-an na ako. Maabtik man nga gin-agobayan ako ka akun imaw nga makatindug, kag dalidali kami nga nagsulud sa amun hulut. Gintrangkahan namun ang gawang kag nanilag sa masonod nga matabo. Kang nakamarasmmas run halin sa sobra nga sakit ang akun amo, ginsorong na kami sa amun hulut kag ginsinggitan sa gwa ka gawang.
 
"Boksi ninyo ang gawang, hay kon indi malintian gid kamo kanakun! Makita nyo gid kar-on ang ginapangita nyo. Dasiga nyo! Boksi nyo ang gawang!” ang pahug na nga sigi ang polpog ka gawang.
 
"Dyos ko! Dyos ko! Tabangi kami! Ipahirayu Mo kami sa kalaotan! Pamatii ang akun pangamoyo nga magtahaw run ang kaugut nga rugyan sa tagiposoon ka akun amo. Patawhayi ang ana nga paminsarun. Ginatugyan ko gid lang ang tanan Kanimo. Kon sa kadyang tinion ginatogot mo nga bul-un ang akun kabohi, batonon ko hay Ikaw lang ang may kinamatarung nga maghimo ka dya. Piro kon indi pa, nagapangayo ako kang isara pa, ka kahigayonan nga makit-an ko pa ang akun bata bisan sa pinakaorihi run lang nga tion." ang akun nga mga panangisun. Nasiplatan ko si Myrna nga nagayuhumyuhum.
 
"Andut nga daw sa wara lang kanimo haw?" ang pamangkot ko kana.
 
"Ay, maan! Naandan ko run ria! Tistingan na lang, i, kon makasulud tana rugya!" ang maisug nga sabat ni Myrna kanakun.
 
"Ay, abaw ikaw gid! Nagarolop-og run takun rugya sa salug, daw sa panulay man tana timo dyan nga nagabarangisi," ang riklamo ko kana.
 
Bahul gid ang pasalamat ko sa Ginoo hay nagtahaw run ang kaugut kang akun amo kag daw sa wara lang ti may natabo. Bisan ano ko kapirit magkaun, ginasikway ka akun tubug ang pagkaun. Sangka simana nga wara ako ti gana magkaun, gani nagparangloya ang bilog ko nga lawas. Mayad lang hay may kadampig man ako. Wara ako ginpabay-an ni Myrna. Masarangan mo ria, a. Pangamoyo lang kag indi pagdoraa ang imo nga pagtoo kag pagsarig Kana. May balus gid nga mayad ang tanan mo nga pag-antos. Magpakabakud lang ikaw kag indi magpadaradara sa mga pagtiraw," ang laygay ni Myrna kanakun.
 
 Ginpirit ko nga magpakabakud kag nagtingoha nga manombalik ang kapagsik agud mangin handa man sa kon ano matabo. Likum kanakun, nagpangayo ka tabang si Myrna sa ahinsya nga nagpasulud kanamun sa obra kag sa imbahada ka Pilipinas, agud makalowas kami sa piligro kag agud makaoli run ako para makaimaw ko ang akun bata. Rugya ko naman-an nga tana ang bayi kaona nga nag-oli sa balay ni Manuel kang akun pagbiya. Nakilala na ako pamaagi sa litrato kaimaw ka amun bata nga sa sulud kang kahita ka akun bana.
 
"May ioli gali ako kanimo.” Dayon na gindawo kanakun ang litrato nga kaimaw ka akun bana kag bata. Ginhingyo na kanakun nga pangitaun ko ikaw kag itogro dya kanimo. Bisan nagbulagay kamo nga darwa, palangga na kamo sa gihapon. Nagapangayo tana kang imo kapatawaran antis tana ginbawian kang kabohi," ang panaysayun ni Myrna kanakun.
 
"Ginpatawad ko run tana. Wara ako naghuput kang kaugut kana. Iabay ko man tana sa akun pangamoyo, nga mangin malipayon tana sa pihak nga kabohi," ang akun sabat.
 
Nangin magsuud kami nga mag-abyanay kag nagboyloganay sa pag-atobang ka mga pagtiraw nga amun nasogata. Nagligad ang pira ka binolan nga pag-antos kag daw madoraan run ako ka paglaum, may nag-abot nga sangka tawo kag nagpakilala nga tana ang ginpadara ka imbahada para maggiya kag magbolig kanamun, para sa amun nga kahilwayan kag makaoli sa amun ginhalinan. Gindilian man ka ahinsya kag imbahada sa gwa ka Pilipinas ang akun amo nga magbuul pa gid ka mga Pilipina nga mag-obra kananda bilang sangka sorogoon bangud sa pagpamintas kag pagmaltratar nanda sa anda mga sorogoon. Ginpamatod-an dya namun ni Myrna paagi sa amun tistimonya kag mga lapnos kag lanug nga makita sa akun lawas.
 
Toman ang kalipay nga akun nabatyagan kang makaoli ako, piro daw ginlihap ang akun dughan sa kasubu kang makita ko ang kahimtangan ka akun bata. Naglomawlomaw ang akun mga mata. Daw gosto ko ibalik ang mga tinion katong wara pa tana ti sakit.
 
"Anak, rugya run ako sa imo tupad," ang ona ko nga hambal kana. “Indi ko run ikaw pagbayaan.” Wara nagaontat ang pag-ilig ka akun mga loha samtang nagaparanambitun.” Ano ayhan kon wara gid man ako magbiya sa imo topad? Ayhan, mabatian ko pa sa gihapon ang matonog mo nga pagharakhak. Indi ko malipatan ang imo pirmi ginahambal kon manawag ako kanimo sa silpon: “Nay, palangga ko gid ikaw! Indi ko ikaw pag-ibaylo sa iban. Bisan, wara ikaw sa tupad ko, ginapanuruk ko lang nga kaimaw ta ikaw. Kon magbahul run ako, ako gid ang magtatap kanimo.” Amo dya pirmi ang imo ginahambal. Piro ano pa ang polos ka akun kabohi kon wara run ikaw?” Amo dya ang kamatooran nga akun ginkahadlukan nga sa pagbiya ka akun bata, indi ko masarangan ang magpadayon sa pagpangabohi.
 
Wara ko gin-oyangan ang kahigayonan nga gintogro kanakun ka Ginoo. Nangin saksi ang adlaw sa kada na pagmora sa sidlangan, sa pag-imaway namun ka akun bata sa pira ka adlaw nga nabilin sa ana kabohi. Ginabasahan ko tana pirmi ka mga istorya pangbata kag liwan ko nga ginahambal kon daw ano ko tana kapalangga. Ayhan, wara run dya ti polos para kana.
 
Sa binit ka daray-ahan, nagpongko ako kag ginlantaw ko ang nagahinalup nga adlaw sa nagapasaka-panaog nga mga balud nga daw kaangay sa dalagan ka akun kabohi. Kadungan sa paghinalup ka adlaw, ang mga handum nga akun ginpasad, narusdak kag mabudlay run dya ipasad liwat. Wara run ang akun bata, ang nagaisaranhun ko nga manggad kag paglaum sa kabohi. Para sa ano pa ang akun pagtinguha? Kon pwidi ko lang raad mabalik ang mga nagligad nga inoras. Kon nagpati lang raad ako sa mga hani kang akun panghunahuna. Kon wara lang raad ako natintar ka bahul nga kinitaan, ayhan bohi pa ang akun bata. Ogaring natabo run ang tanan.
 
Kaangay ka tobig nga tayoyon lang sa pag-ilig kag kamaan maglikaw kon may nagapugung sa ana nga banas paagto sa kon diin man makadangat, daw gosto ko himoon nga ihimplo ang tobig, sa pagdab-ot kang akun tinotoyo sa kabohi. Sa dalayon nga pakipagbato sa mga pagpaghangkat ka panahon, nangin mapag-un ako kag liwat naghandum nga mabohi. Nagbalik ako sa gin-obrahan ko kaona sa Manila. Toman ang anda nga kalipay sa akun nga pagbalik kag bahul man ang anda nga pasalamat hay nangin mabakud ako sa pihak ka mga nagkaratabo.
 
Si Myrna, wara run magpasimpalad liwan sa gwa hay ginpatigayonan ko tana sa kakilala kag abyan man ni Mam Cathy. Sa kada namun adlaw kang pagpahoway, nagahagaday kami sa paglagaw sa mga manami nga logar nga pirmi ginaagtonan ka mga torista rugya sa Manila. Sa darayon namun nga pakipag-abyan, nakilala namun ang mga laki nga nangin kaimaw namun sa kabohi. Sa tulad, amat-amat man nga napanas ang mga kasakit nga nagtuduk sa akun hunahuna kag tagiposoon. Magapadayon ako sa pagpangabohi nga may dogang nga kaisug kag pagpaubus kaimaw ang mga tawo nga may pagkabalaka kag tampad nga paghigogma.
 
- Kataposan -

​Dayon ko balikwas sa akun katorogon, daw indi ako mapahamtang kon damgo lang gid man sa akun pananurukan hay daw sa matood gid ang mga hitabo. Indi run ako katorog gani nagbangon run lang ako kag nag-agto sa kosina, dayon paminsar kon ano ang natabo sa akun amiga nga bohay ko run nga wara nakita.
 
Andut gapangayo ka bolig si Teray sa akun damgo? Ano ang natabo kana? Naobos ko run ang akun kapi piro indi gihapon madora sa akun paminsarun. Ginbokad ko ang internet basi may balita ako nga makita nahanungud kana piro wara gid. Pati bilog nga sosyal midya gin-obos ko basa tanan, piro wara gid ti linya nga gatoytoy para maman-an ko ang ana kahimtangan. Nagdisisyon run lang ako nga sarum-an sa aga, mapanaw paagto sa Ivisan para magbisita ka na.
 
Bohay run ako nga wara kabalik sa anda nga logar, ikian lang ako nagtalang hay doro run gid ang mga bag-o nga bilding nga gatindug. Sa padayon ko nga pagpamangkot nakaabot gid man ako sa anda nga logar. Rogto ko nasog-alaw si tatay na sa kahon, nga nagapamorot ka bagongon kag gapanglaswa ka dagmay para idapli. Sa akun pagpamangkot nahanungud kay Teray, hinali lang nagboslo ang ana mga mata.
 
“Paano mo naman an ang natabo kana?”
 
“Wara ako kamaan ka natabo kana, piro nagdamgo ako nga gakinahanglan tana ka akun bolig.”
 
Nag-istorya ang tatay ni Teray nga sangka simana run nga gatorog ang anda nga bata hasta tulad wara gihapon kabogtaw. Doro run nga mga manogbolong nga sorhano kag doktor ang anda gin-agtonan piro wara gid ti may makasabat kon ano ang ana nga balatian kag kon ano gid man ang natabo kana.
 
Sa anda nga balay rogto ko nakita nga nagakatorog si Teray, piro daw indi solhay ang ana nga itsora. Daw indi mayad ang ana nga pagtorog. Nagakoriit, daw parihas nga napotos sa indi mayad nga damgo piro indi makabogtaw. Ginkaptan ko ang ana nga alima, mainit piro ang ana itsora gaparanglapsi. May polso man tana kag gapitik man ang ana nga tagiposoon. Nagaginhawa man piro andut wara gihapon kabogtaw sa ana katorogon? Wara man kono tana ti balatian hambal ka ana nga pamilya, pati ang mga doktor indi makahambal kon ano gid ang natabo kana. Ginloy-ahan man tana ka mga manogbolong kag manarisari ruman nga istorya ang anda ginhambal. May naghambal nga inaswang, gintaban ka ingkanto, ginpangasawa kang kapri kag kon ano run lang nga indi mapatihan nga sogidanun. Pag-abot kang kagab-ihun, nagholid ako kay Teray sa pagtorog. Kang mag-alas dosi run sa gabii, nabatian ko tana nga nagaogayung. Ginpokaw ko, piro padayon gihapon ang ana pag-ogayung. Ginkaptan ko ang ana nga alima kag sa wara ko napaktan rogto ako gindara ni Teray sa logar nga bota kang kabolakan.
 
“Teray, diin kita maagto?”
 
“Ano ang logar nga dya? Paano ako nakaagto rugya?”
 
Pati ako daw naingganyo man sa akun nakita. Amo dya ang hardin nga gosto ko. Bota ka manarisari nga kabolakan, lainlain ang kolor, kag naplastar ka mayad. May mga pispis nga gakanta, may alibangbang nga manami ang kolor nga garolopad. May gailig nga tobig sa maniki nga bosay. Daw paraiso ang logar nga dya. Pwirti kanami! Daw indi run ako maghalin kon rugya ako maistar. Daw sa damgo ko lang dya makita. Damgo. Gadamgo lang ako, indi dya matood.
 
“Teray, sa diin kita maagto?”
 
“Andut nga ginadapit mo ako ka hugut paagto sa tolay?’
 
“Teray, bogtaw! Rugya kita sa sulud ka damgo!”
 
“Teray, Teray! Andut nga wara ikaw gahambal? Ano ang lugar nga dya? Sa diin kita maagto?”
 
Piro kipot gihapon ang baba ni Teray. Ang ana nga mata marayu ang ginalantaw.
 
“Ano ang imo ginalantaw? May ano rogto sa pihak ka tolay?”
 
“Andut wara ikaw gahambal Teray?”
 
“Ano ang natabo kanimo?”
 
Sa gilayon, ginboy-an ni Teray ang akun alima kag gintodo ang logar sa pihak ka tolay. Indi ko pa makita kon ano ang ana ginatodo hay daw magal-um rogto nayon nga bahin. Ginsonod ko ka turuk ang mga todlo na kag sa pinakamarayu nga bahin sa pihak ka tolay, nakita ko ang anda nga balay.
 
“Dali run, maoli run kita. Man-an ko manami ang logar nga dya piro ginapangita run ikaw sa inyo nga balay. Kinahanglan ikaw ka pamilya mo. Kinahanglan mo run nga magbogtaw.”
 
Nakaabot gid man kami sa tolay piro ginpunggan ako ni Teray nga maglapak.
 
“Dali run, kinahanglan run nga mag-oli kita.”
 
Bisan ginpunggan ako ni Teray gin-goyod ko man gihapon tana, kag pag-alsa ko ka akun nga kahig kag ginlapak sa tolay, hinali lang nga nadora ang tolay nga bato kag naggorowa ang mga tawo sa idalum. Mayad lang hay ginbutung ako ni Teray pabalik hay kon wara, basi naholog ako sa idalum ka tobig.
 
Indi kami makatabok sa tolay hay kon lapakan dya nagadora kag nagatohaw ang mga tawo nga nagaaragnas run ang itsora kag ang iba daw tol-an run lang ang nabilin. Nagapangayo sanda ka tabang, nagahiribi, kag ang anda nga alima handa nga magbutung kanimo paidalum asta ikaw malonod. Makasirigni kag kangiridlis. Daw wara run gid kami ti lotsan kag daw indi gid kami katabok sa pihak nga bahin. Paano run lang kami ka dya kaoli?
 
“May iba pa bala nga paagi, Teray?”
 
Dayon gindapit na ako paagto sa logar nga daw nabaw gawa ang tobig. Agud makasigoro ginpakug ko ka bato ang tobig. Dayon naggorowa ang mga tawo sa idalum nga gapangayo tabang kag makasirigni ang itsora.
 
Daw manabaw gawa ang tobig, kinahanglan ko mangita ka paagi para makalaktud sa pihak. Sa akun pagbanta, mga baynti singko mitros ang kalabugun hasta makatabok kami. Ginpanaw namun ang kilid ka sapa, gapangita ka aragyan para makahalin sa logar nga dya piro malabug ang sapa nga nagapatunga. Indi namun matungkad kon sa diin ang kataposan ka dya. Ginpakug ko ka bato ang kilid ka sapa kag liwan naggorowa ang mga makasirigni nga itsora ka mga tawo.
 
“Wara run gid ti iba nga aragyan magluwas sa sapa, Teray? Paano bay kita makahalin rugya kon bota ka makangiridlis nga itsora ang dalum ka sapa? Paano kita makahimo ka tolay? Paano kita makatabok?” padayon ko nga pamangkot piro daw sa hangin lang man ako nagaistorya hay kipot ang baba ni Teray. Kinahanglan makapaminsar ako ka paagi paano makahalin rugya.
 
May nakita ako nga bahul nga bato sa may bosay nayon. Ginhagad ko si Teray nga mag-agto rogto. Gintowangan namun ang bahul kag mabug-at nga bato paagto sa kilid ka sapa nga nabaw ang tobig. Kon ang tolay gadora kon lapakan, sigoro ang bato tana indi. Gintistingan namun ibutang ang bato sa binit ka sapa. Naglapak ako, pwidi ko run matindugan piro nanaog ako dayon kag nagbalik sa binit hay naggorowa liwan ang mga makasirigni nga mga tawo sa idalum. Nagbalik pa gid kami ni Teray sa may bosay kag ginpanghakwat ang mga daragkul kag mabug-at nga mga bato. Ginbutang lang anay namun sa kilid ka sapa. Pabalikbalik kami nga nagbuul ka bato hasta magtaas ang amun nga tinompok. Mga lima okon anum pa sigoro kabalik sa bosay kag sarang run namun ibutang sa sapa ang mga bato nga amun iagyan para makalaktud sa pihak. Daw maobos gawa ang akun purus ka hakwat ka mga bato, gatinagaktak ang akun balhas. Daw gosto ko run gid magpahoway piro kinahanglan nga makaoli kami ni Teray. Ginlantaw ko ang anda nga balay. Kon makalaktud kami rugya, marayu pa ang amun nga panawun antis makaabot sa anda nga balay.
 
Sarang run dya sigoro ang amun tinompok. Gintowangan namun hakwat ang mga mabug-at nga bato kag mahinay nga ginbutang sa sapa para indi magtorohaw ang mga makasirigni nga mga tawo. Piro daw indi gid kami makalaktud kay tam-an sanda sa sinsitibo. Tatlo lang ka bahul nga bato ang amun nga ginbutang, daw indi run namun madogangan. Maglowas nga mabug-at hakwatun ang mga bato, doro nga mga alima ang nagakaramang sa amun nga kahig nga handa magbutung kanamun padalum. Nagdalagan run lang kami ni Teray pabalik. Nagpongko kami sa kilid ka bato nga amun gintompok.
 
“Mapahoway ta anay, Teray. Nakapoy ako.”
 
Si Teray nag-ulung-ulung ka ana nga olo kag nagporot ka gamay nga bato. Ginhawanan ang lopa ka ana nga kahig kag nagsolat. Ginbasa ko ang ana nga ginsulat: Kinahanglan makaoli kita bag-o magdulum hay kon indi, pati ikaw indi run man makahambal.
 
“Paano bay kita makaoli, Teray?” pamangkot ko liwat kay Teray. Tana nagsolat liwat: Dapat makakita kita ka paagi kon paano makalaktud sa sapa. Ang mga tawo sa idalum amo ang mga tawo nga nagtiraw maglaktud piro napaslawan. Kon maholog man kita sa idalum maparihas man kita kananda.
 
“Kon amo doro run gali nga mga tawo ang nasiud sa logar nga dya.”
 
“Kinahanglan run kita makaoli para makabogtaw run kita. Dali boligi ako pangita kang kawayan.”
 
Nagtindug kami kag nagpanaw sa pagpangita kang kawayan. Manami gid katama ang logar nga dya. Amo gid dya ang logar nga gosto ko istaran. Matawhay, bota kang kabolakan, doro ang mga kapispisan kag alibangbang, maramig ang dapya ka hangin, kag bota ka pono ka mga kahoy. Piro kinahanglan namun nga mag-oli. Bisan ano kanami ang logar kon wara sa imo tupad ang imo pinalangga daw indi gid komplito ang imo kabohi.
 
Nakaabot gid man kami sa pono kang kawayan. Nami ang kawayan hay wara ti dogi. Matanos ang ana nga linawas, nami gid dya nga gamitun para makalaktud sa sapa. Kon indi kami kaagi sa tolay nga bato hay gadora kon maglapak kami, kag kon ang bato man nga halin sa bosay indi man maagyan hay doro nga alima ang gakamang kag nagapamutung, sigorado ako nga sa tolay nga kawayan makatabok kami. Piro ang problima,wara kami ti binangon nga gamitun para matapas ria. Ginboyok ni Teray ang kawayan. Ginboligan ko tana boyok kag ginkabitan namun paagto sa pinakaponta. Ginbirahan namun kabit para makakas sa ana nga pono ang kawayan. Sa padayon namun nga kabit, natomba gid man ang kawayan kag amo ang ginyayongan namun dara paagto sa sapa.
 
“Teray, kinahanglan ko ang bahul mo nga purus para mabogsok sa tunga ka sapa ang kawayan kag atun nga kabitan para makalaktud.” Nagtangotango si Teray kag ginhanda ang kawayan para makalaktud kami.
 
“Pag-isip ko ka tatlo, itablug ko ang kawayan kag ipunggan mo ang ponta rugya sa binit para atun makabitan,” hambal ko kay Teray. “Sara, darwa, tatlo!”
 
Nabogsok gid man namun ang kawayan marapit sa tunga ka sapa. Dayon namun kabit nga darwa para mahabyog kami paagto sa pihak. Sa ibabaw run kami nagakabit kang makita ko ang mga makasirigni nga mga tawo nga gasaka sa kawayan. Mayad lang madasig ang paghabyog kang kawayan kanamun sa pihak nga bahin ka sapa.
 
“Salamat, makaoli run kami!” Piro pagbalikid ko nagakaramang ang mga tawo sa idalum ka sapa paagto kanamun. Nagasinggit ako. “Dalagan, Teray, dalagan!”
 
Ginahangus kami nga darwa ka dalagan sa mga kakogonan. Gatalangtalang kon sa diin maagto. Nagadoro run gid nga nagadoro ang nagasonod kanamun. Gindasigan pa gid namun ang pagdalagan. Nagapaagto run ang sirum, indi mahimo nga magpabilin ako sa dya nga logar. Nalampowasan run namun ang tolay, ang sapa. Dali run lang gid, makaoli run kami. Gintodohan pa gid namun ang pagdalagan piro andut nga karayu man gihapon ka balay ni Teray. Nabatyagan ko ang pagpondo ni Teray sa pagdalagan.
 
“Teray, indi kaw pwidi magpondo. Kinahanglan mo nga mag-oli.” Gindapit ko si Teray para magdalagan piro nagpanginpadlos tana. “Ano natabo kanimo marapit run kita? Kadya kaw pa mangampo? Dali run gaparapit run ang galagas kanatun!” Ginbutung ko ang alima ni Teray piro nagpanginpadlos giyapon dya. “Ano ang problima mo?’ Nag-ugut run ako kana.
 
Gintodo na ang anda nga balay, ang amun nga kahig kag ang palibot. Rogto ko natalopangdan nga wara man gihapon kami gahalin sa amun ginatindugan. Gintiplang lang kami ka amun nga nakita, indi kami kagwa sa logar nanda. Daw nasulud kami sa botilya, makita namun ang logar sagwa piro indi kami kagwa. Daw galibotlibot lang kami sa logar nga dya. Paano kami makaoli? Man-an ko may paagi pa.
 
“Teray, ano ang atun nga himoon gaparapit run sanda? Paano kita makagwa?”
 
Wara kami ti may mahimo kang napalibotan run kami ka mga tawo nga makangiridlis ang itsora. Makaharadluk piro nagpasat-um lang ako. Sa akun paminsarun, wara gid kami ti inogbato nga darwa piro gin-atobang ko run lang sanda kag naghambal.
 
“Malooy kamo kinahanglan namun mag-oli. May pamilya nga nagahulat kanamun. Boligi ninyo kami. Kinahanglan namun ang inyo bolig. Kinahanglan namun nga makagwa rugya antis magdulum ang kalibotan. Malooy kamo, palihog boligi ninyo kami.! Wara kami ti dangpan kamo lang. Man-an ko ang inyo inagihan rugya. Piro kamo patay run sa lopa kami bohi pa. Indi run pagdogangi ang mga kalag nga nagtalang. Boligi ninyo kami, ginapangako ko nga pangamoyoan ko kamo tanan para makagowa ang inyo nga mga kalag kag magkayab sa langit. Malooy kamo!” Nagatoro run ang akun nga loha sa pagpakitlooy, daw malohod ako sa atobang nanda para lang maboligan nanda kami. Daw madoraan run ako ka pagsarig nga makagwa sa logar nga dya. “O, Dyos ko, buligi kami!”
 
Sa akun pagtamwa nakita ko ang mga makasirigni nga mga tawo nga nagabolig hakwat kang kawayan paagto kanamun. Anda dya nga ginbogsok sa lupa kag ginkaptan. Ginsinyasan na kami nga magsaka sa kawayan. Nagtangra ako sa ibabaw, dali run lang gid magdulum kinahanglan namun makaoli. Sa ibabaw ang aragyan pagwa sa logar nga dya. Ginboligan kami makagwa ka mga nagtalang nga kalag.
 
“Salamat kaninyo. Salamat sa inyo pagbolig. Di ko paglipatan ang promisa ko. Boligan ko makahalin ang inyo mga kalag. Salamat sa inyo mayad nga kabubut-un.” Galomawlomaw ang akun mata magpasalamat kananda. Ginboligan nanda kami pasaka sa kawayan ni Teray. Mahinay ang amun nga pagsaka hay basi malobyok ang kawayan kag mabari, indi run kami makahalin sa logar nga dya. Kang sa tungatunga run kami, nakita ko sa daw paraiso nga logar nga ang mga pispis kag alibangbang nahimo nga daragkul nga kolaknit kag nagahorohoro lopad paagto kanamun. Nagdalidali kami saka hay ang amun kawayan nagatay-ug run. Paglantaw ko sa idalum ginasalakay run ka mga daragkul nga kolaknit ang mga kalag nga nagtalang.
 
“Dasiga, Teray!”
 
 Nakita ko nagaparapit run ang bahul nga kolaknit kana nga daw bata nga apat ka toig ang kataasun kag may malapad nga pakpak nga gaabot darwa ka mitro ang kalapadun. Dali run lang ako makalab-ot sa ibabaw piro indi ko mabayaan si Teray rugya. Hana run magsalakay ang kolaknit kay Teray gani nagdodos ako padalum kag ginsipa ko ang ana nga olo kag ginboligan si Teray nga makasaka.
 
Nagauyug ang kawayan, nabudlayan kami makasaka sa ibabaw. Dorodoro run gid nga mga kolaknit ang nagaataki sa mga nagtalang nga kalag sa idalum piro wara gihapon nanda ginbuy-an ang kawayan nga ginasakaan namun. Nagbalik pa gid ang kolaknit nga nagsalakay kay Teray. Kadya tatlo run sanda. Nagaboyok run ang kawayan sa amun pakig-away sa kolaknit. Ginasipa kag ginasumbag namun ang kolaknit paagi lamang ang sangka alima kag sangka kahig. Hugut man ang amun pagpangyaput basi maholog kami.
 
Nagtangra ako sa ibabaw, dali run lang gid magdulum. Matakpan lang ka sangka gal-um magadulum run ang anda nga kalibotan kag indi run kami makagwa. Gani gindalidali namun saka ni Teray ang kawayan bisan ang tatlo ka kolaknit nagalagas kanamun. Ginahangus ako saka paagto sa ibabaw, kinahanglan ko run gid makagwa. Sigi ang akun nga sipa sa sangka kulaknit hay daw ginabutung na ako padalum. Ginkaptan ko ang ana nga pakpak kag ginwaslik. Ang sara pa gid nga kolaknit nagparapit kanakun. Ginsipa ko man ang ana nga baba kag nagdalidali saka paagto sa ibabaw.
 
Nagturuk ako sa idalum, sangka batalyon nga kolaknit ang galopad paagto kanamun. Gindab-ot ko ang ibabaw ka gal-um kag nagpatong sa ponta kang kawayan kag naglompat. Nakalampowas run ako. Daw katri ni Teray ang akun nakaptan, Rugya run ako sa anda nga balay. Nakagwa run ako sa paraiso nga logar piro si Teray rogto gihapon. Naglantaw ako padalum, gapaagto run ang sangka panung nga kolaknit kay Teray
 
“Teray, kapti ang akun alima!”
 
Pagkaput ni Teray dayon ko kana butung hay akun nakita nga matabonan run gid ka gal-um ang bilog nga logar. Nakagwa gid man kami sa logar antis magdulum kag matakpan ang anda nga logar. Nakabogtaw kami, aga run sa logar ni Teray.
 
“Teray, bogtaw run ikaw! Salamat!” Dayon ko hakus kay Teray.
 
“Salamat gid hay ginboligan mo ako,” hambal ni Teray.
 
“Bogtaw run si Teray! Bogtaw run si Teray!” ang singgitan ko. Nagsulud dayon ang nanay kag tatay ni Teray sa kwarto.
 
“Anak, kamusta run ikaw?”
 
“Nagutum ikaw?”
 
“Ano natabo kanimo?”
 
“Okay kaw lang anak?”
 
“Salamat sa Dyos hay nakabogtaw run ikaw!”
 
Nalipay gid ang ana nga mga ginikanan hay nakabogtaw run ang anda nga bata. Dayon ni Teray hakus sa ana nga mga ginikanan nga nagahibi.
 
“Teray, naano ang imo butkun?”
 
“Tay, Nay, ginkagat ako kang kolaknit.”
 
Nahangyus ako sa akun nakita. Kinahanglan nga mabolong si Teray. Nagdalidali ako buul ka tobig kag habon, kag ginhogasan ang pilas sa ana nga butkun nga ginkagat kang kolaknit. Ginbutangan ko dayon ka alkohol para indi maglatum.
 
“Dapat mapatanduk diya ang ana nga pilas, para madora ang laway ka kolaknit sa sulud,” hambal ka ana nga tatay.
 
Gindalidali namun dara si Teray sa manogtandok hay nagapangluya run tana. Ang ana nga pilas gaparangit-um kag ang ana nga mata daw matakpan run ka poro poti. Ginakolbaan ako basi kon ano ang matabo kay Teray sa pagkagat kana kang kolaknit. Basi mahimo man tana nga kolaknit okon mapriso liwat sa ana nga damgo. Toman ang akun pagpangamoyo nga magaayad run tana.
 
Pagkatapos ka pagtanduk kay Teray, naghambal ang manogbolong nga tam-an ka dalitan ang kagat kang kolaknit kag indi ordinaryo. Mayad lang hay nahingagaw dayon. Ginbanyosan ang ana nga butkun kag ginbutangan ka bindahi. Nag-orasyon dayon ang manogbolong sa linggwahi nga indi ko maintindihan. Pagkatapos, nag-uli run kami sa anda nga balay.
 
Rogto nagkaun ka doro si Teray. Sa pito na ka adlaw nga pagtorog, ginbawi na gid ang ana gutum. Daw maobos gawa ang sangka bandihado kana. Pagkatapos na kaun, naggwa ako sa anda nga balay samtang si Teray nagaistorya sa ana nga ginikanan kon ano ang natabo kana. Rogto ako nagpahoway sa doyan sa idalum ka mangga. Maramig ang dapya ka hangin, daw hangin sa paraiso kon sa diin kami naghalin. May naghani nga limug kanakun.
 
“Ang imo promisa indi paglipati.”
 
Sa amo to nga kahimtangan dayon ko nadumduman ang mga kalag nga napriso sa paraiso nga logar. Karolooy man sanda, nangin hilaw ang anda kamatayun bangud naingganyo sa manami nga logar. Gosto man daad nanda makahalin ogaring indi run sanda makagwa.
 
Nagbalik ako sa balay nanday Teray kag nalisinsya nga maagto sa simbahan. Mapamisa ako sa mga kalag nga nagtalang.
 
“Matawas ako kanimo,” hambal ni Teray.
 
“Indi anay. Lab-as pa ang imo nga pilas. Kinahanglan mo pa magpahoway.”
 
“Piro gosto ko nga boligan ang mga kalag nga napriso sa paraiso, kon indi tungud sa bolig da, wara kita ka gwa nga bohi.”
 
Nagpasogot run lang ako nga matawas si Teray sa banwa para magpamisa. Nangamoyo dayon kami sa simbahan. Insakto gid hay may misa pagkahapon, mapamisahan run namun ang kalag nga wara ka gwa sa anda nga damgo.
 
Nagtinir kami sa anda nga banwa. Andut maramig gihapon ang dapya ka hangin bisan mainit ang sirak ka adlaw? Ang mga tawo saku sa anda nga mga hirikoton. Magahud ang lugar, mayab-ok, mahigku piro bohi nga mga tawo ang gaistar. Makita mo nga sanda nagakadlaw, nagaboligay kag naga higogmaanay. Indi run gid ako magsulud sa damgo. Gusto ko nga makabogtaw agud akun makita ang matoodtood nga pagpangabohi.
 
Nagbagting ang lingganay, patimaan nga maompisa run ang misa. Sa kada bagting ka lingganay, may kolaknit nga nagalopad. Nagtangra ako sa langit kag rogto ko nakita ang dorodoro nga nagrolopad nga mga kolaknit. Haros tanan nga mga tawo nagtangra man hay nagdulum ang kalangitan bangud sa kadorohon ka mga kolaknit nga naglopad sa kahawaan.
 
“Amo bala dya ang mga kalag nga nagtalang okon amo dya ang mga kolaknit nga nagsalakay kanamun antis kami makagowa sa amun damgo? Mga tawo bala dya nga napriso sa anda damgo okon mga panolay nga nagapang-ingganyo para mag-agto sa anda paraiso kag indi run makagwa?” Indi ko gihapon masabtan ang akun nga mga pamangkot, gani nangamoyo pa gid ako para sa kasolhayan kag para wara run ti tawo nga mapriso sa sulud ka anda nga damgo.
 
- Kataposan -

​Ako si Lilet. Onsi anyos lang ako kang nagsakay kami ni Botsoy sa bus halin sa Cubao paagto sa Arobo, kaimaw namun si Tya Belen, bogto ni Nanay nga bayi. Ompisa kato, wara run kami nakabalik.
 
Adlaw nga Sabado, aga pa namokaw si Nanay kag nagkoon nga marigos run kono kami ni Botsoy. Nagdalidali kami bangon, ka nagapangoy-ab ko pa nga libayun, namasya kag nag-ilis. Kabii pa ginhimus ni Tya Belen ang amun mga gamit. Wara man kami ti doro nga darar-un hay wara kami ti raku nga bayo. Pagkatapos namun rigos, ginhakidan kami ni Nanay ka pamahaw kag ang sardinas nga bohay na nga ginatagotago para nga kon may bisita may ipadapli tana, gin-abrihan na para pamahawun namun.
 
"Lilet, indi mo pagpabay-an libayun mo, ha? May mga biskwit to kay Tya mo Belen. Kon magutum kamo sa byahi, pangayo lang kamo," koon ni Nanay.
 
Wara run ako nakasabat hay bota ang baba ko kang kan-un. Si Botsoy wara man nagalimuglimug kay saku tana ka osang. Nakatapos run si Tya Belen rigos kag nag-agto sa kwarto para mag-ilis. Pagkatapos namun kaun, ginkon-an kami ni Nanay nga manipilyo para madora ang langsa ka sardinas. Nagparombaanay kami ni Botsoy sa banggirahan.
 
Tayming nga pagtapos namun panipilyo amo man ang paggwa ni Tya Belen sa kwarto bitbit ang ana bahul nga sako nga bag nga may lainlain nga kolor. Gindawo na kanakun ang bag namun ni Botsoy nga ginhimus na kabii. Sa sulud ka bag ang tanan namun nga bayo nga magbogto.
 
"May biskwit ko dyan nga ginbutang sa bag nyo. Kon magutum kamo, kan-a lang ninyo. May botilya man dyan ka tobig," koon ni Tya Belen.
 
Nagtango ako kang akun olo kag nagpongko sa porongkoan rapit sa lamisa nga amun ginkan-an. Si Botsoy nagsulud sa kwarto kag paggwa na imaw na si Nanay. Nagalomawlomaw ang mata ni Nanay samtang ginakaptan si Botsoy sa abaga. Naglohod tana sa atobangan ni Botsoy kag ginhakus ang akun libayun. Wara ako nakapugung ka akun loha. Nagdalagan ako parapit kananda kag ginhakus si Nanay kag Botsoy.
 
"O, sigi run! Tama run ra nga drama. Makitaay pa man kamo liwat. Panaw run ta hay basi mabayaan ta ka bus," koon ni Tya Belen.
 
Gin-oribay ko sa akun abaga ang bag nga gintogro ni Tya Belen kag nagharuk kay Nanay. Ginkaptan ko ang alima ni Botsoy nga daw indi run ko magbohi kana kag naggwa sa balay, balay nga akun ginkilala pira ka toig nga pag-istar namun sa Taytay, Rizal. Samtang nagapanaw kami paggowa sa ikinita, si Nanay nagasonod kanamun. Nagabosong tana sa ikatrisi na nga bata kag ikadosi ko nga bogto. Si Tatay wara pa kaoli hay bisan gabii nagaobra tana sa konstraksyon imaw ang tatlo ko ka magorang nga mga laki. Kang nagligad nga Dominggo, sangka simana antis naglisinsya si Tya Belen nga maoli sa Arobo, gin-istorya ako ni Tatay. Koon ni Tatay, masonod kono tanda sa Arobo kon matapos run ang ginaobra nanda nga bilding. Ginkoon na nga kami lang anay maona rogto sa Arobo para sa abri klasi, makapainrol kami darwa ni Botsoy. Wara ako naglimug kang nagahambal si Tatay kanamun ni Botsoy. Mahidlaw ako sa mga klasmit ko piro gagutuk run kami sa balay kag kon magtinir kami tanan sa payag namun nga rapit sa patyo ka Taytay, indi kami pirmi makakaun tanan. Kang nagligad nga darwa ka toig, wara ako nakaiskwila hay ginpalabi anay ang mga magorang ko nga makatapos ka hayskol para pagkatapos nanda, makapangita obra kag makabolig sa balay. Gani kang paghambal ni Nanay nga sa Arobo run kami maistar ni Botsoy, wara ako nangindi.
 
Bakintol ang bahul nga sako, bag ni Tya Belen nga lain-lain ang kolor, kag ang bag nga bota ka bayo namun ni Botsoy, nagsakay kami sa traysikul kag dayon sa dyip. Pagkatapos ka darwa ka sakay, nakalab-ot run kami sa Cubao. Ginakaptan ko gihapon si Botsoy sa ana nga alima kag ang sara ko ka alima nagakaput sa bayo ni Tya Belen. Daw darwa kami ka mga bibi nga nagasonod sa amun nanay nga bibi samtang nagapanaw sa tunga ka soba ka mga tawo. Matapos ang pira ka likoliko, nakita run ni Tya Belen ang bus nga sakyan namun. Nagsaka kami kag ginpangita ang amun porongkoan.
 
Bahul ang bus nga amun ginsakyan. Daw habon kon kaisa nga ginagamit ni Nanay sa pagpanglabada ang dapug ka mga porongkoan. Sabakun lang kono ni Tya Belen si Botsoy hay tunga lang ana pliti. Piro koon ko kana, bukun man ko bahul, ti tunga kami ni Botsoy sa akun porongkoan. Pira ka minotos ang nagligad kag paglantaw ko sa gowa ka bintana, daw mga lasga ang mga pasahiro nga nagasaka sa bus.
 
May dara nga gamay nga libro si Tya Belen kag amo dya ang ana ginabasa samtang gahulat nga magpanaw ang bus. Matapos ang daw polo ka pasayod sa tibi, may nagsaka nga darwa ka laki nga poti ang onipormi. Ang isara nagpongko sa porongkoan ka draybur samtang ang isara nagtindug kag nangosisa ka tikit ka mga pasahiro. Si Tya Belen, sa nomiro onsi nga porongkoan samtang ako, sa nomiro dosi. Si Botsoy sa tunga namun.
 
Kang nag-andar run ang bus kag naggwa sa tirminal paagto sa EDSA, naglopad ang pinsar ko sa mga klasmit ko sa grade two, kapin pa gid sa akun kras nga si Carlo. Man-an na run ayhan nga kras ko tana? Pagtangra ko sa panganod, nakita ko ang oyahun ni Carlo kag daw may nagtolod kanakun nga magsinggit ka baskug okon magtombo-tombo sa akun porongkoan. Nabatyagan sigoro ni Botsoy ang akun kasadya hay namangkot tana nga "Naiwan kaw?"
 
"Wara, a. Biskwit gosto mo?" koon ko kana.
 
"Kar-on lang. Wara pa takun nagutum," sabat na man kanakun.
 
Nagtindug ako sa akun porongkoan kag nagpanuruknuruk sa akun palibot. Si Tya Belen nagabasa gihapon ka libro. Ang iba nga pasahiro sa pihak nga porongkoan nagatorog run. Piro ang iba, nagalantaw ka pilikula sa tibi ka bus. Sa pagpaningadtingad ko sa akun palibot, may sangka laki ako nga nakita rapit sa ponta ka bus nga nagaturuk sa gwa ka bintana kag nagaparamola ang mata. Daw nagaparamarok ka hibi nga daw ginsombag ka ana kontra. Nagbalik ako liwat sa pagpongko kag naglantaw ka mga bilding nga daw nagapaindis-indis solpot samtang ginalabayan ka bus. Gosto ko nga isipun kon pira ka bilding ang amun naagyan piro tam-an kadasig ka bus kapin pa gid kon wara gawa ti trapik.
 
Nawili ako ka lantaw sa mga nagakaratabo sa gwa ka bintana ka bus kag pagbalikid ko sa mga imaw ko sa sulud, wara run sanda parihas ti animo. Si Botsoy nagasandig ang ana olo sa kilid ni Tya Belen kag nagatorog. Si Tya Belen tana daw nagakaya nga nagapongko kag bokas ang baba nga nagatorog samtang ginakaptan ang libro nga ginbasa na. Hinali nga daw may nagdapya nga ramig nga hangin sa oyahun ko, nagkabit sa kalimotaw ko kag nakabatyag ako ka tam-an nga katoyo. Tungud sigoro hay timprano pa kami ni Nanay ginpokaw kaina, pagsandig ko ka olo ko sa bintana ka bus, wara lang bohay, nagadaramgo run ako.
 
Nakabogtaw ako nga nagapondo ang bus sa tirminal. Wara ako kamaan kon diin run kami. Nabatian ko sa pasahiro nga gapongko sa atobang namun nga sa Batangas Port run kono kami. Nagtogro ang kondoktor ka sangka papil kag bolpen sa pasahiro sa nomiro ono kag amo man sa pasahiro sa nomiro tris. Paglab-ot ka bolpen kag papil kanamun, si Tya Belen nagsolat ka amun ngaran.
 
"Pira kaw run gani, Let?"
 
"Onsi run Tya."
 
"Si Botsoy tana?"
 
"Pito run ako," koon ni Botsoy.
 
Pagkatapos masolat ni Tya Belen ang amun ngaran, gintogro na ang papil kag bolpen sa pasahiro sa likod na. Nagtindug tana kag ginbuul ang bag na nga sara. Ginkaptan na si Botsoy kag nanghagad manaog. Oribay ang akun bag, nagtindug ako kag sa liwat, nakita ko ang laki rapit sa ponta ka bus nga hana man magtindug para manaog. Nagaparamarok pa gihapon ang ana mga mata piro indi run masyado ka pola. Nagtalikod ko kana kag nagdiritso panaog sa bus.
 
Wara takun kamaan kon diin kami maagto piro maaram si Tya Belen kon paano magsakay sa barko. Sa liwan, ginkaptan ko si Botsoy kag nagsonod kami nga daw mga bibi kay Tya Belen. Pagpanaog namun sa bus, nag-ingus si Botsoy nga daw mangihi kono tana. Nagparapamangkot si Tya Belen kon sa diin ang banyo kag gin-imawan namun si Botsoy. Nagsulud sa banyo ka mga laki ang akun libayun samtang ako, nagtindug sa gwa para hulatun tana. Si Tya Belen, nagsulud sa banyo ka mga bayi. Pagkatapos ka pira ka sigondo, doro nga mga laki ang nagsulud sa banyo, imaw ang laki nga nakita ko nga nagaparamarok ang mata. Ginturuk ko ka mayad kon ano ana itsora piro may soksok tana nga dyakit nga daw may kalokalo. Wara ko nakita ang ana itsora piro nadumduman ko ang kolor ka ana nga bag, lonhaw.
 
"Diin run si Botsoy?" pamangkot ni Tya Belen kang paggwa na sa banyo ka mga bayi.
 
"Wara pa man tana ka gwa, Tya," sabat ko kana.
 
"Ay, tarso. Abi agtoni to sa sulud ka banyo, basi naano run to," sogo ni Tya Belen.
 
Bisan namayha ako, nagsulud ako sa banyo kag ginpangita si Botsoy. Nagtinuruk ang mga laki kanakun pati man ang laki nga nagaparamarok ang mata. Ginliso ko ang akun panuruk sa salug ka banyo kag ginpangita si Botsoy. Sa pinakaponta nga parti ka banyo, nakita ko si Botsoy nga nagatindug kag ginapirit isirado ang sipur ka ana nga poroy. Mayad lang hay wara naipit ang ana sa sipur. Ginbuul ko ang isara na ka poroy nga di-gartur kag ginkon-an nga mag-ilis. Tapos na ilis, nagdalidali kami gwa sa banyo kag nagpangoyaput kay Tya Belen. Nagpanaw kami sa gawang, pagwa sa barko nga magahatud kanamun sa Arobo.
 
Kon daw mga bibi kami ni Botsoy nga nagasonod kay Tya Belen, ang iba namun nga imaw sa bus, daw mga tigasaw kon turukun sa rayo samtang nagapanaw paagto sa barko. Sa bus nga nasakyan namun, kami lang ang mga bata. Pagsaka namun sa barko, doro man gali iba nga mga bata nga nakaona run sakay. Ang iba nagapanginaun samtang nagapongko rapit sa gawang. Laban sa mga bata nga rogto sa barko, nagasipal sa anda nga mga porongkoan.
 
Nangita si Tya Belen ka porongkoan nga rapit sa gawang para kono dasig manaog kon magdongka run ang barko sa Calapan. Wara ako kamaan kon diin ang Calapan. Si Tya Belen bahala kanamun gani gasonod lang kami kon diin tana maagto kag magpanaw. Bisan ano pa matabo, sa Arobo man gihapon ang amun matup-an.
 
Samtang nagaraku ang mga tawo sa sulud ka barko, naglisinsya ako kay Tya Belen nga magpongko sa gwa para malantaw ko ang baybay. Nagsogot tana piro mapongko lang kono ako sa rapit para indi ako madora. Imaw si Botsoy, naggwa kami nga darwa kag nagpongko sa porongkoan nga nagaatobang sa dagat sa kilid ka gawang. Kitaun ang iba nga barko nga bahul man nga nagapasaka ka mga pasahiro. Ang iba nga nanay ginakungkung nanda ang anda mga bata kag ang iba may nagaaba sa anda likod. Kalabanan sa mga nagasaka sa barko may mga bag sa anda likod, daw mga bao nga dara ang anda balay.
 
"Gutum kaw run?" pamangkot ko kay Botsoy.
 
Nagtango lang tana. Gintogroan ko tana ka sangka potos nga biskwit. Sigoro galingin run dya ang ana olo sa byahi kaina pa ka aga. Tapos na kaun, gindawo ko kana ang botilya ka tobig kag daw nasalam-ukan nga nagainum. Daw gosto ko magbatang kag iontay ang akun mga kahig piro ang tupad namun nga bayi nga kaina nagakaun lang ka pinotos nga kan-un, golpi lang nagbatang sa kilid namun ni Botsoy. Kapoykapoy run sigoro tana. Pira ka minotos ang nagligad, nag-andar ang barko.
 
Samtang nagaparayu ang barko sa pantalan, nagagamay nga nagagamay ang mga bilding. Pati ang nabilin nga sangka barko nga nagapasaka pa lang ka pasahiro, daw pintok run lang kadya sa akun panurukan. Rayu run gid kami sa amun ginhalinan. Wara man ako kabatyag kang kasubu nga bayaan run namun sanday Nanay, Tatay kag akun mga bogto. Piro nakabatyag ako kang kolba kapin pa gid hay primiro ko dya nga sakay sa barko. Koon ko sa akun kaogalingun, basi malonod.
 
Wara ko nagpadara sa kubakuba ka akun dughan. Samtang nagarayu nga nagarayu ang pantalan ka Batangas sa akun panurukan, nangin mas lonhaw ang mga bokid nga makita ko sa kilid ka dagat. Ang asol nga tobig, daw olo lang ka mga mal-am sa rayu, bota ka poti nga bohok. Kon sa rapit turukun, balud gali nga nagaparayu sa nasakyan namun nga barko. Samtang nabota ang akun mata sa akun palibot kag samtang ginailiili ako ka honi ka barko nga nagapakigbato sa mabaskug nga baybay, nakita ko ruman ang laki nga nagapangharok ang mata kaina sa bus. Nagtindug tana sa pinakaponta nga parti ka barko nga wara gawa ti tawo kag nagturuk sa idalum, sa baybay nga ginaagyan namun. Ang ana mga alima daw agila nga naghogpa sa karaptan nga salsalun ka barko, nagpangoyaput kag wara nagbohi. Nakatalikod tana sa iba nga mga pasahiro piro sa pwisto namun ni Botsoy matalopangdan ko nga kon kaisa, ginakusu na ang ana mga mata.
 
"Botsoy, dya kaw lang anay hay may lantawun lang ko sa ponta," lisinsya ko sa akun libayun.
 
"Indi kono magparayu, koon ni Tya Belen," pahanumdum na kanakun.
 
"Dyan lang ko maagto," koon ko kana nga ginatodo ka akun baba ang ginatindugan ka laki.
 
Nagtindug ako mga sangka dupa ang distansya sa laki nga may lonhaw nga bag. Ginturuk na ako piro daw naglapos lang ang turuk na kanakun. Blanko. Nagbalik tana liwat turuk sa idalum. Daw mas dalum pa sa kadagatan nga pagaagyan namun ang pinsar ka laki nga bisan lompatan ko kag tungkadun, malumus lang ako, indi ko gihapon maman-an ang ana nga ginapinsar. Gintangra ko ang ana itsora kag nagyuhum. Imbis nga magyuhum pabalik kanakun, nagparikparik ang darwa na ka kalimotaw nga mamisuk kag nagyambi gawa ang ana nga baba. Pamilyar kanakun ang ginhimo ka laki, hay si Botsoy kon sonlogon ka mga bata sa pihak balay, parihas gid kara ang ginahimo na.
 
"Biskwit gosto mo?" agda ko kana.
 
"Ha?" Daw makita ko ang bahulbahul nga marka ka pamangkot sa dahi na kang pagsabat na kanakun. "Biskwit?" koon ko liwat.
 
"Wara ko dya biskwit," koon na kanakun pabalik.
 
Gindawo ko kana ang sangka surudlan nga darag. Amo to ang pinakanamit sa mga ginbutang ni Tya Belen nga biskwit sa bag. Ginbaton na.
 
"Basi wara ka run dyan balon. Kan-a run lang dya," koon na.
 
"Lihog bala bokas, Nong, hay kan-un ta," sabat ko kana nga nagayuhum.
 
Gin-gisi na ang surudlan ka biskwit kag gindawo kanakun. Nagbuul ako ka sara kag ginbutang sa baba ko. Ang sara gintogro ko kana. Sigoro daw nakapoy tana maghambal run, amo nga ginbuul na ang biskwit kag ginkaun nga nagaturuk sa marayu, sa linya nga nagasiparar ka dagat kag nagadulum nga kalangitan.
 
Ginbalikid ko si Botsoy. Nagapahimunung tana gihapon nga nagapongko. Borobhay, naggwa si Tya Belen kag ginhagad si Botsoy nga masulud. Nagtawas ang libayun ko.
 
"Lilet, indi kaw pa magtorog?" pamangkot na kanakun kang nakita na ko nga nagatindug sa kilid ka barko.
 
"Wara ko natoyo, Tya."
 
"Parapit dya bala anay," koon na kanakun.
 
Nagparapit ako kana kag namangkot tana kon sin-o ang tupad ko. Ginhambalan ko nga imaw namun tana sa bus. Nagatalikod ang laki sa amun ginatindugan ni Tya Belen kag indi kitaun ang ana itsora amo sigoro natingala si Tya.
 
"Sulud kaw lang kon natoyo kaw hay bohay pa ta madongka sa Calapan," koon ni Tya Belen.
 
Nagbalik ako sa ginatindugan ko kag namangkot sa laki nga nakalonhaw nga bag kon ano ngaran na.
 
"Wanhaw?” pamangkot ka laki.
 
"Hay hambal ni Mam, kon indi mo kilala ang tawo, pamangkoton mo ngaran na para magkilalahay kamo,"sabat ko kana.
 
"Sakto si Mam mo. Joel ngaran ko. Ikaw tana?"
 
"Ako si Lilet. Wara kaw ti imaw mag-oli?"
 
"Wara."
 
"Naw haw?"
 
"Anad run ko nga mag-oli nga ako lang sara halin sa Manila. Ikaw haw?"
 
Ginhambal ko kana. Pagturuk ko sa nawong na, daw may tobig nga nagbasa sa ana mata. Ang ana abaga, nagaloyloy, daw may ginadara nga darwa ka bag nga sobra pa sa sangka sako nga paray ang sulud.
 
"Ginpapaoli ko kadya ni Nanay hay may imirdyinsi sa balay. Lain man akun, libayun mo to ang imaw mo nga bata sa porongkoan kaina?"
 
"Huud, Nong."
 
"Pira run idad na?"
 
"Pito."
 
"Daw buut ang imo libayun. Wara nagalagawlagaw kag nagasipal sa barko."
 
"Huud, hay ginkon-an tana ni Tya Belen nga magpahimunung antis kami nagpanaw."
 
"Dumduman ko kang pito kami ka toig ni Toto Larry. Pirmi kami gasaka sa sirigwilas kon wara klasi tapos ibaligya namun sa amun mga klasmit nga bayi. Sadyahan ra pirmi si Toto kon ginabaklan tana ka kras na nga bayi hay bisan ginahambalan na nga indi run magbayad, ginabalik kana ang kwarta. Indi magbaton ka libri ang bayi."
 
Nagpagwa si Nong Joel ka gamay nga yuhum piro ang mata masubu gihapon nga nagaturuk sa nagabanaag nga kadulum.
 
"Kada Sabado gani, imbis nga magsipal kami, nagapanakup kami kang kasag sa dagat. Ginabutang namun ang patay nga pangka sa daan nga net kag maglangoy sa tunga. Ang mabuul namun nga kasag, ginatogro namun kay Nanay dayon ginakagodan ni Tatay ka niyog tapos rahaun ni Nanay kag idapli namun kon tag-irigma."
 
Samtang masaku si Nong Joel sa pag-istorya, sigi ang akun osang. Gintogroan ko tana ka biskwit piro nangindi tana kag ginpadayon ang ana nga paghandoraw.
 
"Ano run grade mo, Lilet?" pamangkot ni Nong Joel kanakun.
 
"Grade three pa lang ko piro onsi run ko. Nag-ontat ko iskwila darwa ka toig hay ginpatapos pa anay akun mga gorang sa high school."
 
"Mayad hay ginpadayon mo gihapon ang imo pag-iskwila. Si Toto Larry gamayan lang ra mag-ontat kang grade six kami kay nawili sipal ka damang sa pihak nga sityo. Kon gabii nagatawas kay Tyo Mando panolo ka damang kag ipaopas sa tupad balay namun. Kon daug sanda gani ni Tyo Mando sa posta, ginatogroan tana baynti. Namian si Tyo Mando magtawas kay Toto Larry hay wara nahadluk kon sogoon sa dulum kag paraistorya. Kang naman-an ni Nanay nga pirmi lang gatorog si Toto Larry sa klasi hay nakapoy ka panolo ka damang, ginkaraan ni Nanay si Tyo Mando. Ompisa kato, wara run ginapatawas ni Tyo Mando si Toto Larry manolo."
 
Samtang nagaistorya si Nong Joel, wara nagabag-o ang tono ka ana paghambal. Ang limug na daw halin sa dalum ka lopa, wara nagataas kag nagapanaog. Daw parihas ka linya nga pirmi ko makita sa blakbord namun sa iskwilahan kang grade two ako.
 
"Kang high school run kami ni Toto Larry, may ginpangaluyagan tana nga klasmit namun. Namayha tana magtogro ka solat kato kana, ti ako ang nagatogro sa bayi ka solat. Kon kaisa ginabasa ko ang solat kag mag-uruk-uk kang kadlaw. Tanan nga adlaw, bitoon kag dagat, itogro na kono sa bayi, sabtun lang tana kag kabigun nga nobyo. Sangka bis, gintogroan ko ang bahi ka solat. Man-an ko kon ano gosto ni Toto matabo hay ginbasa ko liwat ang ana solat. Koon ka klsmit namun nga kon magpasogot tana gani nga mangin nobya na, hulatun na si Toto tapos klasi sa tyanggi sa atobang ka gate ka iskwilahan. Pagkatapos klasi, imaw kami ni Toto nag-agto sa tyanggi. Pag-abot namun, wara ang amun klasmit. Nagsakay kami ni Toto sa traysikul nga wara galimug-limug."
 
Daw mangoy-ab ako samtang nagaistorya si Nong Joel piro ginpunggan ko hay basi hambalun na nga natoyo ako sa ana istorya. Kalabanan sa pasahiro sa amun palibot, kon bukun torog sa mga porongkoan, nagalantaw ka pilikula sa tibi. Nagpangyabut ako sa salsalun nga kodal ka barko kag nagparapit gawa kay Nong Joel.
 
"Pagkatapos namun sa high school, naman-an ni Toto Larry nga mapamanila ang klasmit namun nga bayi para rogto mag-obra. Naglisinsya si Toto Larry kay Tatay nga mapa-Manila man tana kono para magpasimpalad. Wara nagsogot si Tatay hay gosto na nga mag-iskwila si Toto Larry sa kolihiyo sa Sibalom. Ginsonod ni Toto Larry si Tatay. Darwa ka toig nga elektroniks nga korso ang ginbuul ni Toto Larry."
 
Kang pagmitlang ni Nong Joel ka ngaran ni Toto Larry, daw ginpihak kang kilat ang kalangitan. Ang panganod nakita kang hinali kag sa pagdora kang kilat nagbalik ang kadulum sa palibot. Nakabatyag ako gawa ka ramig piro mayad lang hay may sampaw ako sa akun bayo. Nagpadayon si Nong Joel ka ana istorya.
 
"Kang nagligad toig, nag-oli ang klasmit namun nga bayi. Pagkakita ni Toto Larry kana sa plasa, daw nagbalik ang luyag na kag nagkoon kanakun nga mangaluyag tana kono liwat. Kada gabii ginaimawan ko tana magbyahi paagto sa balay ka bayi. Kon kaisa nagabakal kami sirigwilas para itogro sa bayi. Dayon pirmi gid may dara nga tinapay si Toto Larry kon mag-agto sa balay ka ginapangalyagan na. Pagkatapos ka darwa ka simana ginsabat run ka bayi si Toto Larry. Ona nga kahigayonan nga makita si Toto Larry nga nagayuhum pirmi. Bisan gakatorog, nagayuhum."
 
May sangka pasahiro nga nagtindug rapit sa pwisto namun ni Nong Joel piro pagkatapos ka pira ka sigondo naghalin man dya. Nagturuk ako sa dagat kag nakita ko nga daw mga bitoon nga nagalotaw sa kadagatan ang mga gagmay nga solo sa tunga kang kadulum.
 
"Pagkatapos ka sangka simana, gin-imawan ko liwat agto si Toto Larry sa balay ka bayi. Pag-abot namun, naghambal ang lola ka bahi nga wara run kono ang nobya ni Toto. Nagpanaw run balik sa Manila. Sigoro nagdulum ang panurukan ni Toto Larry sa ana nabatian. Ginsipa na ang misitira sa atobang ka balay. Ginsinggitan na ako nga maoli run kami. Pag-abot sa balay, nagsulud tana sa kwarto na kag wara naggowa-gowa. Kang abri klasi, wara run nakaiskwila si Toto Larry. Pirmi lang tana gapongko sa atobang ka balay nga daw may ginahulat. Kon istoryahun gani ni Nanay kag ni Tatay, wara run nagalimug. Ginpabista namun tana sa ispisyalista kag ginrisitahan tana ka bolong. Mahal kamayad ang ana nga bolong gani kon kis-a, indi makainum si Toto Larry ka bolong na. Paggradwiyt ko kang nagligad nga bolan, nagpanaw ako sa Manila para makapangita ka obra kag makabolig pabolong kay Toto Larry."
 
Nag-ontat sa pag-istorya si Nong Joel kag nagbuul ka sangka biskwit sa pakiti. Pagkatapos na kaun, ginpamangkot ko tana.
 
"Ano natabo kay Toto Larry, Nong?"
 
"Wara kami kamaan kon ano gid ang natabo kana. Koon ni Tatay basi napaslawan sa paghigogma."
 
"Diin run si Toto Larry kadya?" pagpamangkot ko liwat.
 
"Kahapon, nagtawag si Nanay kanakun. Nagahibi. Wara run kono si Toto Larry. Ginpamangkot ko tana paano hay daw mayad pa man kahimtangan ni Toto Larry antis ako magpanaw. Wara gasabat si Nanay. Oli run lang ko kono anay hay kinahanglan ako sa balay. Gintawgan ko si Tyo Mando kag namangkot kon ano natabo kay Toto. Kang paghambal na kanakun kon ano natabo, naglisinsya ko dayon sa amo ko para makaoli."
 
May nagtoro nga loha sa kilid ka too nga mata ni Nong Joel. Gingamit na ang likod ka alima na para pahidan ang basa sa ana oyahun. Pirmi ko makita si Botsoy nga nagahibi piro talagsa lang ako makakita ka laki nga bahul run nga nagapamahid ka loha. Kon maghibi si Botsoy, ginahapohap ko ang ana likod para magtahaw. Daw gosto ko daad kaptan man ang likod ni Nong Joel kag ipamaan nga may nagapamati kana. Nga bisan onsi pa lang ang akun idad, nabatian ko tana kag naintindihan ko tanan nga gin-istorya na kanakun bisan wara ko pa naman-an kon ano gid ang natabo kay Toto Larry.
 
"Wara kaw nakapoy tindug Nong?" koon ko kay Nong Joel.
 
"Wara man. Ayawan ruman kita ka pongko kar-on sa bus."
 
Daw nagmag-an gawa ang itsora ni Nong Joel. Nagyuhum tana gamay samtang nagaturuk kanakun. Sa bilog ko nga pagpamati ka ana istorya, kadya lang ako nakabatyag ka ohaw. Ginbuul ko ang botilya ka tobig sa akun bag kag nag-inum.
 
"Biskwit gosto mo pa Nong?"
 
"Salamat gid, piro ok run to ang gintogro mo kanakun. Tagoa run lang ra para may kan-un kaw pa kar-on hay may sara pa kita ka barko nga sakyan," koon ni Nong Joel kanakun.
 
Naglisinsya ako ka na nga mangihi. Nagtango lang tana. Pagbalik ko, wara run tana sa pwisto namun kaina. Ginpangita ko tana sa barko piro wara ko tana makita. Nagsulud ako kag nagpongko sa tupad ni Tya Belen. Si Botsoy nagabatang run sa porongkoan, nagatorog. Pagkatapos ka pira ka minotos, may nagdapya nga hangin sa itsora ko kag hinali ginpirung ko ang akun mga mata.
 
Nakabogtaw ako sa pagpamokaw ni Tya Belen. Nakadongka run kono ang barko sa Calapan. Dalidali kami nagpila panaog sa barko kag bisan gutuk, nagdis-ug kami sa mga bahul pa kanamun. Ginkungkung ni Tya Belen si Botsoy samtang ako tana, nagakaput sa bayo ni Tya. Pagkatapos namun panaog sa barko, nagpanaw kami paagto sa bus. Ginpangita ko si Nong Joel kon nakasaka run tana. Nakita ko tana sa ana porongkoan kag ginatabonan na ang ana mata kang kalo ka ana dyakit. Sigoro nagatorog.
 
Pagpongko ko, ginsandig ko ang akun olo sa bintana ka bus. Wara borobhay, wara run ko ti may mabatian sa akun palibot kondi ang paghagumhum ni Nanay nga pirmi na ginahimo kon aga kon magraha ka pamahaw namun. Nabatian ko man ang huraguk ni Tatay nga kon kaisa makapabogtaw kanakun kapin pa gid kon kapoy tana katama halin sa ana obra. Piro mas nabatian ko ang daw nagaraginit nga kasingkasing ni Nong Joel samtang naga-istorya parti kay Toto Larry. Ano ayhan kasubu ang baratyagun kon madoraan ka myimbro ka pamilya?
 
Nakabogtaw ako sa bosina ka bus. Piro wara borobhay, ginpirung ko liwat ang akun mata. Pagbogtaw ko liwan, nagapondo run ang bus sa sangka karan-an kag laban sa mga pasahiro nanaog para magyapon. Ginbuul ni Tya Belen ang ana bag kag ginkungkung si Botsoy. Nagsonod ako kana. Kang nakalab-ot kami sa lamisa, ginbuul ni Tya Belen ang balon namun nga kan-un kag nag-agto sa nagabantay nga tindira. Pagbalik na, may dara run tana nga mainit nga sabaw.
 
Pagkatapos namun kaun, gin-imawan ko si Botsoy para mangihi. Tungud doro ang pila sa banyo ka mga laki, sa kilid dalan ko run lang tana ginpapangihi. Pagkatapos nga mabatak ang ana poroy, nagsaka kami sa bus. Nagturuk ako sa ponta ka bus. Torog gihapon si Nong Joel, amo man ang tupad na nga laki.
 
Kang ang tanan nga pasahiro nakasaka run kag nakapongko, nagpadayon ang amun byahi. Ginpadayon ko man ang akun pagtorog. Pagbogtaw ko, nakita ko sa gwa ka bus ang karatola nga "Welcome to Roxas Port.” Bukun patas sa gin-obra kang kondoktor sa Batangas Port, wara tana nagtogro ka papil kag bolpen nga solatan namun ka amun ngaran. Ginpapanaog na ang tanan nga pasahiro kag gintogroan ka tikit para sa barko. Kon sa rayu, daw mga hilira kami ka kahoy nga gintanum sa siminto. Kang nakasaka run kami sa barko, nangita si Tya Belen ka pwidi namun matorogan. Mayad lang hay ona ang amun bus abot sa pantalan, ti ona man kami saka sa barko. Wara pa ti doro nga tawo pagsaka namun kag nakakita dayon si Tya Belen ka pwidi namun torogan. Wara borobhay, daw laya ako nga dahon nga nagtombalay sa porongkoan kag nagpirung ka akun mga mata.
 
Sa kakapoy ko, wara ko run nadumduman ang akun mga damgo. Nakabogtaw ako nga manogdongka run ang barko sa pantalan ka Aklan. Sa Caticlan run kono kami koon ni Tya Belen. Alas kwatro run kang nakadongka kami sa pyir kag nakapanaog ang mga pasahiro. Pagsaka kang tanan nga pasahiro sa bus, naglarga run dya.
 
Sa amun pagbiyahi, kon makabogtaw ako, makita ko ang mga solo sa kilid kang karsada nga daw naga-olhot lang kag kalit madora tungud sa kadasig ka dalagan ka bus. Patay ang solo sa sulud ka bus kag kalabanan sa mga pasahiro, lipung. Daw ang draybur lang kag kondoktor ang bukun torog sa sulud ka bus. Hambal ni Tya Belen kaina sa barko, ang sonod namun kono nga bogtaw sa Arobo run.
 
Pagbokas ko ka akun mga mata, nagtindug ako kag ginpangita si Nong Joel sa likod. Wara run tana sa ana porongkoan. Pira ka minotos ang nagligad, nagpondo ang bus sa plasa. Si Botsoy naghiwod sa ana ginapongkoan samtang si Tya Belen nagtindug dara ang ana bag. Nanaog kami sa bus kag naghulat samtang gin-ariya ka kondoktor ang bahul nga sako bag ni Tya Belen nga may lainlain nga kolor.
 
"Lihog ko gani dara ka bag ko, Let," koon ni Tya Belen kanakun.
 
Gin-oribay ko ang bag ni Tya Belen imaw ang akun bag. Daw mapaksi man baga ko sa kabug-at ka bag ni Tya Belen piro wara ko naglimug. Mas bug-at ang ginalokdo ni Tya Belen nga sako. Pagkatapos kang mga baynti ka tikang, nagpondo kami sa balay nga ginapalibotan ka doro nga bolak. Sa ugsadan may mga tanum nga saging kag sa kilid ka balay may darwa ka mangga. May mga misitira nga may tanum nga nagakalainlain nga bolak ang nagapalibot sa balay. Ang hangin nga ginahaklo namun, matam-is. Sa paglantaw ko sa akun palibot, nakita ko ang nag-alaw-alaw kanamun nga mal-am. Si Lola Pina, lola nanda ni Nanay kag ang nagpabahul kay Tya Belen. Nagbisa ako kana, amo man si Botsoy. Pagkatapos kami mapakilala ni Tya Belen, ginhambalan kami ni Lola Pina nga manghogas ka alima para mamahaw.
 
"Belen, ti san-o kaw to maagto kanday Josephine sa Igdanlug?" pagpamangkot kang mal-am kay Tya Belen.
 
"Patoroga ko anay, la, hay kapoy pa kami sa byahi. Kar-on goro sa gabii, a. Imawun ko si Lilet," sabat ni Tya nga daw may samo nga kahadluk kag kasubu sa ana limug.
 
Pagkatapos pamahaw, nagbatang kami ni Botsoy sa kwarto. Samtang nagarinongkadol ang pinggan kag nagaistoryahanay nga kon kaisa daw nagahotikanay na si Tya Belen kag si Lola Pina, nagdaramgohanun ako nga daw ginadoyan ako kang mga balud sa barko.
 
Pagbogtaw ko, sirum run. Ginhambalan ako ni Tya Belen nga manibin kag mag-ilis hay imawan ko tana agto kanday Josephine sa Igdanlug. Wara run ko namangkot kon maano kami sa Igdanlug. Nagdalidali ako panibin sa banyo, nag-ilis kag naghulat kay Tya Belen. Naggwa si Tya Belen sa kwarto nga nakapoti nga bistida. Daw karaslun.
 
Pagsakay namun sa traysikul, daw nagpilit ang turuk ka draybur kay Tya Belen. Kang nakapongko run kami sa sulud, daw ginsindotan ang ana tambotso kag nagpadalagan ka todo. Pag-abot namun sa Igdanlug, kadoro ka tawo nga nagatipon sa sangka balay. May trapal nga gintokod sa ugsadan kag may mga lamisa kon diin nagasogal ang iban nga tawo. Sa tunga kang ugsadan rapit sa dingding ka balay, nakabutang ang sangka poti nga longon. May mga bolak sa darwa ka kilid kag may masanag nga solo nga nagasiga nga daw nagadabadaba nga kalayo.
 
May laki nga nagatindug sa kilid ka longon, rapit sa olohan, nagaturuk sa kristal. Nakaitum nga t-shirt kag nakamaong nga pantalon. Samtang nagapanaw kami pasulud sa ugsadan, ginaturuk ka mga tawo si Tya Belen. Kang dyan run kami rapit sa longon, nag-atobang ang laki kanamun. Nagaparamarok ang mata.
 
Naghibi si Tya Belen kag naghakus sa laki. Gin-agobayan ka laki si Tya Belen kag nagpongko sanda nga darwa sa porongkoan rapit sa longon. Kon may makakita sigoro kanakun, daw hambalun nanda nga bota ka pamangkot ang akun dahi. Kabii lang, kaistorya ko pa dya ang laki nga ginanguynguyan ni Tya Belen. Ginaliwatliwat ni Tya Belen ang mga tinaga nga "patawad" kag "pasinsya gid.” Nabatian ko hambal na nga kinanglan na magbalik sa Manila hay mas importanti kana ang ana nga obra. Nga kon indi tana mag-obra wara ti kan-un ang ana pamilya, kapin pa gid si Lola Pina. Wara na kono ginhungud ang tanan nga natabo. Nagapangayo ka patawad si Tya Belen sa laki nga nagahibi man imaw kana. Nagatarangso ang sip-on nanda nga darwa. Pagpahid ka laki ka ana itsora, naghambal tana kay Tya Belen, "Wara kaw ti sala. Kon may diyan man, napatawad kaw run namun."
 
Ginbayaan ka laki si Tya Belen sa ginapongkoan na. Nagsulud ang laki sa anda balay. Pagbalik na, may dara tana nga surudlan kag nagpanaw paagto kanakun. Pagtangra ko kana, nagayuhum ang masubu na nga mga mata. Gindawo na kanakun ang surudlan kag naghambal, "Biskwit, gosto mo?"
 
Nagbuul ako ka sangka biskwit sa surudlan kag nagyuhum balik kay Nong Joel. Pono ka kasubu, pagpalangga kag pagpatawad ang ana mata. Daw handa tana sa pagbag-o ka tanan sa ana nga kabohi. Sa pagkaun ko ka biskwit nga gintao na kanakun, naman-an ko nga bisan onsi anyos lamang ako, pwidi ako mamati sa istorya kang kabohi kag mangin sarandigan ka bisan sin-o nga nagakinahanglan kanakun. Kinahanglan ko lang nga mamati.
 
- Kataposan -

Nakabogtaw si Kuring, piro wara na anay ginmokra ang ana nga mga mata. Ginhikap na ang darwa ka mga apo nga holid magtorog kag dayon na lantaw sa rilo nga nakasab-it sa dingding. Ala ona. Nadumduman na nga nag-ontat run gali dya holag kang wara na nabaklan ka bag-o nga batiri ka sarang simana. Dulum man gihapon sa gwa. Pakut na alas kwatro i-midya run sa aga. Amo man ra tana oras pirmi nagabogtaw.
 
Nagbangon kag nagpanaog si Kuring sa anda nga ginatorogan paagto sa kosina ka anda balay. May lamisa sa kilid kon sa diin ang tirmos nakabutang. Ginlantaw na kon may sulud pa ang stik nga kapi nga nakatongtong sa ibabaw ka surudlan ka kalamay. Ginhukas na ang kimpit. May dyan pa. Gamay run lang garing kag ang kalamay manog-obos run man. Ginpisil ang sangka potos nga Milo nga nagasandig sa tirmos, bota pa.
 
“Tung-un lang dya kar-on nanday Tongtong kag Nenen,” ang pinsar na. Ginhambal na man sa kaogalingun nga mabakal tana kar-on ka kapi kag kalamay kon mabakal ang ana nga mga kamoti. Sabado kadya nga adlaw kag tinda sa Dao.
 
Kang natapos na higup ang pait nga kapi kag nainitan ang ana nga sorok-sorok, ginsoksok na ang longslib nga nakasab-it sa gawang, ginbuul ang dangal kag ang kararaw sa dalum ka dapog, kag nagpanaw paagto sa taramnan kang kamoti. Samtang ginapanaw na ang aragyan paagto sa ana nga kamotihan, nadumduman na nga pitsa baynti ono gali kadya ka Abril. Masitinta anyos run tana sa rom-an. Nagyuhum lang si Kuring samtang ginapaminsar ang nagatorog na nga mga apo.
 
“Nyor! Mayad nga aga!” hambal na sa nasog-alaw nga kaingud. “Diin kaw kadya maagto?”
 
“Mayad man nga aga!” sabat ka laki nga nagagoyod kang karbaw. “A, ti, manglawig, i, ka dya kang karbaw ta. Mayad lawas, sa sonod nga simana pwidi run dya ibaligya.”
 
“Huud, i. Mayad tana imo ka dya, may linibo kaw run sa sonod simana,” yamohat ni Kuring sa kaistorya. “'Pahuramun mo ko, ha?” dogang na pa nga nagangirit.
 
“A, ti, huud, a!” handu man ka isara.
 
“Sigi, Nyor! Mangali pa ta ka inogbaligya ta kar-on!” pamaalam ni Kuring.
 
Nagdiritso si Kuring panaw samtang mahinay nga nagakanta ka sangka inati nga ambahanun. Pag-abot na sa kamotihan, nangoy-ab anay tana kag naghiwud. Ginbalikid na ang anda nga balay kag ginlantaw ang gamay nanda nga sityo. Daw daragkul nga mga ipot-ipot ang losbot ka kada pamalay kon sa diin nagagwa ang kasanag ka solo. May namalo nga manok sa marayu kag ang binokid dayon man nagsabat kang kalinung.
 
“Hilway kag malinung,” pinsar ni Kuring. Ginbatak na pasaka sa tohod ang ponta ka ginasoksok nga pantalon kag magkatinkatin. Nagdapya ang maramig nga hangin. Nagaompisa run sanag ang kalangitan.
 
Saksi ang mga bitoon nga amat-amat nagadora sa kasanag, sa pagpangali ni Kuring. Sa kada bono na kang dangal sa lopa, sa balhas nga nagatoro halin sa ana nga dahi kag sa kada hakup na ka tigdas nga lopa para mabuul ang mga kamoti nga nakalubung. Amat-amat na nga gintompok ang mga ginkali nga kamoti sa kararaw. Sara, darwa, tatlo kag asta sa nagdoro. Orihi na nga isip, baynti nwibi pa lang ka bilog ang kamoti na nga nakali. Kinahanglan na pa ka sara para mangin traynta. Tung-un na dya sa tatlo ka tompok kag ibaligya singkwinta kada tompok. Kon matyimpohan, tatlo ka tompok ang mabaligya na sa tindahan. Ang sangka gatos idarawat na ka bugas kag ibakal ka kapi kag milo samtang ang mabilin nga kwarta, balon ka darwa na ka apo.
 
Nangita ruman tana kon diin dampi pa tana pwidi kapangali. Ginhawanan na ang sangka parti kag nag-ompisa ka kotkot. Haros bilog nga kabohi ni Kuring dyan lang tana sa anda nga sityo. Ginabantayan na ang lopa nga ginbilin kana ka ana nga ginikanan, ang lopa nga ginatamnan na ka mga nanarisari nga laswa kag protas. Wara gid tana ti plano nga mangayaw sa iban nga logar para mag-obra. Wara gid nagsulud sa pinsar na. Bukut parihas ka ana nga bata nga si Dina. Nagbahul dya sa anda nga sityo sa pagpanglaswa kag pananum imaw kana. Ginaimaw na pirmi dya magdolhog sa banwa kon tinda, ompisa kang tana nabalo kang naimpiksyon ang ana nga bana kag wara lagi nabolong. Bogtong na nga bata si Dina. Wara run nasondan tungud kapira tana nahologan dara ka ana nga pagpangali kang kamoti samtang nagabosong.
 
Sangka adlaw may nagtokad sa anda nga sityo, nagasagap ka kabolig para sa sangka mag-asawa sa syodad ka Iloilo. Disinwibi anyos si Dina kag dumduman gid ni Kuring ang kasadya sa mata ka daraga kang ana nabatian ang tinaga nga “Iloilo.” Bohay na run handum nga makalapak sa syodad kag makaagi pangabohi rogto. Kang naglisinsya si Dina nga tana mangamo, naglomawlomaw ang mata ni Kuring sa kalipay para sa bata kag sa kasubu ka ana nga baratyagun bilang nanay. “Ginbayaan run ako gani ni tatay mo, pati ikaw mahalin run man?” ang hambal ni Kuring.
 
Pagkatapos ka sangka toig, nag-oli si Dina dara ang sangka lata ka biskwit kag sangka lapsag nga napotos sa lampin.
 
“Nay, si Nenen,” hambal ni Dina.
 
Nadakup ni Kuring ang kaogalingun nga alima antis pa dya magtopa sa pongyahun ni Dina. “Kay sin-o dya bata?” pamangkot ni Kuring.
 
“Amun ka nobyo ko,” nagapisngu nga sabat ni Dina.
 
Nakilala na kono sa syodad kag kinahanglan na ibilin ang bata sa sityo para makabalik sa obra.Tatlo ka toig ang nagligad kang nagbalik si Dina sa syodad. Alas dos sa kaagahun, nakabogtaw si Kuring sa sangka panoktok. Si Myrna, ang kapitana ka anda nga sityo.
 
“Myr! Aga pa haw? Ano natabo?” pamangkot ni Kuring samtang garut ang pangoy-ab.
 
“Dali! Tawas kanakun, mapa-Iloilo kita!” hagad ni Myrna.
 
Daw ginboboan si Kuring ka maramig nga tobig kag golpi nga nadora ang ana nga katoyo.
 
“May natabo kay Dina!” wangal ni Myrna.
 
Wara nagwarus si Kuring. Haros wara ti bilin nga purus sa ana nga lawas kang tion nga to. Amat-amat lang tana nagpongko sa salug. Sa ona nga byahi ka Ceres sa adlaw nga to, nagapongko lang si Kuring rapit sa bintana. Mabug-at ang hiribiun samtang hugut nga ginakumu ang rosarito sa alima.
 
“Ga, naano ikaw?” pamangkot ni Kuring kay Dina nga nagahamyangun.
 
“Ginlugus, mam,” hambal ka sangka polis. “Pagkatapos, amo na ang pagbono nila sa iya.”
 
Wara run ti nabatian si Kuring, kondi ang kaogalingun na nga tiyabaw samtang ginakupkupan ang basa ka dogo nga bangkay ka bogtong na nga bata.
 
“Nagtawag gali ang amo nya mam. Sogaton nyo lang daw ang bata sa ila balay,” dogang nga hambal ka Ilonggo nga polis.
 
Si Tongtong, darwa ka toig ang idad. Nagahiribiun sa gutum kang gin-abat ni Kuring sa balay ka amo ni Dina. Ginkaptan na dya sa alima kag gin-istorya.
 
“To, ano ngaran mo?” pamangkot ni Kuring sa apo.
 
“Diin run si Nanay ko?” sabat ka bata.
 
“Maoli run ta sa sityo. Tawhay tana rogto,” ang ingganyo ni Kuring.
 
“Palangga ko ang bata ko,” pinsar ni Kuring.
 
Nagbalik tana sa ana paminsarun kang nabatyagan ang tigdas nga lawas kang kamoti. Gintulun na pabalik ang mga loha sa mata. Nagtika run ang adlaw sa bokid. Gindasigan ni Kuring pangali para indi tana maagawan ka pwisto sa tinda. Ginkali na ang palibot ka kamoti kag nagmora ang mapolapola na ka dya nga panit. Nagdasig ang ana nga pagbono kag pagkotkot. Golpi lang nga nagtalsik ang dogo halin sa wala na nga alima paagto sa lopa.
 
“Linti!” pamoyayaw ni Kuring.
 
Nabatyagan na ang pagngutngut ka ana alima kag amat-amat naglingin ang ana olo. Ginbuul na ang alima halin sa lopa kag ginlantaw. Midyo dalum ang dolot ka dangal hay purus ang ana nga pagbono. Ginpadayon na ang pagkali ka kamoti sa pag-osar ka too na nga alima asta sa nabuul na dya kag gintablug sa tompok kang kamoti sa kararaw. Ginlantaw na pa gid ang alima kag ginbugkus na ka longslib na nga soksok. Napinsaran na ang darwa ka apo. “Bogtaw run ayhan kadya ang darwa?”
 
Ilimintarya si Nenen kag nagaiskwila si Tongtong sa Day Care sa pihak nga sityo. Ginabanta na nga makaigo ang kwarta nga mangin binta na kadya nga adlaw asta sa Hwebes kon san-o tana pa gid mangali kag mamaligya sa talipapa sa banwa. Sa sonod nga Sabado, agtonan na ang mga saging na sa pihak nga bokid kag turukun kon habal run kag kon pwidi run mabaligya para sa garastosan nanda sa sonod nga simana. Nagaragook ang bosong ni Kuring samtang nagadolhog paagto sa Baranggay Igkalawagan, kon sa diin tana maagi paagto sa banwa. Ginturuk na ang pilas, sigi gihapon ang dogo nga nagadapun sa higku sa ana nga alima. “Rogto lang ako kar-on manghogas sa baranggay hol, a,” hambal ni Kuring sa ana nga kaogalingun.
 
 Pag-abot na sa nagmara nga soba, naghinayhinay tikang ang nagakahigan lang nga ati. Kada simana, ginaantos ni Kuring magdolhog sa banwa nga nagakahigan para lang makapangita kang kwarta nga ibohi sa darwa na ka apo. Igo lang ang binta na sa pagpanglaswa kag pamaligya ka kon ano lang nga protas nga pwidi na mabaligya. Kang sarang simana, gintogroan run tana ka anda nga kapitana ka barakal ka sinilas kang nakita tana nga nagapanghogas ka dogo halin sa napilas na nga kahig nga nasoyak ka alambri sa dalan.
 
“Patubluk kaw, Nay Kuring, para indi kaw matitanos!' hambal kang kapitana.
 
“Ay, maan, Myrna. Indi run. Magastosan lang ako. Tambalan ko lang dya ka boyo,” sabat ni Kuring
 
Nagkoot ang kapitana sa bolsa kag gindawo ang singkwinta sa mal-am nga ati.
 
“'Dya ay, hud! Bakal to ka sinilas mo,” ang tan-ay ni Myrna.
 
“'Salamat, Myr!” Wara gid nagdowadowa si Kuring nga batonon ang kwarta.
 
“Pahoway run ikaw, Nay. Mal-am kaw run bay. Daw ako tana ang nabudlayan maminsar nga haros adlaw-adlaw pa ikaw nagadolhog rugya sa baranggay.”
 
“Ti, maiwan ta ka dya, Myr, hay kinahanglan ko bohiun ang darwa ko ka apo? Amo man lang ra ang ginbilin ka bana ko kanakun antis tana mapatay. Kondi mas lapad pa gid nga taramnan ka kamoti ang ikalyun ko,” nagayuhum nga hambal ni Kuring.
 
“Wara man ikaw nakapoy, Nay?” dogang nga pamangkot ni Myrna.
 
“A, ti, nakapoy man, i. Anad run, a! Sa pira ko ka toig nga pagpangamoti, anad run ko mahigkuan akun alima, anad run nga madaskan ka lopa ang mga koko kag anad run magpamurus para lang makapangali,” dogang ka mal-am.
 
Nagbakal tood si Kuring ka sinilas sa banwa garing pag-abot na sa anda nga balay, ginsog-alaw tana ni Nenen nga nagahibi. Nagapangayo ka barakal ka bond paper kag krayola hay tana lamang kono ang wara ti gamit nga amo kara sa anda nga iskwilahan.
 
“Tawga to si Nay mo Minda,” hambal na sa bata. Pag-abot ni Nenen imaw ang mal-am, ginsinyasan dya ni Kuring nga magpakilid kag mag-istorya.
 
“Day, bakla run lang dya akun nga sinilas. Bati ko gapangita man ikaw. Wara bay tana ti barakal nga dya si Nenen ka koponban kag krayola.”
 
Pag-abot na sa anda nga baranggay hol, naagyan na ang mga motor nga nagahulat ka mga pasahiro sa dalum ka mangga. Mga habalhabal. Wara tana ti priliti magsakay. Nangita lang tana ka bomba kon sa diin tana pwidi kapanghogas ka ana nga mga kamoti kag kang ana nga alima. Pagkatapos, nagdiritso panaw si Kuring sa banwa.
 
Haros darwa ka oras man ang kinahanglan na panawun para makaabot sa banwa. Ginhawa na ka paayon magpanaw sa kilid ka dalan nga may mga hilamon para indi maagyan ang dakaldakal kag batohon nga aragyan samtang bitbit ang bug-at nga kararaw nga bota kang kamoti. Nagakanta si Kuring para malingaw ang kaogalingun samtang nagapanaw.
 
Syodad ka Manila masyado ka riit.
Soltiro daraga hay gamarasakit.
Ano ipakaun? Kan-un nga mainit.
Ano ang ipainum? Apdo nga mapait.
 
Samtang nagakanta ka inati nga karantahun, nadumduman ni Kuring ang mga nagligad nga tinoig. Kang mga tion nga tana daraga pa kag kingki pa lang ang nagatogro kang kasanag sa mga pamalay sa anda nga sityo, sa kada sirum, amat-amat nga naga-oroli ang mga ati sa sityo halin sa anda nga mga obra. May halin sa pihak nga bokid sa pag-arado ka taramnan. may halin sa banwa nga nagapamaligya sa talipapa, may mga halin sa pagpangahoy kag pangali kang kamoti, may halin sa pagpanglawig ka baka kag panoba, kag ang mga kabataan nga halin sa iskwilahan, nagakahigan bitbit ang mga sapatos, amat-amat mag-ilis kag magtirinompok sa lapad nga ispasyo sa tunga ka Sityo Pantad. Sa idalum ka masanag nga bolan, ginasarohan ka mga ati ang toba nga bag-ong wani kag mag-istorya ka anda nga mga inagyan. Ang mga soltiro kag daraga, mahipus nga nagapongko sa kilid samtang nagapamati sa palaoylaoy ka mga mal-am, nga may abay nga panglaygay. Ang mga kabataan mansig dukduk kag sabak sa anda nga mga ginikanan samtang nagapamati. Linung ang binokid nga daw may mga talinga nga hipus nga nagapamati sa inati nga ambahanun ka mga kamal-aman. Sangka kahilwayan nga daw nakahangup sa kasubu ka mga kanta.
 
Ikito lang ikaw, ako kay lalakaw
Kangay kimurik papanglingawlingaw
Kon ako hidlawun kapira ka adlaw
Babalik kikiyu kay hian kamingaw
 
Dumduman ni Kuring nga haros adlaw-adlaw kon sirum ang pagtiriripon nga dya sa Sityo Pantad. Pirmi may toba, may kantahanay, may istoryahanay kag may sinadya. Kag dumduman na man ang gabii kang ona sanda nagkitaay ka ana nga bana.
 
Sangka pangayaw dya, halin sa pihak nga baranggay. Nahagadan ka sangka soltiro man nga ati nga imaw na sa obra. Kang gabii nga to, may gamay nga dabok kang kalayo sa tunga ka sityo nga nagasanag sa kada pongyahun ka mga tawo nga rogto ka gabii nga to. Samtang si Kuring nagauruk-ukan kang kadlaw sa istorya ka sangka mal-am, nasiplatan na nga nagaturuk kana ang sangka laki. Kang ona, nagsigi lang si Kuring ka pamati sa istorya samtang nakabatyag tana kang kagin-ut. Nagporma ang balhas sa ana nga dahi, nagasiling sa kasanag kang kalayo. Ginpasiplatan na ang laki. Nagaturuk man gihapon kana, nagayuhum. Sa pangatlo na nga pasiplat, wara run ang laki. Golpi tana nakabatyag kang kohit sa ana nga likod. Pagbalakid na, ang laki kag nagayuhum kana. Wara gid nadiparahan ka tanan ang ompisa ka maydanay ka buut nanda nga darwa. Saku sanda ka pamati sa ginaistorya ka sangka ati. Nagkinadlaw ang tanan kag nag-ompisa kanta ang mga kamal-aman.
 
Si Nanay ang kaban, si Tatay ang yabi.
 
“Amo tana ra! Waswas!” sonlog ka sara sa nagapalaoylaoy nga ati.
 
Ako ang sa sulud olay nga babayi
Sogidan ta Nonoy gid ka akun bili
Dos syintos singkwinta kag may kwarinta i-syiti.
 
Kang makaabot si Kuring sa tindahan sa banwa, nagdiritso tana sa laswahan kag magpongko sa ana nga pwisto. Ingud si Sabet nga manoglaswa kag si Marivic nga parihas kana, kon anoano lang man nga laswa kag protas ang ginabaligya. Kadya nga Sabado, lomboy ang dara ni Marivic halin sa bokid. Ginplastar ni Kuring ang tatlo ka tompok nga kamoti sa papag kag nagkatinkatin para makapasirong sa init. Nag-istorya sanda gamay ni Sabet, kamostahanay ka mga apo kag parapamangkot ka plastada kang kabohi. Nag-ontat lang sanda kang may nagparapit sa anda nga papag, sa pwisto ni Marivic.
 
“Tagpira ang lomboy bay?' pamangkot ka bayi nga nagapamayong kang Avon.
 
'Kamoti, Day!” saligbat ni Kuring.
 
“Tagsingkwinta ang kilo. Mahal run bay ra kadya. Budlay run manaka ka lomboy, Day!” ang ingganyo ni Marivic sa bayi.
 
“Abu! Mahal gid haw?” sabat ka bayi. “'Tagpira tana ang kamoti bay?” pamangkot na kay Kuring.
 
“Singkwinta man, mam, ang tompok. Piro raku run ria. Lantawa bala, tambuk pa kag bag-ong kali lang. Bakal run, mam!” kombinsi ni Kuring.
 
“Tagtraynta lang gani to sa piyak. Singkwinta gid togro mo,” sabat ka bayi. Wara run nagsabat si Kuring.
 
Nagpanaw ang bayi parayu, gapabilin ang nagabadlak nga kolor ka ana nga payong sa panurukan ni Kuring kag golpi na napinsaran nga magbakal ka payong para kananda tatlo sa anda nga balay.
 
“'Kakoripot ka mga tawo kadya, a!” hambal ni Sabet sa darwa.
 
“Amo run ra kadya mong! Kon bukut timo wais, magutman gid kaw. Pati gani mga manggaranun kadya, nagakininot run man,” sabat man ni Marivic.
 
“Laswa! Laswa kamo dyan!” singgit ni Sabet sa mga gaagi sa anda nga papag.
 
Nagasirak run ang adlaw sa gintabidtabid nga mga tolda sa tindahan. Raku ang mga tawo, may mga pangayaw man nga nagapanindahan kada Sabado sa Dao. Raku man ang mga manogbolanti nga kakompitinsya, mga nagapangyadi man makapangita kang kwarta. Nagakatinkatin gyapon si Kuring sa idalum ka papag para makapasirong sa init samtang nagapamaypay kang koyab nga ana ka politiko. Kinsi minotos ang nagligad samtang nagakaun si Kuring ka linaga nga mani nga dara ni Sabet, may nagparapit sa anda nga papag.
 
“Mam, lomboy mam!' Nabatian ni Kuring nga hambal ni Marivic. Dayon na man tindug.
 
“'Mam, kamoti, bag-ong kali lang. Singkwinta lang ang tompok. Raku run.”
 
Ginbuul ka bayi ang sangka kamoti kag ginlantaw. Bota run ang dara na kadya nga alat ka mga laswa kag may imaw dya nga bata nga nagasipal ka taraktarak, nga sa pinsar ni Kuring bag-o lang man ginbakal.
 
“Limpyo man dya?” pamangkot ka bayi.
 
“Huud, mam, i! Bag-ong kotkot lang rian. Kaina lang,” ang kombinsi ni Kuring.
 
“Tagpira tana ang lomboy bay?” pamangkot ka bayi kay Marivic, nga ana man ginsabat nga singkwinta samtang nagayuhum. Dayon nagsinyas ang bata nga mapakungkung. Ginabutung na ang bistida ka bayi kag nag-ompisa ka hibi.
 
“Ay maan, sa sonod indi ta run kaw pagdar-un!” Wara na ginsapak ang bata. “Sangka kilo gani akun nga lomboy!” hambal ka bayi kag ginboy-an ang kamoti ni Kuring. Ginpotos ni Marivic ang sangka kilo nga lomboy sa plastik kag gindawo sa bayi.
 
“Hay, salamat! Nabintahan gid man,'“ hambal ni Marivic.
 
Nagligad ang pira ka oras, naobos run nanda ka kaun ang linaga nga mani ni Sabet. Nagsaka run man ang adlaw kag nag-init. Wara ti pasirongan ang tatlo. Nagamantinir sanda ka pamaypay tungud sa kagin-ut.
 
“Koni!” singgit ni Kuring sa sangka ati nga nag-agi. “Ano ginbaligya mo dya sa tindahan?”
 
“Ang mga manok ko, Day. Ti, kamosta baklanay kang kamoti rugya?” sabat ni Koni nga nagaparapit. Nagyambi si Kuring. “Wara gyapon gani nabaklan. Imo to haw? Obos gid?”
 
 “A, huud. Obos gani. Obos man kaayo. Gintogro ko run lamang ka barato para makaoli ako ka timprano sa sityo.’
 
“Huud, i. Maano pa timo rugya man? Panaw kag maghimus ka igma!” yamohat ni Kuring.
 
“Ti, maona lang ako. Galwan ta lang kamo to kar-on ka sabaw, a.”
 
“Huud, a. Kag kon masog-alaw mo gani mga apo ko to nga nagapangayaw pa gid ka lantaw ka tibi, hambala maoli run hay man-an mo wara ti tawo sa balay.” Nagkadlaw si Kuring samtang ginalantaw si Koni nga nagapanaw.
 
“Alas dyis run,” hambal ni Sabet. Wara gihapon tana nabaklan. Naghipus lang si Kuring nga pariho man ang ginapaminsar. Nadumduman na ang darwa ka apo kag kon ano ang ipakaun na kananda kon indi mabaklan ang ana nga mga kamoti. Mangotang lang anay tana kay Mina ka sangka kilo nga bugas kag dilata, para lang may makaun sanda sa adlaw nga dya. Ginlantaw na ang mga kamoti, golpi na nabatyagan ang ngutngut ka pilas na sa alima. Ginbuul na ang bugkus kag ginlantaw. Nag-ontat run ang dogo. Tambalan na lang dya kar-on ka lamponaya para dasig magpali ang pilas.
 
Ginbuul na ang mga gamit sa bolsa kag nagmama samtang nagahulat nga mabaklan ang ana nga kamoti. Sa ikatlo na nga mama, nakita na si Sabet nga nagapanghimus ka ana nga baligya. Paglantaw ni Kuring sa palibot, isot run lamang ang mga tawo kag ang iban nga mga manogbaligya, nagaamat-amat run man kapanghimus.
 
“Ano run oras, Bet, haw?” pamangkot na.
 
“Manog alas onsi run, Day,” sabat ni Sabet samtang ginabalik sa alat ang mga laswa nga dara. “Gamay run lamang ang mga tawo, mayad pa maoli lamang ko,” dogang pa nga hambal ni Sabet. Ginlantaw ni Kuring si Marivic sa ana nga kilid. Nagabasa dya kang pocketbook.
 
“Ikaw tana, Bik, indi pa kaw mag-oli?” pamangkot ni Kuring kay Marivic nga naglingi lang ka ana nga olo. “Abaw! Indi gid maawat sa ginabasa na.”
 
“Amo lamang dya gani ang kalingawan ko,” sabat ni Marivic.
 
“Wara kaw gabantay ka mga apo mo mong.”
 
“Ay, maan! Mga soltiro kag daraga run tana mga apo ko. Indi mo run maangga-angga. Hosto lang magpasaway kag magpakara sa ginikanan da.”
 
Nagsinggitan si Kuring ka ana nga baligya. Hasta sa lima ka minoto ang nag-agi, wara man sa gihapon may nagparapit sa anda nga papag para magbakal ka ana nga kamoti. Nag-amat-amat run man panghimus ang mga daragkul nga tolda sa tindahan kag ang mga tawo, nagahubas run. Ginbalik ni Kuring ang ana nga mga kamoti sa kararaw kag ginlimpyohan ang papag. Antis sanda makahalin nga tatlo sa papag, nag-abot si Erning, ang manogtikit ka mga tindira. Gindawo kay Sabet ang tikit nga may naka-printa nga “5 Pesos” sa tunga.
 
“Ning, wara gid ba ti binta. Sa sonod nga simana lang bi tamun,” hambal ni Sabet.
 
“Abu, indi man tana pwidi, Bet. Tanan man, ta, dya gapangita kang kwarta. Patsamba-tsamba lang man ria kis-a,” sabat ni Erning nga may nakasablay nga Good Morning towel sa ana nga abaga. “Lima lamang ra gani ka pisos, dapat polo rian mong!” paaman na pa.
 
Naglantaw ang darwa kay Marivic. Nagkoot tana sa bolsa kag gintogro kay Erning ang singkwinta nga binta kaina ka ana nga lomboy. Pagkatapos madawo ni Erning ang sinsilyo ni Marivic, nagpanaw ang tatlo, paoli sa anda nga mga baranggay.
 
Naglantaw anay si Kuring sa langit, ginabanta ang kainitun ka adlaw samtang ginapinsar ang batohon kag labug nga aragyan paoli sa Sityo Pantad. Nag-ompisa tana panaw, dara ang kararaw sa alima samtang ang bosong na nagaragook. Ginapinsar na ang darwa ka apo nga nagahulat kana kag nagapinsar nga may dara nga igma ang anda nga lola. “Gaano to ayhan ang darwa kadya?” hambal na sa kaogalingun.
 
Diridiritso ang panaw ni Kuring, lampas sa mga pamalay kag liko sa krosing ka Abaca paagto sa bokid, dara man sa gihapon ang kararaw kag kamoti. Nawili tana sa ginapaminsar nga orotangun kay Mina, wara na run nabatian ang pagpamosina ka habalhabal sa ana nga likod.
 
Nabonggoan si Kuring. Nahangyus lang tana kang nabatyagan na ang pagtolod ka motor sa ana nga likod, pati ang makatiringil nga pag-igut ka makina sa golpyada nga pagprino. Natomba tana kag nabuy-an na ang kararaw. Nagahapa si Kuring, sa atobang na ang mga bato sa lobak nga aragyan samtang ang draybur nagpaandar ka ana nga motor kag magdiritso paborhot.
 
“Ay, sus! Pisti nga ati dya, pabinit!” singgit pa ka draybur.
 
Nag-amat-amat tindug si Kuring kag ginsagap ang mga kamoti. Pirambilog lang ang nagarapta sa dalan. Nagparapit tana sa kilid ka aragyan, sa gamay nga tolay kag ginlingling sa idalum. Rogto na nakita nga nagtupa ang mga kamoti na sa kalog, sa dalum ka tolay. Kag ang mga kamoti nga ginpanagbudlayan na kang kali, ginaanod ka tobig parayu.
 
Ginlantaw na ang kalawasan kon may mga pilas. Nakita na ang mga bakaris sa butkun kag tohod. Ginpagpag na ang yab-ok sa lawas kag ginpamorot ang nabilin nga mga kamoti. Nakabatyag tana ka sakit sa likod kag paa dungan kang pagngutngut ka pilas na sa alima.
 
“Wara man gid ko ti bahul nga pilas, a. Ogaring batyagun ko gid dya ang sakit ka lawas sa rum-an. Sa rum-an pa man to, a. Mangali lang pa gid ko kang kamoti pag-abot ko sa sityo,” pinsar ni Kuring.
 
Samtang nagakiangkiang, nagpanaw tana paoli. Mangotang lang anay tana ka irigmaun kag yaraponon nanda sa tyanggi ni Mina. Kag sigoro, sa pinsar na, tatlo ka potos nga tirintirin kag sangka potos nga juice para sa rum-an, sa ana nga kaadlawan. Sitinta ka toig nga pagpanghimakas. Sitinta ka toig kang hilway nga pagpangabohi sa sityo. Bisan paano, may nag-agi nga yuhum sa bibig ni Kuring samtang nagakanta.
 
Kakansyon lang ako nga dili antigo.
Parapabor lamang sa akun amigo.
Kay indi mabug-at kag indi mabudlay.
Para kansyon lamang, tingog kong mahinay.
 
Sa kada tinaga, madumduman na ang mga sirum nga nagatiriripon ang mga ati sa dalum ka bolan kag magtongga ka toba. Madumduman na ang yuhum ka ana bana kang ona tanda nagkitaay, pati ang kalipay sa mga mata ni Dina kang ginpasogtan na nga mangamo sa Iloilo. Madumduman na ang kalinung kang kasanagun kag kagab-ihun sa sityo. Ang ramig nga dapya ka hangin, ang pagsabtanay ka mga kikik kag ang mahamuuk nga pagtorog ka darwa na ka apo samtang nagapanimoron ka kapay sa karamig.
 
Kag sa kada dolot ka bato sa ana nga dapadapa, sa kada batyag na ka hapdi sa ana nga mga pilas, ginahambal na sa ana nga kaogalingun, “Rapit run lang, rapit run lang.”
 
- Kataposan -
 

Sa idalum ka masanag nga bolan, asnahun ang malapad nga patag nga natamnan ka manorong nga mga mais. Sa iraya ka patag, madong-aw ang masiuk nga kawayangan nga doro ti daragkul kag matarag-as nga kahoy. Sa tunga kang kagab-ihun, nagapaindis-indis ang honi ka mga sirumsirum kag hagunus ka manabaw pay malapad nga sapa. Ang pagtabok sa malapad nga taramnan ka mais kag masiuk nga maway, ang laktud pay mabudlay nga aragyan para makalab-ot sa banwa halin sa baryo Guibongan. Kinahanglan tabokon ang sapa nga marapit sa ponta ka maway kag sa pihak nga bahin ka dya, may banglid kon diin may human nga karsada paagto sa banwa.
 
Hinali nga nagtaraghol ang mga ayam sa mga kabalayan sa baryo. Ginguba na ka dya ang kalinung ka gabii kag ang makatoroyo nga igung kang kabokidan. Tubtub may nagdabadaba nga bahul nga balay sa gwa ka baryo kag sarasara nga naggorowa ang mga tawo sa anda panimalay nga may dara nga ti matarum kag matarawis nga armas. Daw nagparanaog ang mga bitoon sa baryo kon turukun sa pihak nga bokid bangud sa pagraku ka mga nagaigpat nga kasanag halin sa mga nagadabadaba nga solo nga bitbit ka mga tawo. Tanan sanda nagaginamo, hasta may pira ka tawo nga nangona kag nagtogro ka diriksyon kon diin nayon nagpaagto ang anda nga ginalagas.
 
Sa pira ka gabii nga pagbinantay, natyimpohan gid man nanda ang anda ginahulat. Ang nagatiriripon nga solo, nagrarapta kag nagkamang sa kadulum ka malapad nga taramnan ka mais. Diritso nga naholog kag naglagapak ang nagapangloya nga lawas ni Marya sa lopa. Daw naholog halin sa banglid ang kapagrus ka ana paglampus. Ginpirit na magbangon halin sa ana mga nabilin nga purus kag nagpangorabut sa mga mais para makatindug, pay magabok ang mga laya nga pono ka mais, rason ka ana liwat nga pagkatomba sa lopa.
 
Ginahapo si Marya sa sobra nga kakapoy dungan sa madasig nga pagkubakuba ka ana dughan kag mahapdi nga pilas. Sa ana kaloya, napinsaran na nga pabay-an run lang ang kaogalingun nga magbatang sa lopa kag hulatun ang paghosgar ka langit. Nagtangra tana sa kalangitan, ang kasanag lang gid ka bolan ang nagakabud sa kahawaan kag ang igpat ka mga bitoon, wara gintaw-an ka kahigayonan ka bolan nga matalopangdan. Ang madasig nga pagginhawa ni Marya, amat-amat nga nagkalma kag ang ana nga nagadalagan nga polso, nagbalik sa normal. Ang ana paghimotad sa bolan amo ang bintana nga nagbokas sa ana handorawan. Hinali nga nagtoro ang ana mga loha asta tana naghiribiun. Gintingub na ang mga palad kag nagpangadi.
 
Nadumduman ni Marya ang mga parangadiun nga gintodlo kana ka ana nanay nga si Lourdes kag Lola Emilia kaona. Mga parangadiun nga sa paminsarun na lang ginasambit tungud sa pagdowadowa ka ana pagtoo.
 
“Maghimaya kaw Maria. Nga bota kaw ka grasya. Ang Ginoo dyan kanimo. Ginadayaw kaw labi sa mga bayi nga tanan kag ginadayaw man ang bonga ka imo bosong nga si Hesus. Santa Maria nanay ka Dyos, iampo mo kami nga mga makasasala, kadya kag sa oras ka amun ikamatay.”
 
Nagpangadi tana ti mayad sa atobangan ka altar nga bota ka mga santos kag litrato ni Hesukristo kag Birhen Maria. Nakalohod tana samtang nagadoko kag ginakaptan ang sangka rosarito. Sa ana atobangan, sa natoo nga bahin, nagalohod ang ana nanay. May baynti minotos run sanda nga nagapangadi halin sa pagbagting ka lingganay sa simbahan sa banwa. Panaad run ka magnanay nga magpangadi sa kada mag-ompisa ang alas sais ti gabii. Pay sa pagligad ka inadlaw, ang anda pagpangadi mas nagasagonson pa ti pira ka bisis sa kada adlaw. Indi lang sa kada gabii pay pati sa pagkatapos ka anda pamahaw, naganobina dayon ang ana nanay.
 
Makapira ti bisis nga makita ni Marya ang ana nanay nga nagalohod sa altar sangka adlaw kag nagaampo sa mga santos. Pay si Marya, nagadungan lang sa ana nanay sa pagpangadi kada sirum.
 
Nahangpan ni Marya ang ana nanay kon naga indi tana mag-ontat sa pagpangadi. Bisan tana wara man ti iban pa nga naman-an nga paagi para mag-ayad ang ana lola. Ginapabaskug run lang nanda ang anda pagpati nga sa anda padayon kag wara ontat nga pagpangadi, itogro ka langit ang anda nga ginapangayo.
 
Ginkahanggudan run ni Marya ang pagkarilihiyosa ka anda pamilya, kapin pa gid ka ana nanay kag Lola Emilia. Natandaan na pa ang ginhambal ka ana Lola Emilia kaona kon naga Marya ang ginpangaran kana. Gosto nanda nga magsonod tana sa pagkarilihiyosa kag pagkamahuruy-un ka mga bayi sa anda nga pamilya. Ginhandum nanda nga kon daad mangin madri tana sa paghanggud. Pay wara natoman ni Marya ang handum ka ana nanay kag ana lola para kana. Mas gostohon na pa nga mangin hilway kag magkapamilya sa pira ka adlaw. Dara kang kakolangan sa kwarta, wara natapos ni Marya ang pag-iskwila sa kolihiyo.
 
Ang ana tatay nga si Doming, sara ka panday sa anda baryo kag kon kis-a gabolig man sa pagpangoma. Naagyan man ni Marya nga magsulud bilang kabolig sa sangka may sarang nga pamilya sa syodad pay nagbohay lang man tana ti masorosobra sangka toig. Indi tana makaagwanta magparayu sa ana pamilya, kapin pa gid sa ana Lola Emilia.
 
Ang nagasarahanun nga bogto kag magorang ni Marya nga lalaki nga si Noel, bohay run nga nag-istar sa syodad kag nagaobra bilang gwardya sa sangka prindahan. Indi lang pagsongon ang nabatyagan ni Marya sa ana magorang nga lalaki, ompisa nga wara run dya nagbolig kananda kag nagpangasawa ti timprano sa taga-syodad. Nagaugut pa gid tana hay wara man lang nagabisita ang ana magorang kananda, kapin pa kang magloya run ang anda lola. Antis pa man naghalin, ginhambal ni Noel nga nahadluk tana magpahimuyung sa anda baryo kag dangatun ang kahuy-anan nga ginapakug ka mga tawo sa anda nga pamilya. Nabaton ni Marya ang pinasahi nga pagtrato ka mga tawo sa anda nga pamilya halin pa kaona kang mag-ompisa sa pagmasakit ang anda lola. Wara haros ti may gosto nga magsogidanun okon magparapit sa anda pamilya. Sa kada pagsimba nanda imaw ang ana Lola Emilia, ginaturuk sanda nga may pagmolay sa anda mga mata. Mga panuruk nga kon makapilas lang, sigoro napatay run sanda sa kabohayon ka anda paghimotad. Nakapilas dya sa paminsarun ni Marya kag nagbilin ka marka nga wara nagakapali sa ana tagiposoon.
 
Kaona, hangkilan ang pamilya nanda sa baryo. Ang ana Lola Emilia may mayad nga ripotasyon sa mga pomoloyo kang komyonidad. Aktibo ang ana lola sa pagbolig sa mga orobrahun kag proyikto sa baryo. Nangin kapitana tana sa darwa ka magsonod nga tirmino. Pay sa ikatlo na nga pagpadalagan hinali lang tana nagmasakit ti malala. Sangka indi ordinaryo nga sakit kono ang nagpasilot sa ana lola ti pira run ka toig. Pira run ka mga babaylan ka anda probinsya ang naglantaw sa ana lola. Pay sara lang ang anda nga ginhambal, kon nangin timprano lang daad nga napalantaw kag napabolong ang ana lola, sigoro nasarangan pa nanda nga itabogon ang naghapon nga halit sa ana lawas. Pay tungud nagbohay run kono ka pira ka bolan, ginlamon run ang ana nga lawas ka naglumlum nga dalit kag ginkaun ang ana nga dungan. Natoboan run kono ka pakpak kag nakatoon maglopad ang maitum nga dungan. Indi maintindihan kaona ni Marya kon ano ang buut hambalun ka mga babaylan. Sa kalooy run lang ni Marya sa ana lola, ginpirit na ang ana mga ginikanan nga ipalantaw sa doktor sa anda banwa indi gani sa syodad. Pay ginkaraan pa tana kag ginhambalan nga mas magtutum pa gid tana sa pagpangadi para mag-ayad ang ana lola.
 
Wara nagbohay kag madasig nga nagligad ang binolan kag nangin malala ang ginabatyag ka ana lola. Nagapalibug gid si Marya kon naga pirmi nagapos ang mga butkun kag batiis ka ana lola pagkatapos mapalantaw sa mga babaylan. Nalooy tana nga sa kada pagdara na ka pagkaun sa ana lola, indi dya makatulun. Nanotaran na pa gid nga kada adlawun, nagakatorog ang ana lola kag pag-abot ka gabii, bogtaw nga mapasik nga daw wara ti sakit. Ginapirit na nga makabohi sa pagkabangut kag nagaparamola ang ana mga mata nga nagamorodlo. Pirmi pa tana naganganga kag nagaralaway. Sara lang ang pirmi ginsinggit ka ana lola kada gabii samtang nagawaras.
 
“Boy-i nyo ako! Nagahirab run ang bosong ko! Makaun takun! Boy-i nyo ko!”
 
Mga tinaga dya nga indi madora sa paminsarun ni Marya. Pay kada taw-an ni Marya ka pagkaun ang ana Lola Emilia, indi man dya magkaun. Kon bilog gani ang bolan, mas nagapurus ang panaghoy ka ana Lola Emilia. Indi nanda maman-an kon ano ang anda himoon kon aboton ang ana lola. Natalopangdan man ni Marya ang sangka lain nga honi sa gwa ka anda balay kag nagasaylo sa ibabaw ka atup kon masanag ang bolan. Honi ka pispis nga daw nagadungan sa dapya ka hangin.
 
Ginapaminsar ni Marya nga basi nagboang run ang ana lola amo ra nga wara run nagaholag ti insakto kag indi maistorya ti mayad. Asta nga napono run gid si Marya sa pagpugung ka ana kaugut, indi na gid maintindihan kon naga wara ti may ginaobra ang ana mga ginikanan kag ginapabay-an lang ang sitwasyon ka ana lola.
 
Indi makapati si Marya sa ana mga nabatian kang gintampad tana ka ana mga ginikanan kon ano gid ang ginabatyag ka ana lola. Hambal ka mga babaylan, indi sangka sakit ang ana ginabatyag kondi bonga kang pagkahisa. Tungud kono sa mayad nga pagkatawo ka ana lola, may naghisa kana kag ginlatonan tana ka pagkaaswang. Ginpaagi kono ang paglaton sa ginlawayan nga pagkaun okon irimnun. Sa rason nga ginhigtan ang ana lola para indi makapalagyo kada bilog ang bolan pay amo dya ang halinan kon naga nagaloya tana. Sa tayoyon nga indi makakaun ang ana lola mangin maloya kag magaantos. Pay indi lang sa sangka pagtiraw magakatapos ang tanan, magasigi ang pag-antos ka ana lola kag indi mapatay asta wara ti may magadawo okon magapanobli ka ana pagkaaswang.
 
“Ti, kon amo, pabay-an ta lang si lola nga mag-amo ra, mag-antos? Asta san-o na ra agwantahun?” nagaugut nga paghambal ni Marya.
 
“Asta masarangan ta mapunggan nga indi makapanakit ka iban ang lola mo,” mahinay nga sabat ka ana nanay.
 
“Pay hasta san-o ta matago kag mabangut si lola?”
 
Paghipus lang ang sabat ka ana mga ginikanan. Nagalungu si Marya kag nagamohan sa mga natabo. Indi na masarangan nga wara tana ti may mahimo. Nag-agto tana sa kosina kag nagraha ka panyapon. Nagsandok ka darwa ka tasa nga logaw kag magsulud sa kwarto ka ana lola. Daw nalansang ang lawas ka mal-am sa mabaho nga baratangan. Nagaagi pa sa ana mga butkun kag batiis ang sobra kahugut nga pagkahigot ka pisi. Hinayhinay si Marya nga nagparapit sa ana lola kag ginhapolas ang nawala na ka dya nga butkun para pokawun. Pay hinali lang nga nagpisik ang mal-am dungan sa pagmokrat ka ana mga mata. Sa pagkahangyus, nabuy-an ni Marya ang pinggan nga may logaw kag nagrarapta sa salug. Ang nabatyagan nga pagkahangyus, hinali nga nabuslan ka kakolba kang nagturuk kana ang ana Lola Emilia. Nagaparanglisik ang ana mga mata kag nagaparamola. Daw sangka sapat nga gutum kag nakakita ka ana karan-un. Ginbuksan na ang ana baba kag nagahapo nga nagginhawa. Nag-isol si Marya samtang nagakudug ang lawas. Tama run gid ka lain ka ana Lola Emilia. Ang kaona nga mahuruy-un na nga mga mata kag paghambal naislan ka pagkatawo nga daw nadoraan ka tadung nga paminsarun. Indi run tana makakilala ka mga tawo sa ana palibot.
 
Hinayhinay nga nagparapit si Marya sa birha ka hulut. Kang makagwa run tana, madasig na nga ginsarado ang birha kag mag-agto sa atobangan ka altar. Ginbuul na ang nakasab-it nga rosarito sa gamay nga ribolto ni Hesukristo. Ginpangadi na ti masonson ang pag-ayad ka ana lola.
 
Pagkatapos na magpangadi, liwat tana nga nagbalik sa kosina kag ginbuul ang pangtarapo nga lapat kag sangka labador nga may sulud nga tobig. Hinayhinay na nga ginboksan ang birha ka hulut ka ana lola. Bisan may kahadluk, mas nagapangibabaw ang ana kalooy. Kinahanglan na limpyohan ang salug nga naolaan ka pagkaun kag trapohan ang mahigku nga lawas ka ana lola. Nahangyus si Marya kang makita nga nagapongko run ang mal-am sa katri kag nagaturuk kana nga nagapangholay ang mga mata. Ang mga nagaparamola nga mga mata kaina nangin malolo parihas sa mga mata na kang wara pa tana nagmasakit.
 
“Apo ko, buy-i ako! Masakit run ang lawas ko. Masakit sa butkun kag batiis ang pagkabangut kanakun,” mahinay nga pagkasambit ka mal-am samtang nagapangloya. Sa sobra nga kalooy ni Marya ginparapitan na dayon ang ana lola kag magkabud.
 
“Apo ko, buy-i ako,” liwat nga hambal ka mal-am.
 
Nagboyi sa pagkabud si Marya kag gin-atobang ang ana lola. Nagaroloya kag nagapangralapsi ang ana nawong. Hinali nga naghaum si Marya nga nag-ayad run ang ana lola kay amo gid ka dya ang nawong kag pagkatawo na kaona. Sigorado si Marya nga amo ka dya magsogidanun ang ana lola kag mag-angga.
 
Sarasara na nga ginpanghubad ang higot sa mga butkun kag batiis ka ana lola. Ginbuul na ang palanggana nga may sulud nga tobig kag ginbasa ang gamay nga towalya nga pangtrapo. Kang trapohan na run daad ang pongyahun kag mal-am, hinali lang nga nagpanglisik ang mga mata na. Golpi tana nagkaput sa dughan nga daw naipit sa sakit.
 
“’La, naga? Ano nabatyagan mo?” pasinggit nga pagpamangkot ni Marya dungan sa pagkaput sa dughan kag paghapolas sa likod ka mal-am. Pay hinali nga nag-turuk kana ang ana lola dungan sa madasig nga pagkuga sa ana liog. Sa kahugut ka pagkakuga, indi tana makabohi sa mga kuum ka alima ka mal-am. Ginpirit ni Marya nga magsingit ka panabang pay wara ti limug nga nagagowa sa ana baba. Bisan sa pagginhawa indi run tana makatulun kag makahuklu ka hangin. Indi maman-an ni Marya ang ana nga obrahun, liwatliwat lang tana nga nagawaras para makaboyi.
 
Nagaparamola ang mga mata ka mal-am kag daw gintayhupan ka malain nga ispirito. Ang ana nagapangloya nga lawas kaina hinali lang nga nangin mapurus dya. Pamatyagan ni Marya indi sangka mal-am ang ginatobang kondi sangka impakto nga bota ka kaugut kag sokma.
 
Marapit run lang nga madoraan ka ginhawa si Marya kang matapi na ang labador sa katri. Nagringkadol ang kagahud sa bilog nga balay kag madasig nga nagdalagan ang ana mga ginikanan sa hulut ka mal-am. Nagsiyagit ang ana nanay sa ana nakita. Madasig nga nagdalagan ang ana tatay kag ginbutung ang mga alima ka mal-am sa liug ni Marya. Sa pagbuyi ka ana lola, wara ti animo nga natomba si Marya sa salug samtang hinali nga ginwaslik ka mal-am ang ana manogang kag nagtabug sa dingding ka hulut. Nagsyagit ang ana lola nga daw nadora sa kaogalingun kag naglokso sa bintana.
 
“’Naaay!” singgit ni Lourdes.
 
Hinali nga nagtaghol ang mga ayam sa mga kabalayan nga nagpokaw sa mga tawo sa baryo, dungan sa lain nga klasi kag matonog nga honi ka pispis, nga nagahinay sa pagkalma ka mapagrus nga hangin.
 
Aga run kang magbogtaw si Marya. Sa ana nga pagbangon, may ginakaptan tana nga rosarito. Hinali na nga ginkaptan ang liug kang nabatyag tana ka kaalay. Dayon na nga nadumduman ang ana Lola Emilia. Dalidali tana nag-agto sa kwarto ka ana lola kag kang boksan na ang birha, natampad kana ang mal-am nga mahamuuk ang torog samtang nagapos ang mga butkun kag batiis. Pay indi run pisi ang nagabangut sa lawas ka ana lola kondi mga kadina, mga kadina nga tuktukun.
 
Sa kilid kang katri nagapongko kag naorungan ang ana nanay. Nagparapit tana kag ginpamangkot kon ano ang natabo kabii matapos tana nalipung. Malohaloha nga gin-istorya ni Lourdes, nga inabot ang ana lola kag naglompat dya sa bintana paggwa. Bilog nga gabii tana nga nadora kag haros sohoton ka ana tatay ang bilog nga baryo asta sa mga taramanan nga kahon para makita lang ang ogangan pay naayawan gid sanda. Asta may nabatian sanda nga gahud sa sangka bahul nga korongan ka baboy. Daw ginaiyaw ang mga baboy sa pag-iriwik. Kang agtonan nanday Doming imaw ang mga tanod, nahangyus sanda kang makita ang tatlo ka daragkulan nga patay nga baboy. May mga kagat sanda sa liug kag bota kang karos ang anda lawas. Wara run ti mga dogo kag kusug ang mga baboy. Dayon nga nagparayu si Doming sa tangkal hay maraw-ay ang turuk kana ka tag-iya ka mga baboy. Wara man ti may naggwa nga tinaga sa mga tawo sa gintaboan pay ang mga turuk nanda, sobra pa sa pagpamoyayaw nga hambalun nanda nga may naman-an tana sa natabo.
 
“Kon nagpalagyo si lola dya sa balay, pano tana nakabalik dya kag gingapos?” ang pamangkot ni Marya sa ana nanay.
 
Hinali nga nag-ontat sa pagsogidanun si Lourdes. Ang masubu na nga nawong naislan ka sokma sa ana mga mata. Dayon na napaatras si Marya kag kinolbaan.
 
“Ginbuy-an mo sa pagkabangut ang lola mo. Amo ra nga nakapalagyo tana!” sokma kana ni Lourdes.
 
“Patawad, Nay. Abi ko kabii, nag-ayad run si lola,” mahinay nga sabat ni Marya.
 
Nagtindug si Lourdes kag dayon na butung ka ana bata paggwa sa kwarto. Ginsarado na dayon ang birha kag ginkandadohan.
 
“Ompisa tulad, indi kaw run magporoparapit kag magsulud sa kwarto ni lola mo. Ako run lang ang mabantay kana. Indi run pwidi maliwat ang natabo kabii.”
 
Nagligad ang inadlaw kag simana, liwat nga nagloya ang lawas ka ana lola. Kon kis-a nagatorotika si Marya sa hulut ka ana lola. Pirmi gihapon tana torog sa adlaw kag nagawaras sa tungang gabii kapin pa gid kon bilog ang bolan.
 
Nag-abot ang adlaw nga nangin tama ka loya run gid ka ana lola. Daw pariho lang nga nagatagomatayun tana nga indi madayonan. Kada pagginhawa na daw mangin orihi na run nga haklu. Asta nga ginpabay-an run lang ni Lourdes si Marya nga magbolig sa pagbantay kag pag-atipan sa ana lola. Pira ka gabii sanda nagpolaw sa pagbantay. Nalooy run gid si Marya sa kahimtangan ka ana lola. Pasilot na nga ginaantos ang liwatliwat nga paghimogto nga indi matapos. Gintawag tana ka ana lola kag ginhambalan nga gosto na run magpahoway. Sa nabilin na nga purus liwatliwat na nga ginsambit nga boligan tana.
 
“Kapoy run gid ako. Boligi ako, apo.”
 
“Magpahoway kaw run, La, indi kaw run magkabalaka pa. Pahoway kaw run.”
 
Gindawu ka ana lola ang ana natoo nga alima kay Marya. “Dawata, apo.”
 
Golpi nga naghipus si Marya samtang nagalibug ang ana paminsarun. Indi na maman-an kon kinahanglan na bala nga pabay-an ang kaogalingun nga kan-un kang kadulman para masalbar ang pag-antos ka ana lola. Hinali nga nag-atras si Marya parayu sa mal-am. Nagtindug tana kag nag-agto sa atobangan ka altar kag liwat nga nagpangadi samtang ginakaptan ang rosarito. Parihas sa ana pagtoo bisan pirmi tana nga nagapangadi indi na masigorado sa kaogalingun kon parihas ka pag-un ka mga bato nga indi madali mabuka ang ana pagsarig sa Dyos. Pay nahadluk man tana nga madangtan ang kahimtangan ka ana lola tulad. Indi na gosto nga kahadlukan ka iban nga tawo, indi na gosto nga makapanakit, kag labaw sa tanan indi na gosto madora sa tadung nga paminsarun. Pay asta san-o na kinahanglan agwantahun ang pag-antos ka ana lola? Asta san-o na hulatun nga sabtun ka langit ang anda mga pangamoyo nga mag-ayad run ang ana lola?
 
Naggwa tana sa anda balay kag nagpanawpanaw sa gwa. Ginhampak tana ka mapagrus nga hangin. Nakatangra tana sa masanag nga bolan. Tam-an ka anyag sa ana panurukan ang kasanag. Nagsulud sa ana panghunahuna nga bisan ano pa ka karadlukan ang ginasimbolo ka bilog kag masanag nga bolan para sa karakuan, magapabilin gihapon dya nga maanyag sa mga mata ka mga tinoga nga nakahangup kag nakamaan ka matoodtood nga saysay sa maraku nga pagkabutang. Tanan nga butang may anda nga saysay nga ginakahamtangan amo ra nga nagatigayon sa pagkabohi, magapatigayon nga magakabohi. Ang kabug-at ka ana dughan, magatawhay kon pabay-an na ang kaogalingun nga sabtun mismo ang ana ginapangamoyo. Tana mismo, tana mismo ang magatoman ka ana ginapangalaba. Pabay-an na ang kaogalingun nga mangin halad, malowas lang ang ginapalangga na para matogro ang kalinung kag katawhay ka ana paminsarun kag pagkatawo. Magapahilway kang kaogalingun nga ginakahadlukan.
 
Nagsaka tana sa balay kag nagbalik sa kwarto ka ana nga lola. Nagapangloya gihapon ang ana mga mata kag ginapirit na nga ginadawu ang ana nga alima. Nagparapit si Marya kag nagpongko sa tupad ka mal-am.
 
“Palangga ta gid kaw, La. Magpahoway kaw run.” Gindawat kag ginkuum na ang too nga alima ka ana lola.
 
“Parapit, apo. Parapit kaw kag ibuka ang imo baba,” gahapohapo nga paghambal ka ana lola.
 
Ginsonod man ni Marya ang ginhambal ka mal-am. Sa pagbukas na ka baba ginparapit ka mal-am ang ana olo sa nawong ka ana apo. Ginbuksan na man ang ana baba kag gindukut sa mga bibig ni Marya. Gintogro na ang ana bilog nga purus kag aram pasulud sa baba ka ana apo.
 
Nakabatyag ka lain nga init si Marya sa palad ka ana lola. Nakabatyag man tana ka mapagrus kag maramig nga hangin pasulud sa ana baba halin sa bibig ka ana lola. Hangin nga may dara nga purus kag gahum. Hangin nga naglamon sa ana bilog nga lawas halin sa pinakadalum nga kusug. Pispis nga nakabohi nga nagasonod sa kadasig ka hangin sa ana mga ogat. Sa indi na maipaathag nga nabatyagan, makadali tana nga nagparamoypoy kabangdanan nga mabuy-an na ang alima ka ana lola. Kang himotadan na ang nawong ka ana Lola Emilia, nagginhawa pa dya ka madalum antis maotdan kang kabohi. Nangin matawhay kag malinung ang nawong ka mal-am.
 
Nakabatyag kang katawhay si Marya. Amat-amat nga nagtanda ang ana panurukan kag kang magturuk tana sa gwa ka bintana, masinaw na nga makita ang ponta nga bahin kang kabokidan bisan kasanag lang ka bolan ang nagatogro kasanag sa palibot. Nakabati tana kang kagahud, klaro ang mga nanarisari nga gahud nga nagasulud sa ana mga talinga. Nabatian na biskan ang horaguk ka sangka tawo nga torog sa sangka balay sa ponta nga bahin ka baryo. Amat-amat nga nagmag-an ang ana pamatyagan. Daw malugdang tana sa hangin. Ang ana kahadluk, kabalaka kag pagpangdowadowa, amat-amat nga nabuslan ka katanda, kaisug, kag kapurus nga daw indi mahubsan. Tubtub may nabatian tana nga honi sa gwa ka anda balay, ang honi ka ana giya. Naglokso si Marya halin sa bintana kag nagpadara sa kadasig ka hangin nga nagalubas sa kawayangan, sa mga pono kag sa atup ka mga panimalay. Tulad lang tana nakabatyag nga mag-angkun kang gahum nga may kahilwayan.
 
Wara run tana ti may nabatyagan pa nga kakapoy kag kaloya. Padayon na lang nga ginahomlad ang ana mga butkun kag alima. Pay hinali tana nagpondo sa sangka atup ka balay. Indi kakapoy ang ana nga nabatyagan kondi pagkamara kag pagkahirab. Nakadapug tana kang sangka mahamot nga pagkaun nga tulad na lang ginhandum. Indi na mapunggan ang ana kaogalingon nga sondan ang kahamot sa sangka balay nga may nagatorog nga pamilya. Tulad lang tana nakabatyag ka paghandum sa sangka butang. Hinayhinay na nga ginbohoan kag ginburikat ang gamay nga boho sa atup. Sa kadanlug ka ana lawas madasig na nga nasulud ang gamay nga boho. Nagparapit tana sa sangka nagakatorog nga lapsag. Tama ka hamot sa ana pamatyagan. Ginpagwa na ang ana dila kag gindilapan ang liug ka lapsag. Nanamitan tana sa sabor ka balhas ka lapsag. Hakwatun na run daad ang lapsag kang magbogtaw kag magsinggit ang tatay ka lapsag.
 
“Aswaaang! Aswaaang!”
 
Dayon nga ginhablot ka tatay ang binangon nga nakasab-it sa dingding nga kawayan kag ginhana nga laboon si Marya pay madasig tana nga nakalikaw kag naglompat paggwa sa balay. Nagborogtaw ang mga tawo sa baryo sa matonog nga singgitan. Naggorowa sanda sa anda nga balay may mga dara nga matarawis kag matarum nga armas kag nagadabadaba nga solo. Sa pagpalagyo ni Marya paggwa sa anda baryo, ginsomalang tana ka mga tanod nga pira run ka gabii nga nagabantay kag nagapanilag. Piritun na man nga palagyohan ang mga tawo, sigi man gihapon tana nga ginalagas. Indi na man daad gosto nga pakipagbato sa mga tawo pay kinahanglan na nga apinan ang ana nga kaogalingun. Pay sa karaku ka mga binangon nga naglabo kana, may sara ka labo ang nag-igo sa ana likod samtang ginakuga na ang sangka tawo. Hinali tana nakabatyag kang kasakit kag pagkaloya halin sa ana nga pilas. Ang madasig na nga pagholag kag matag-as nga lokso, amat-amat nga naghinay. Indi na masarangan ang mga tawo. Kinahanglan na makagwa sa baryo para makapalagyo. Nakabati tana kang honi ka ana giya kag ginsondan na dya para makapalagyo. Sa ana nga pagpalagyo, nakita na nga ginasonog ang anda balay. Mabatian na pa ang singgit ka ana nanay kag tatay nga nagapanabang ka bolig sa sulud ka balay.
 
Nakatupa tana sa malapad nga taramnan ka mais marapit sa karahoyan. Diritso nga naholog kag naglampus sa lopa ang nagapangroloya nga lawas ni Marya, daw naholog tana halin sa banglid sa kapagrus ka ana pagkaholog. Ginpirit na nga magbangon halin sa mga nabilin na nga kusug pay magabok ang mga uga nga pono kang mais nga nangin kabangdanan ka liwat na nga pagkatomba sa lopa. Ginahapohapo tana sa sobra nga kakapoy dungan sa madasig nga pitik ka ana tagiposoon. Sa kakolangan ka purus, napinsaran na lang ni Marya nga pabay-an ang kaogalingun nga magbatang sa lopa kag hulatun ang pagbuut ka langit. Nagtangra tana sa langit, ang kasanag lang gid ka bolan ang nagahakus sa kahawaan kag ang mga igpat ka mga bitoon wara haros gintaw-an ka kahigayonan ka bolan para matalopangdan. Halin sa gahum kang kasanag amat-amat nga nadora ang hapdi kag sakit nga ana nabatyagan halin sa nagadogo na nga pilas. Ang ana kakolba amat-amat nadora dungan sa nagadalagan na nga polso nga nagtawhay.
 
Halin sa mga agi ka dogo ni Marya, natoltol tana ka mga tawo sa ana ginapahowayan. Sa ana mabugu nga pagpahoway, wara pa nagbalik ang ana bilog nga kusug. Dayon tana nga nagbangon kang mabatian ang gahud ka mga tawo. Nakita na man ang mga solo nga nagaparapit. Liwat tana nga nagdalagan palagyo asta sa ponta ka taramnan ka mga mais pasulud sa kakahoyan. Pay bag-o pa man tana makalab-ot sa ponta ka wayang, hinali lang tana ginlambatan ka tatlo ka mga laki. Dayon tana nga ginkuga kang sangka laki pay madanlug ang ana nga lawas kag madasig tana nakabohi. Ginbalusan na kang pagtikwang ang lalaki nga nagtabug. Nalikawan man ni Marya ang makapira ka bisis nga paghampak kana ka nagadabadaba nga solo nga kaput ka mga laki, nangin kabangdanan man dya para mabolag tana ka makadali kag wara na mahimo nga masagang ang labo nga nag-igo sa ana nga nawong. Palabug nga pilas sa nawala nga dahi asta sa ana nga natoo nga pongyahun. Sa kaugut ni Marya, ginlubung na ang ana too nga alima sa bosong ka sangka laki kag ginkoot ang sulud ka dya. Kag sa pagkatomba ka laki sa lopa, nabuy-an na ang nagadabadaba nga solo nga nag-ompisa ka sonog sa malapad nga taramnan ka mais.
 
Nagdalagan si Marya sa kakahoyan. Gin-obos na ang ana tanan nga kusug sa pagdalagan parayu sa baryo kag sa mga tawo nga nagalagas kana. Asta nakalab-ot tana sa ponta lawod kang kakahoyan marapit sa soba. Nakalohod tana sa bato sa sobra nga kakapoy. Nakabatyag tana ka paghinulsul sa pag-otod na ka sangka kabohi, pagtoga ka ginamo kag pagguba ka pangabohian ka ana kasimaryo. Pay wara na ginhinulsulan ang pagbaton ka gahum hay man-an na nga malinung run ang ana anhing Lola Emilia. Wara run tana ti balikan pa kag ang nabilin run lang, ang paraaboton nga sinstinsya kag ana bugna.
 
Nagtangra tana sa kalangitan para magpangamoyo sa pinakaorihi nga kahigayonan. Sa ana panurukan, ang maanyag kag makagagahum nga bolan amat-amat nga nagasalup ang kasanag. Pay indi matakus ang ana kalipay hay imaw na ang kasanag ka bolan sa pinakaorihi nga tinion. Nagligad ang pira ka oras, amat-amat nga nagsanag ang kalangitan kag nakabatyag tana ka toman nga hapdi nga kainit nga makapaso sa ana bilog nga lawas. Pay sa kada sakit kag hapdi, nakagakabatyag tana kang katawhay sa ana nga kalag. Nagpadayon ang makaparaso nga hapdi kag sakit, mas nagadalum ang mga pilas. Nagpadayon kag nagapadayon nga wara ti ontat, tubtub ang bolan ginlamon ka nagadabadaba nga adlaw.
 
Pay sa liwat nga pagdulum kag pagsanag ka bolan, ang ana mga abo liwat nga magaburambud sa hangin kag magabalik tana asta may magdawat ka ana gahum.
  
- Kataposan -
 

Ginlogpayan ka mahamuut nga dupuydupuy ka hangin ang nagawaras nga lapsag sa sulud ka tagoangkan ni Kerising. Naghaganhagan ang sakit ka ana bosong. Halin sa malabug nga porongkoan nga pirmi ginapahowayan, tana ang nagtindug ti hinay agud pasiplatan ang mga Mahogany nga kaina pa ginadoyan ka hangin ang mga lonhaw nga dahon kadya. Nagairiridas ang mga daya sa tunga ka ginataraoma nga lopa ka ana tatay nga si Tyo Berto kag tatay ni Huse nga si Tyo Ernesto. Pwirti run kar-on ka lapad ang ginapanag-iyahan ka naorihi kon ipaanggid sa ana tatay nga sa pwirti ka gamay nga daw haroson gani makasostinir ka anda pagpangabohi ang mabuul nga patobas.
 
Masulud run sa walo ka bolan ang ginabosong ni Kerising. Sa amo man nga mga binolan, ana nga ginpas-an ang kapaslawan nga indi gid madora sa ana panumduman mintras tanto, butang nga ginhalinan ka ana madalum nga pagbarakhoon. Pirmi lang daya nga maorongan kada magturuk sa dolonan nga mga Mahogany.
 
Nagsaylo ang igtalopangud ni Kerising sa ginadara nga lapsag. Ginhapolas na daya ka ana natoo nga alima samtang ginakaptan ka nawala ang dastur nga rapit run lang magharuk sa lopa. Nagbuya tana ka malagdus nga yuhum. Daw may gosto tana nga ipaintindi sa lapsag. Kang golpi lang, nagsorip ang ana panuruk kag dayon nga gin-gisi ang sidsid ka dastur. Borobhay, nagtororagay ang loha sa ana nga mga mata. Ginbunyag na daya sa ginaohaw nga lopa hay basi pa lang nga mabatian ang ana panambitun, piro wara. Nagbalik tana sa paglantaw ka dolonan. Ginturuk na daya ti may kaisug kag bota ka pagpanokmat. Toya kag liwat na ruman nga naaningal ang mga matam-is nga hibi kag ang mga mapait nga kadlaw sa ana mga handorawan. Sangka bis, nagahangus ang pagginhawa ni Kerising nga nagadalagan paagto kay Tyo Berto nga nagapaharab ka ana toro nga karbaw.
 
“Naano kaw, Kerising? Andut nagadalidali gid timo?” ang mga paramangkotanun ka tatay samtang ginaosisa na kon nahigot ti mayad ang lobid kang karbaw sa salsalun nga garaidan.
 
“Ano abi tay, hay may mga tawo ako nga nakita toya ayon sa onhan. Dason may mabug-at nga mga sinako kag dospordos sanda nga dara.”
 
“A, basi mapatindug to sanda ka balay dya sa oma. Pabay-i lang hay mangosisa ako parti dyan.”
 
“Sigi, sigi, a. Basi may bata man toya pariho kanakun. Mayad gani para may kasipal run ako pirmi. Kasaw-a man nga ako lang sara ang nagabobonbobon kag nagaobra ka tori sa binit ka soba.”
 
Ginkay-ad ni Tyo Berto ang ginataklus nga ginonting kag dayon magpanaw agud lantawun kon sanday sin-o ang ginahambal ka ana bata. Naandan na run ang magdara ka ginonting hay ana daya nga ginagamit sa pagpanghawan ka mga nagapotos nga tabon-ak sa tanum nga tobo.
 
Nabilin si Kerising nga nagaturuk sa tolabong nga nagahapon sa korti garab nga songay kang karbaw. Gosto na daad nga dakpun daya agud nga may hampangan tana piro indi man pwidi hay maabtik ang pispis maglopad kon hana na nga tiidun. Nagpongko run lang tana sa mga matinatapun nga bikabika kag magpamosimosi. Ginhulat na nga magtonda ang hamot ka ginat-an nga karpa ka ana nanay nga si Tya Erlinda, antis magsaka sa anda gamay nga balay agud mag-igma.
 
Nag-abot ang tig-irigma. Nahanda run ang lamisa. Nasokad ruman ang kan-un nga bag-ong ani sa sara ka bahul nga bandihado nga sa kabohayun, nabota ka mga gasgas kag may nagalitik pa nga parti. Ingud na kadya ang makahangkahang kag nagapangiray nga karpa, halin pa daya sa ginpanoloan ni Tyo Berto kabii marapit sa olohan ka soba. Dungan nga nagpongko ang tatlo sa palabug nga porongkoan nga nahuman sa kawayan.
 
“Ano dayang nabatian ko nga may mapatindug kono ka bag-o nga balay dya sa oma?” ompisa ni Tya Erlinda samtang nagaturuk sa bana.
 
“Pabay-i dyan sanda sa anda himoon. May kaogalingun man tatun nga pangabohi.”
 
“Ti, nakilala mo sanda?”
 
“Wara. Wara ako nagparapit kaina agud istoryahun sanda. Sa baylo, naglikaw run lang takun kag magbalik sa akun ginaobra.”
 
“Ay, andut? Dapat gani gin-abiabi mo sanda hay bag-o pa lang sanda dya. Pagpakig-abyan bala nga ginatawag.”
 
Naghipus ang bana. Ginbutung na parapit ang pinggan nga nasudlan ka sod-an. Nagbuul tana ka gamay nga kusug ka isda kag magkaun asta nga naondan ang ana bosong. Samtang, wara tinimuktimuk ang anda bata nga nanamitan gid sa paghigup ka sabaw nga may nagalangoylangoy pa nga olo ka isda.
 
“Kwan, daang … ano abi hay mga matapobri ang anda itsora. Basi indi kami magsantoanay. Man-an mo run man kon ano takun nga klasi ka tawo. Indi takun gosto ka mga sosyal kag matinaastaasun.”
 
“Piro daad gintirawan mo lang nga parapitan. Himal-i mo, basi mga mayad man sanda.”
 
“A, indi run. Indi run sanda pagpahilabti pa.”
 
Nangapkap ang kalinung sa bilog nga balay. Solo nga mabatian amo lang ang gahud nga himo ka nagabonggoanay nga kotsara kag pinggan.
 
Nagligad ang mga binolan kag nakatapak run si Kerising sa ona nga halintang ka borothoan. Nagpakita ka ana kapisan ang bata. Wara na ginabali ang tatlo ka kilomitro nga karayuun ka ginabothoan halin sa anda ginaolian. Gani, nasadyahan gid ti bahul ang mag-asawa. Anda run nga ginalantaw ang kaaraydan na nga maaguman sa urihi. Gindobli pa gid ni Tyo Berto ang ana kapisan sa pagsagod ka anda tobo. Nangamoyo tana nga daad magbahulbahul man ang bili ka tonilada sa maabot nga tigtarapas para madogangan ang ana ginasuput nga kwarta nga inoggasto kay Kerising sa kolihiyo. Bisan wara tana ti tinon-an kon ana lang nga mapatapos ang bata, bilidhun run dya para kana.
 
Sangka hapon, may kalain ti buut nga ginahuptan ang mga nagakorisong nga panganod. Daw gosto kadya nga itao ang iban sa malapad nga kalopaan ka mga tobo kag pinya. Sa onhan, amo man ang tikang ni Kerising ti daragkul para makaoli pa tana antis magtopa ang oran. Midyo marayo pa ang anda balay. Nahadluk daya nga basi mabasa ang libro nga ginpahuram ka ana manonodlo. Sara pa, nahimo nga daan sa tila ang ginasudlan na nga bag gani dali daya mabasa.
 
Nagkorit sa kahawaan ang kasanag nga ginsondan ka nagalanog nga kaugut ka langit. Nagdalagan run lang ang pobri ti obos kusug piro nag-ompisa run nga magtopa ang daw mais ka bahul nga oran. Nangin kapariho tana ka pisu nga nagasalasala kon sa diin manirong. Nadakpan ka ana panuruk ang bag-o lang ginpatindug nga balay sa binit ka malapad nga katobohan. Wara run tana ti masirongan pa nga marapit. Gani, nagliko tana kag mag-agto toya.
 
“Saka dya anay,” pangagda ka sangka bata nga laki nga pariho man kana ang pang-idadun.
 
Wara tana ti pagpangdowadowa nga nagsaka sa halintang ka amo nga balay. Pag-abot sa ibabaw, dayon na nga gin-osisa ang bag kon nabasa ang mga sulud kadya. Nagpasalamat tana hay wara man daya nasudlan ka tobig.
 
“Salamat sa pagpasogot mo nga makapanirong ako dya sa balay ninyo.”
 
“Wara ti kaso, a. Huud gali, ako si Huse. Bata ni Papa Ernesto kag ni Mama Cynthia. Ikaw tana, ano ang ngaran mo kag sa diin timo nagaistar?”
 
“Ako? Kerising ang ngaran ko. Nakita mo ang balay nga to hud, mga sangka gatos ka tapak halin diya? Toya ako nagaoli. Toya man si Nanay Erlinda kag Tatay Berto.”
 
“Gali? Kon mag-amo kadya, may imaw run gali ako kon magsipal sa idalum ka balay, i. Gosto mo man ra?”
 
“A, huud. Marapit malang ang amun. Ogaring, nagaiskwila takun halin Lunes dangat Byernes.”
 
“Ti, sa tapos simana lang ta masipal, i. Ako gani nagaiskwila man bilang grade one sa sangka pribado nga iskwilahan sa Passi. Ginaalaw-alaw kag ginahatud lang takun ni papa ko ka ana sarakyan.”
 
“A, toya lang gani takun sa pihak nga minoro. Ginapanaw ko lang.”
 
“Andut, wara ti kwarta ang mga ginikanan mo? Makarolooy gali tinyo?”
 
Antis pa mag-awas ang mga tinaga sa baba ni Kerising, nagparapit run si Tya Cynthia agud magsal-ut. Ang mga nagatararaas na nga kiray bagay gid sa ana nagatingkarag nga bohok. Makasirilaw ang mga pintokpintok nga pola kag darag sa ana halhal nga bayo. Tirno gid sa doag ka ana mga malabug nga koko.
 
“Imol, sanda, anak. Indi ka run matingala pa. Kag dali lang, daw naghoraw ruman ang oran, andut diya pa tana?” koon ni Tya Cynthia sa bata samtang nagatariwis ang daw sa mga istiwitis kapola na nga bibig. Sa sobra ka tariwis, daw matoslok man ang mahamis kag makaurumul nga gawi ni Huse.
 
“Si mama bala mo. Gaistorya pa ko gani sa bag-o ko nga abyan, pay. A, ma, tana gali si —”
 
“Bohay ko run tana nga nakilala. Indi run kinahanglan nga maoyang ka pa ka laway mo. O, ano pa ang ginahulat mo, bata? Panaw run hay basi daw maano run ka pangita kanimo ang mga mabuut mo nga ginikanan,” dugang ni Tya Cynthia. Nagpaninghawak tana nga daw pariho bala nga ginapabogal na gid ang rapit run lang mag-awas nga mga dughan. Nagparamola ang gawi ni Kerising. Nangin kapariho dya ka pola kang kamatis nga gintanum ka nanay na sa idalum ka anda banggirahan. Kon haros pa lang, masulud run daad tana sa ana nga onipormi agud manago. Ti, hay mabaskug ang pag-udum kana kang kahuya, nagsalipotpot run lang tana nga wara makabilin ka bisan sangka tinaga sa tagbalay. Mayad lang hay wara run ang oran kato nga tion, hay kon dyan pa, sigoro, natonaw run tana sa lopa.
 
Nasadyahan pa ang mama ni Huse sa ana ginhimo. Ginaituk gid tana kon ana mapakita sa mga tawo ang wara ti kapariho kag indi matupungan nga batasan. Ogaring bisan pa, wara man tana ginasaway ka ana nga bana. Nalatnan na run gani dya sa kabohayun ka anda pag-irimaway. Wara ti katingalahan nga indi sanda masahoan ni Tyo Berto.
 
Ginhipsan ni Kerising sa ana mga ginikanan ang parti sa mga ginpakita nga kasopladahan ni Tya Cynthia. Indi tana gosto nga magbinaisay ang anda pamilya kag ang pamilya ni Huse. Wara ti kaposlanan kana kon ginapakanubu man sanda ka iban. Sa matobo nga panghunahuna, gosto na lang nga malingaw ang kaogalingun paagi sa pagsipal kapin pa hay dayan run si Huse.
 
“Kerising, dya kaw lang, ha? Manggahit kami ni nanay mo sa atun tobo hay amat-amat run to nga nagarikot. Basi bala kon istaran ka mga balabaw, budlay run.” Ginsoksok ni Berto ang ana nga sambra nga may tinokapan sa likod. Pagkatapos, ana nga ginbuul ang gahit nga nasab-it sa dingding nga kawayan.
 
“Huud, Tay. Toya lang ako sa idalum para mahaklu ko ang priska nga dapya ka hangin,” sabat ka bata nga nagakaput ka pola nga monyika. Rigalo pa daya kang ana tatay katong ikalima na nga kaadlawan.
 
“‘Nak, ang hinalay natun kar-on, lihog ko ponpon. Mahaponan kami sa obra hay gosto namun nga matapos dya dayon,” bilin ruman ka ana nanay nga nakamanto ti itum kag handa run nga makigtakus sa mga mahonit ti ginhawa nga bugang kag tabon-ak sa tunga ka tobo.
 
Nagtangotango ang bata bilang tog-an sa pahanumdum nga ginbilin kana. Nanaog run sanday Tyo Berto kag Tya Erlinda kag mag-agto sa anda nga oma. Nagsonod man sa pagpanaog si Kerising pay nagpondo dya sa idalum ka lonok kag magpongko. Kadoro ti mga hodinghoding ang ana nabatian nga ginaistaran kono ka mga tamawo ang kapariho ka dya nga kahoy. Piro wara tana nagapati, okon nagabatyag man lang ka gamay nga kahagnup. Sa baylo, naganayanaya pa gani ang ana pamatyagan hay mabognaw ang magtinir sa idalum ka lonok.
 
Gin-ompisahan run ka ana mga malum-uk nga alima ang pagtoytoy sa monyika samtang daya ang nagalatay sa ana paa, nga wara ti kinalis sa obad ka saging nga pirmi ginaparis ka ana nanay sa tinola nga manok. Nagbuul tana kang hosay kag ginkay-ad ang doag granati nga bohok ka monyika. Naggwapa pa gid ti dogang ang ana hampanganan sa insik-insikun na kadya nga mga mata. Golpi lang, nakabati tana kang panitsit halin sa ana likod. Gin-ontatan na ang ana ginahimo kag balikdun kon sin-o ang toya sa likod ka lonok. Nahangyus tana kang makita si Huse nga nagamayhamayha pa sa pagparapit kana.
 
“Oy, parapit dya! Kaina ka pa dyan? Ikaw ha, ginapanilagan mo ko, no?”
 
“Ha? Wara, a.” Nagparapit si Huse sa bahul nga ogat kang kahoy nga ginapongkoan ni Kerising.
 
“Nakita ko kaina sanday nanay kag tatay mo nga nagsohot sa katobohan.”
 
“Amo matood. Hawanan nanda ang tobo namun.”
 
“Kami, wara tana ti problima hay doro ti mga ginasolhan nga manog-obra si papa ko.”
 
“Mayad, i. Huse, masipal tatun bala.”
 
“O, sigi, Kerising. Piro gosto ko daad nga toya kita sa may soba hay kanami run dokar-on ka tobig. Matin-aw!”
 
“Sogot ko, basta indi lang ta magbohay ha? Basi karaan ko nanday nanay kag tatay.”
 
“Huud, a.”
 
Bota kang kalangkag nga nagpanaw ang darwa ka bata. Nagsonod si Kerising sa likod ni Huse. Gin-abot kang kasotil na ang naorihi kag ana nga ginlapakan ang smagul ka dyan sa ona. Gamayan lang daya matomba sa mga bangkay nga kagingking. Gani, ginlagas tana kadya asta sa binit kang soba.
 
Nagatap-ok ang baras kon mahoyapan ka anda mga kahig. Pira ruman ka toig nga wara mag-agi ang baha ano pa nagtararamwa ang kalabanan ka mga bato. May dyan nga matariwis kag may dyan man nga matapan. Nangin dagaya ang mga daya homalin lang ka nag-ontat ang opirasyon ka quarry.
 
Dungan sanda nga nag-obog sa matin-aw nga tobig. Paagi nanda daya agud nga indi mainitan samtang nagasipal sa baras. Naglop-og sanda sa baras samtang nagaatobangay. Si Kerising ang nagbuul ka mga samong sa anda patokodan ka palasyo. Gintapan na ang baras kag butangan ka bonbon kag mga magagmay nga bato agud magbakud ang pondasyon. Kag si Huse ruman ang nagbuul ka basa nga baras agud patoroon. Sa darayon nga pag-umuk-umuk kag pagboribod, napasad ang sangka matahum nga palasyo. Oroanggid sa holayag nga payong ni Tya Erlinda ang ibabaw kadya. Wara pa naayawi ang darwa, gani anda nga ginkihad ang nahamookan nga bolan kag ibutang sa ibabaw.
 
“Kon magbahul run ko kag makaobra, mapahimo takun ka matoodtood nga palasyo, daang taastaas gid bala. Diya ko da patindogon sa oma,” koon ni Huse nga ginalingling ang kada bintana ka palasyo.
 
Pwirti kataas ang ralab-oton ka ana nga abyan. Nagdoko run lang tana sa sobra nga kaham-ut.
 
“Himoon ta kaw nga akun prinsisa, pasoksokan kang korona nga lonsay bolawan ang tampok kag pahimoan ka bayo nga lainlain ang doag. Gosto mo man ra?”
 
Wara na run mapunggan ang inogkadlaw. Nagpataypatay tana bangiris samtang nagakisikisi sa baras. Nairitar ang kahampang kang makita na dya nga nagagororowa ang ana nga lasi. Naabot ni Huse nga soya ang ana nga abyan. “May imo kaw gid,” pagmurugut ka ana hunahuna. Ginsarok na ang ana nga mga alima ka tobig kag ginbasya sa kasipal. Nahinalian man ang sara ano pa nagbool dya ka baras kag ginhaboy sa agtang ka abyan. Wara ti pagpasopil nga nagbalus ang nahul-an. Ginpirdi ka mga matagsing nga hirihi kag sininggitan ang mabaskug nga dalodo ka tobig sa sulugan. Namungul ang mga oslitan nga boto kang Korit sa anda pogad nga nahamtang sa may pangpang.
 
Madasig ang pagdalikyat ka mga inoras. Likum sa anda ihibalo, amat-amat nga nagalanab ang soba dara ka pag-oran sa iraya. Orihi run nanda daya natalupangdan kang masalpan kag magsogod pugday ang sangka tapak nga palasyo. Napokan daya ti darayon.
 
Nagpamat-ud sanda nga mag-oli sa kahadluk nga magpadayon pa gid ang pagtaas ka tobig.
 
Darwa pa lang ka tikang kag anda nabatian ang nagapang-alakaak nga limug ni Tyo Berto halin sa indi marayu. Madasig dya nga ginload kang mga kasagingan. Daw gintampong ka gabonan nga aswang ang mag-abyan kang anda makit-an ang mga balud sa ibabaw ka nagasampokanay na nga mga kiray.
 
“Oraisan kaw gid nga bata, no? Hala, oli! Indi run ko gosto nga mag-imaw-imaw ka pa sa bata nga dya. Mga malain sanda. Mga sakun!” nagadabadaba nga paandam ni Tyo Berto.
 
Bahul ang katingala ka bata sa ginpakita ka ana tatay. Walo run tana ka toig sa podir ka ana nga tatay pay kar-on na lang daya nakita nga nangakig. Nag-oli si Kerising nga nagadoroy kag ginawaklus ang kakulba. Sa pihak nga parti, nagaparumbaanay ang mga kahig ni Huse samtang ginaosoy ang aragyan paagto sa anda nga balay.
 
Kang magdupa ti patindug ang gorang nga orasan sa baratangan ni Kerising, nagparanglab-ot sa katobohan ang tiyabaw nga bota kang kasakit. Ginsondan daya ka pagpakitlooy nga nagahiribiun. Angan-angan, nag-ontat ang pagtarangisun piro nagbulus ruman ang masingki nga pagbinaisay. Naistorbo ang pag-abot kang kagab-ihun.
 
Sangka adlaw, samtang nagapanakup ka tombaktombak si Kerising, nabatian na nga may nagaistoryahanay sa likod kang kapid nga pono ka saging. Daw may naghotik kana nga limug agud magparapit kag mang-osyoso.
 
“Akun ang malapad nga parti ka lopa nga dya. Sa gosto mo kag sa indi, mga omang kamo,” ang klaro nga limug ni Tyo Ernesto.
 
“Indi ako pagpapatiha ka imo mga kabotigan!” ugut nga balus ka ana tatay.
 
“Lantawa dayang titolo nga ginaoyatan ko. Lantawa! Diya ang pamatood. Himotadi ti mayad.”
 
Makadali nga nag-ontat ang pagsogidanunay. Daw wara malang sa bata ang pagbinaisay ka darwa. Ana nga ginpahapon ang tombaktombak sa ponta ka ana todlo.
 
“Matood bala dya? Sa ano dya natabo?”
 
“Ay, yati. Andut abi indi? Wara ta timo ginatonto, a. Indi mo takun mabasol hay amo da tana ang anda pagbuut.”
 
“Sigoradohon mo lang, Ernesto.”
 
“Ginadohadohaan mo takun? Pasalamat kaw gani hay may partida kaw pa bisan paano!”
 
“Huh! Dyan ka run lang!”
 
Nakita ni Kerising ang pagpanaw ka ana tatay nga nagatalikod kag ginakalot ang olo nga daw may ginapaligban. Nagyuhum ang nabilin nga kahambal kadya bag-o lang.
 
Wara mabohayi kag nag-abot ang bahul nga problima kanday Tyo Berto. Gin-ompisahan run ang pagtanum ka mga Mahogany bilang paratandaan kon diin lang asta ang ana pagapanag-iyahan nga lopa. Ginapanag-iyahan run kar-on ni Tyo Ernesto ang iban nga parti ka ana kato nga ginataraoma nga lopa. Gamay run lang ang nabilin kana. Ginhalinan dya ka pagsangasanga ka iban na pa nga mga paraligban. Indi na maman-an kon paano kag sa diin ompisahan ang pagsogid sa ana nga pinalangga nga asawa.
 
“Sogidi ako ka rason, bana ko. Andut kahinali lang kadya?” may kabalaka nga pangosisa ka asawa. Ginhawa na lang ka hinay ka ana limug agud indi maistorbo ang nagatoon nga bata sa ibabaw kang birha.
 
“Erlinda, man-an mo …” nag-ingud dya sa ginapongkoan ka asawa. “Padihot dya ka bangko nga gin-otangan kato ka akun mga ginikanan.” Nagbotig tana hay indi na mahambal ang matood nga rason.
 
“Otang? Indi bala nga kang ginpapanobli nanda kanimo ang lopa, wala ruman ti kon ano nga problima?”
 
“Amo man ra ang laum ko. Piro kadya lang, naman-an nanda nga may otang pa gali si Tatay. Ang lain pa hay midyo bahul kono toya. Ilam, daw indi man gani takun makaintindi kon andut nagpariho kato.”
 
“Kon amo ra, paano run lang dya, bay?”
 
Sara ka panghakruy ang ginsabat ni Berto kana.
 
Nakasat-um ang bata nga kabug-at ka anda mga nawong. Nagpakonokono run lang sanda nga wara ti natabo agud indi makatao ka libug. Ginpirit nanda nga tagoon toya nga butang.
 
Kadasig lang ka mga tinion. Nagbuskag ang maanyag nga dagway ni Kerising. May kinaiya ang ana sopat kapariho ka bugas nga anda ginatig-ang kon manorongsorong. Wara ti ibato ang mga pangayaw sa ana mais-maisun nga bohok. Kon kanatun pa, sara run tana ka habal nga saging.
 
Ogaring kanogon, indi na mapasondayag sa iban ang ana pagkalin-ay hay indi magsogot ang tatay nga manggwa pa tana. Ang mga makasasala run lang bala nga mata ka dingding ang makapaayaw kang tan-aw kana?
 
Ginpaontat ruman tana sa pag-iskwila halin lang kang matunga sa apat ka pilo ang anda oma. Tana daad ang pinakaona nga mangin maistra sa anda logar kon wara lang maghogpaas ang anda kahimtangan. Kanogon katama. Pirmi nga paraotwasan ni Tyo Berto ka ana mga libug ang whiskey kag sigarilyo, rason nga indi man maontat ang pagbaisay nanda ni Tya Erlinda.
 
Sa sobra nga kasubu, tana ang naggawa sa bintana. Ona nga nagsiud ka ana panuruk ang mga matag-as run nga pono ka Mahogany sa dolonan. Kaona, mahimo na pa nga makit-an bisan ang bayhon lang ni Huse halin sa gwa ka anda balay sa onhan. Kar-on, indi run. Karabong ka mga dahon kang kahoy nga nagatabon. Wara pa labut ang mga nagaamat-amat bahul nga pono kadya. Golpi lang, nag-agi sa panurukan na ang mga matam-is nga yuhum ka soltiro. Asta lang ogaring daya sa takawtakaw kag poropasiplat kon manglaba tana sa soba. Ano abi hay nahigot tana pirmi sa hawak ka ana tatay. “San-o ruman ayhan kami makakitaay?” hani ka ana nagapisikpisik nga tagiposoon.
 
Nag-abot ang tion ka tigtarapas. Naglab-ot sa napolo ka trak ka tobo ang napatapas ka iban nga mga mangongoma. Lab-ot sa langit ang anda pagpasalamat bangud natirawan nanda ang kaboganaan. Baliskad ruman ang sintimyinto ni Tyo Berto. Liwan nga nagparamuypuy ang bilog na nga lawas kang makita ang sangka trak nga ginakargahan ka ana patobas. “Sara lang? Hostohan lang dya nga ibayad sa abono kag iban pa nga mga kaotangan,” paotwas na samtang ginaturuk ang karito ka trak nga wara gani naglubung sa mga ginapas-an nga tobo. Nagdogang ang korinut nga gindiboho kang kaporautun sa ana dahi.
 
Pagpanginlumus sa agua de pataranta, amo lang dya ang solo na nga darangpan sa kada magtabon ang kasisidmun. Hosto lang dya magligidligid nga daw sa bok-an sa salug ka anda nga panalgan. Wara ruman tana nagakaunkaun. Nakabogtaw run lang tana sara ka aga nga nagakudug kag ginadapoan kang tama kataas nga hilanat. Indi hamak ang kabalaka ni Tya Erlinda. Wara ontat ang paagto-pabalik na agud mangita ka mga dahondahon nga idapat sa masakit ka bana.
 
Ginsalo ni Kerising ang kalabanan ka mga hirikoton sa balay hay masaku ang nanay na sa pagbantay ka masakitun na nga tatay. Sangka bis, nag-agto tana sa soba agud manglaba ka anda mga lagu. Nataboan man nga toya si Huse nga nagaparigos. Wara ti bayo nga pang-ibabaw ang soltiro gani kitaun halin sa ginatindugan na ang daw si Adonis na kadya nga maskolo. Naggwapo pa gid dya sa ana nga panurukan. Dobli sa kon ano ang nakita na kato.
 
Nakatalopangud si Huse ka ana prisinsya. Matalikod pa daad tana pay orihi run. Nagturuk dya kana nga daw may gosto ipamaan. Makita sa kaki na nga mga mata ang kahidlaw nga ginpriso ka mapintas nga tinoig. Ang kada pagmisuk na may sulud nga tinaga nga nagapakitlooy kag nagapangabay ka ana pagparapit. Sa kakunyag, naglatay ang koryinti sa kaogatan ka daraga. Mahapus nga nataban kang kawatan nga tion ang ana hilaw nga paminsarun. Naghawa ang manogsotsot nga tobig agud taw-an ka ligwa ang nagapalanggaanay nga kaliwatan ni Adan kag Eba. Wara makasalir ang karamig ka tobig sa masingkal nga baratyagun. Nagsaro ang kada isara sa kaohaw nga anda nabatyagan. Gin-angkun ka mga mapagrus nga butkun ang malum-uk kag mahamot nga bolak.
 
Nangin madasig ang pag-ayad ni Tyo Berto tungud mapisan mag-atipan ang ana nga asawa. Nagbalik ang mayad nga panglawasun na kadungan kang hugut nga pagbaton sa pagbuut kang kapalaran. Kag si Kerising, nakabatyag ka indi amo sa ana nga lawas. Daw gin-okay ang ana soroksorok ka mapanimahoan ang pasayan sa tinola nga kolitis ka ana nga nanay. Madasig dya nga nagtalikod sa mga ginikanan nga nagakaun kag mag-agto sa lababo nga nahimo sa mga ginpangtapiktapik nga lata ka sardinas. Toya, ginload na ang nagamanipolon kag potiun nga likido. Ginboboan na dya ka sangka kabo nga tobig halin sa tadyaw.
 
Nag-ontat ang ana paghandoraw ka mga nagriligad kang magsipa ang lapsag sa ana tagoangkan. Wara ti ontat ang pagholag na ka dya. Nakamaan run ayhan ang lapsag nga wara tana ti kilalahun nga tatay kon makit-an na ang kasanag? Nagaompisa run bala tana ka pamasol? Ano ang naman-an na?
 
Indi na maintindihan ang nagakatabo. Sa dason pa nga bolan ang ana inogbata pay daw nagadali run nga maggwa ang ana bata. Sa sobra nga panumdum, nagsakit ang ana olo nga daw ginabarinahan. Nagparanggit-um tana, kag golpi lang nga naholog sa ginapongkoan nga wara gid makapangaman. Naduraan tana ka pangalibotan.
 
Nakabati ang ana tatay ka lagapok gani dalidali dya nga nag-agto sa ana ginahamtangan. Nagsalasala si Tyo Berto kang makita nga nalipung sa lopa ang ana bata. Wara run dya nag-oyang ka tion kag ana nga gindara ang bata sa sulud ka balay.
 
“Dyos nga maroloy-on! Daad wara lang ti malain nga natabo sa atun bata,” koon ni Tya Erlinda samtang ginaoyatan ang natoo nga alima ka nagabatang nga bata.
 
“Wara run sigoro madara ka ana lawas ang sobra nga konsomisyon. Ano abi hay sala na man ang natabo.”
 
“Maghipus kaw, Berto! Imo dya sala ang natabo sa atun bata. Kon ginsogid mo ti timprano ang matood, daad, nag-ontat run dya ka poroparapit kay Huse,” nagahiribiun nga panokmat ka asawa.
 
“Si Ernesto tana ang dapat basolon kag indi ako. Wara na ginpaandaman ang ana bata. Tana ang matood nga halit.” Ginbuul ka ana bana ang ginonting nga natongtong sa ibabaw ka losong.
 
Nag-ogayung si Kerising. Nagmokra ang ana mga nagaparangdalum nga mata. Nakapisik tana kang makita ang tatay nga nagakaput ka ginonting nga ang tarum, nagangiris kon maagsikan ka kasanag nga nagalapos sa gamay nga boslot ka atup.
 
“Agtonan ko sanda dokar-on kag panghosgaran ka akun ginakaptan.” Dayon nagtalikod ang ana tatay kag magpanaog. Wara dya magpapugung bisan nga nagkaragisi run ang bayo ka paghawid ka ana nga nanay. Gintistingan na nga magbangon sa baratangan. Kang hana run nga magtindug, nag-ilig sa darwa na ka batiis ang daw sa istiwitis ka pola nga tobig. Dogo! Nag-agay ang dogo nga ginhalinan ka tanan nga mga aligutgut, ang dolonan sa tunga nanda ni Huse.
 
Nagsararamo ang mga tinoro nga lamigas ka tobig sa marapoyot nga dogo sa banig. Wara ti nahimo ang magnanay agud lowasun ang makarolooy nga lapsag. Bisan ang nahamuut nga hangin halin sa nabagatnan ang wara makatabang tungud ginpunggan dya ka mga daragkul nga pono ka Mahogany.
 
- Kataposan -
​