<![CDATA[DUNGUG KINARAY-A INC. - Alex C. Delos Santos]]>

<![CDATA[DUNGUG KINARAY-A INC. - Alex C. Delos Santos]]>Sat, 04 Nov 2023 13:11:09 -0400Weebly<![CDATA[Mga Panahon]]>Fri, 10 Jan 2014 03:54:04 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/mga-panahon

Mga Panahon
ni Alex C. Delos Santos

Tapos run ang panahon
Kang pagtugpo kang mga burador.
Ang mga nabilin daw mga sikag
Sa alambre kang kuryente.

Kato nga maalwan pa ang hangin
Sari-sari ang dagway kag duag
Kang mga burador - daw mga isda
Nagasibad sa dagat kang kahawaan.

Samtang ang mga bata
Sa langit nagatangra,
Hugut ang pagpangyaput
Sa manipis nga higot.

Raad indi mabugto,
Ukon makasab-it.
Raad indi maabtan
Kang tinguran.

Ugaring tapos run ang panahon
Kang pagpalupad kang mga damgo.
Ang nabilin sikag lamang
Sa tubug kang handumanan.

* Litrato: Himo ni Abe V. Rotor halin sa http://avrotor.blogspot.com/2011/03/part-1-nature-in-paintings-by-avr.html.

]]><![CDATA[Pulaw sa Tag-arani]]>Fri, 03 Jan 2014 03:34:31 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/pulaw-sa-tag-arani

* Litrato: Himo ni Carlos V. Francisco halin sa http://www.seasite.niu.edu/Tagalog/Tagalog_Default_files/Philippine_Culture/pagkaing%20pilipino/Philippine_cuisine_fs.htm.

]]><![CDATA[Ang Padayon nga Pag-ugsad kang Kinaray-a]]>Wed, 13 Nov 2013 22:29:08 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/ang-padayon-nga-pag-ugsad-kang-kinaray-a

Ang Padayon nga Pag-ugsad kang Kinaray-a
ni Alex C. Delos Santos

Kang ginasugudan pa lang namun ang lihuk sa pagpasanyog kang Kinaray-a kang mga tuig 1988, ginadamgo lang namun nga raad ginatudlo man ang Kinaray-a sa mga eskwelahan. May 25 ka tuig man ang nagligad kag nakaagum kang katumanan ang amun damgo. Sa tulad nakapanulud run ang pagtudlo kang Kinaray-a sa mga eskwelahan paagi sa mother-tongue based multi-lingual education ukon MTB-MLE.

Kang nagatuon pa lang ako kang akun master’s degree mga napulo ka tuig ang nagligad, isara sa una nga mga papel nga akun ginsumite sa kurso amo ang pagtudlo kang Kinaray-a bilang parti kang kurikulum. Duro ang akun nabasahan nga mga panalawsaw nga nagaduso nga mas epektibo ang pagtuon kon nasugudan ang pagpanudlo sa pulong nga namat-an. Ginagamit ang pagpanudlo sa pulong nga namat-an sa mga pungsod nga ginakabig nga pinakamauswagun, angay kang Korea, Finland, Tsina, Hapon, Aleman, kag Pranses.

Bisan rugya sa Pilipinas, napamatud-an run ang pagkamapuslanun kang pagpanudlo sa pulong nga namat-an halin pa kang mga tinuig kang 1930. Indi maapathag kon paano napunggan kang atun burukrasya ang pagpatuman kang mga rekomendasyon sa atun sistema pang-edukasyon. Ayhan ginhungud kang atun pamunuan nga lumsun anay kita sa kolonyal nga edukasyon – sistema nga naghatud sa kahimtangan kang atun pungsod sa tulad.

Pero may paglaum pa tungud sa ikarwa run nga tuig kang pagpanudlo sa pulong nga namat-an. Kang sarang tuig, nangin bahin ako sa pag-edit kang workbook sa Kinaray-a para sa una nga halintang sa Sibalom – sangka proyekto nga ginsuporta kang Ayala Foundation. Kadya nga tuig kang pagbutho opisyal nga ginsugodan ang paggamit kang Kinaray-a, suno sa pagpasugot kang Departmento kang Edukasyon. Isara ako sa nangin konsultant kang grupo kang mga manunudlo nga nagpresentar kang ortograpiya kang Kinaray-a sa pungsodnon nga komite.

Ang St. Anthony’s College, sa pagpanguna kang bag-o nga pinuno kang Research, Planning & Development Office nga si Edison Tondares, isara sa nangin kaimaw sa pagtib-ong kang panulatan sa Kinaray-a, nagapanguna sa pagbalay kang taramdan kang Kinaray-a. Isara sa bunga kang amun mga miting amo ang paghimo kang glosari angut sa gramatika kang Kinaray-a.

Amo diya ang pira ka mga tinaga nga amun nahisugtan nga gamitun:

Mga sahi kang pahayag (Types of sentences):
Pahayag – generally, declarative sentence
Pahayag nga pamangkot – interrogative sentence
Pahayag nga pasugo – imperative sentence
Pahayag nga pakunyag – exclamatory

Mga bahin kang pamulongan (Parts of speech):
Pangaran – Noun
Panal-i – Pronoun
Panghulag – Verb
Pangsari – Adjective
Panul-id – Adverb
Pangsugpon – Conjunction
Pangtuaw – Interjection
Panghamtang – Preposition

Paagi sa paghimo kang glosari, mangin mas madali ang pagsulat kang mga panuytoy sa gramatika para sa pagtuon kang Kinaray-a. Ang draft kang taramdan nga diya ginpresentar kang hubon manaliksik sa Kinaray-a Language Conference nga nagbukas kang 7th Karay-a Arts Festival kang 25 Oktubre 2013.

Nagsugod kita sa pagsulat kang mga binalaybay, sugidanun, drama, kanta sa Kinaray-a. Sa tulad atun run ginatul-id ang mga pamaagi sa pagsulat. Buut hambalun kadya nga atun run ginausoy ang dalan paagto sa matuod nga intelektwalisasyon kang atun pulong. Kruhay!

* Litrato: Halin sa http://redthanet.blogspot.com/2013/10/6-full-moon-wallpaper.html.

]]><![CDATA[Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 5 (Ikatlo kag Urihi nga Bahin)]]>Mon, 04 Nov 2013 22:28:29 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/ugsad-kang-kinaray-a-chapter-5-ikatlo-kag-urihi-nga-bahin

Litrato: Halin sa http://hdw.eweb4.com/out/609676.html.

Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 5 (Ikatlo kag Urihi nga Bahin)

Mga bag-o nga limug sa Kinaray-a

Ang mga bag-ong manunulat nahanas sa pagsulat sa mga pahayagang pang-eskwelahan. Sa Antique, makitaan kang kinaadman sanday Danilo Nabua, Cor Marie Villojan, Genevieve Arnaez, Francisco Javier III, Carlo Tamba, Liwayway Ambong, Stephen Checa kag Nestor Cancan Jr. nga may mga binalaybay nga nabalhag sa The Anthonian kag Hiraya Magasin. Sa Iloilo si Eman Lerona nga taga-Alimodian matandus man sa pagsulat kag sa pagpasakup sa mga paindis-indis angay kang Bigkas Binalaybay.

Diyang mga lamharun nga manunulat nakatuon run sa inagihan kang henerasyon nga nauna kananda. Nabaton run nanda ang panghangkat nga mangin limug kang andang panahon, kag ang kinahanglanun sa paggamit kang andang namat-an nga pulong. Nakatambong run sanda kang mga paghanas kag may paradarhan run kang andang mga sinulatan sa mga dyornal panultan, magasin, kag iban pa nga pamantalaan. Halimbawa, si Villojan nakatambong run kang mga pungsodnon nga worksyap sa Iligan National Writers Workshop (2000) kag sa UP Writers Workshop sa Davao (2001). Sanday Tamba, Checa, kag Ambong nakatambong run kang rehiyonal nga paghanas sa University of San Agustin, kag si Javier nagtapos kang AB English sa Central Philippine University.

Ang mga dyornal panulatan kag antolohiya, mga padya panulatan, kag mga paghanas sa pagsulat nagatugro sa mga masunod nga henerasyon kang manunulat sa Kinaray-a kang mga taraksan kag surundan kang mayad nga pagsulat. Kinahanglan diya sa padayon nga pagsagod kag pagbatiti kang mga manunulat sa Kinaray-a.

Ang pagtubo kang panulatang Kinaray-a natigayon tungud sa mga lihuk nga gin-umpisahan ni Leoncio Deriada bilang tiglawas kang komite sa panulatan kang CCP kag NCCA, ni Santiago Mulato nga nagsulat kang sanaysay tuhoy sa Kinaray-a kag nagpabugtaw sa mga manunulat nga Kinaray-a agud batonon ang panghangkat kananda, kag kang Tabig Hubon Manunulat Antique kag Paranubliun Antique nga naghawan kang dalan para sa mga manunulat. Ang pagbalik sa Kinaray-a sangka pagpanginpadlos sa gapos-kolonyal nga nagadumili sa Karay-a sa pag-uswag. Nabawi run kang Karay-a ang anang dila kag limug paagi sa pagsulat kang mga binalaybay, sugidanun, kag drama sa pulong nga anang namat-an. Lantawun ta kon tuman rugya agud mahukas ang anang mga gapos kag makalupad agud malab-ot na ang ugsad nga nagahulat kana.

Epilogo: Ang pagsanga kang panulatang Kinaray-a

Ang panulatang Kinaray-a nagsanga pa gid sa musika kag teatro. Tungud sa pagkilala kang mga manunulat nga Kinaray-a, ang mga musiko nag-umpisa man sa paggamit kang Kinaray-a sa pagsulat kang andang mga musika. Nangin bahul nga bulig ang paghiwat kang paindis-indis sa pagpili kang provincial theme song kang 1997, tungud raku ang mga musiko nga napiritan nga magsulat kang kanta sa Kinaray-a. May mga musiko man angay ni Sammy Rubido nga nakahanas sa pagsulat kang binalaybay, gani nangin mahulas ang paglaktud halin sa pagsulat kang liriko kang kanta kag paghimo kang musika.

Ginpauso kang Paranubliun Antique ang OKM ukon original Kinaray-a music, kag agud mapalapnag diya ginsugdan ang OKM Awards kang 2003. Angay kang Padya Paranubliun sa Panulatan, nangin paagi ang OKM Awards sa pagtulod sa mga lokal nga musiko nga magsulat kang mga kanta sa Kinaray-a. Labi sa tanan, ang pagprodyus kang CD kang OKM nangin tanda man sa iban nga komposer sa paghimo kang kaugalingun nga CD. Gani sa tulad, ang mga lokal nga musiko angay nanday Dante Beriong, Sammy Rubido, Noel Alamis, Mark Quintela, Edmund Infante, kag Katz Amerila may mga CD run kang andang mga kanta. Sa pagkamatuod, nalampasan pa kang mga musiko ang mga manunulat tungud paagi sa teknolohiya nangin mas mahapus kag madasig ang pagprodyus kang CD sangsa magsulat kang libro. Mas mahapus man ang pagpalapnag kang musika tungud may mga lokal nga estasyon kang radyo nga bukas sa pagpatokar kadya kag may malapad run nga tagparamati. Sa tulad mabatian sa Antique ang OKM indi lamang sa radyo, kundi pati sa mga baylehan, kag mga kabalayan. Sa pagkamatuod, mas duro pa ang nagabakal kang CD sangsa mga libro kang binalaybay kag sugidanun sa Kinaray-a.

- Katapusan -

]]><![CDATA[Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 5 (Ikarwa nga Bahin)]]>Sun, 20 Oct 2013 22:32:20 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/ugsad-kang-kinaray-a-chapter-5-ikarwa-nga-bahin

Litrato: Himo ni Nimarra halin sa http://www.goodfon.com/wallpaper/434204.html.

Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 5 (Ikarwa nga Bahin)

Ang mga padya sa panulatan

Si Milagros Geremia-Lachica ang una nga manunulat sa Kinaray-a nga nakilala sa pungsod paagi sa pagdaung kang CCP Literature Grant para sa binalaybay nga Kinaray-a kang 1990. Ang anang tagdaug nga koleksyon nga “Antique: Lupa kag baybay sa pinggan” nagpautwas kang kapigadohon kag mga problema pangkatiringban sa probinsiya kang Antique. Ang anang binalaybay nga “Lupa kag baybay sa pinggan” nagalaragway indi lang kang heyograpiya kang Antique kundi pati man kang proseso kang pagpanggas tubtub sa pag-ani kang paray, kag kon paano diya magtupad sa asin sa pinggan kang pobre nga mangunguma sa Antique:

Maarado
Mamanggas
Mag-abono
Manghilamon
Mangani
Mapahangin
Manglay-ang
Mapagaling
Mananum
Matig-ang
Para gid lang
Pinggan ni Nonoy
Masudlan

Pero kan-un pa lang diya
Wara pa maabay gani
Kon paano ang pagsarok
Kang baybay
Agud mahimo
Nga asin nga darapli

Kag sa pinggan ni Nonoy
Liwan magakitaay
Ang lupa kag baybay.

Kang 1992, nagdaug si Alex C. Delos Santos kang pareho nga grant para sa anang koleksyon nga “Dandansoy: Mga kanta kang pagbiya kag iban pa nga panghayhay” nga nagasaysay kang kabuhi kang mga sakada, mamumugon kag mga layas nga Antiqueño nga nagbiya kang probinsiya sa pagpangita kang andang kaaraydan. Ang 18 ka mga binalaybay nagapautwas kang kasubu kang nagabiya kag kang binayaan. Ang “Sulat” isara sa mga binalaybay sa koleksiyon nga maathag nga nagapautwas kang diya nga kasubu:

Nay,
Nabuy-an ko ang imo sulat pagdawu kang kartero
Tuman gali ka bug-at bisan sampanid lamang
Ang malauring nga tinta tama ka siri
Siguro nagtagos sa papel
Kag naghigku sa lamesa mo sa kusina
Pero sa ubus kang papel
Naglubad ang iban nga mga tinaga
Daw mga isla kon turukun
Ginpangita ko kon diin nayon ang Antique
Nay, indi ko run mabasa ang sulat mo
Raku pa nga mga isla ang nagturuhaw
Napuno run ang pahina
Kon ano man ang sugid mo parte kay Tatay
Kag akun mga libayun
Kaluy-an sanda kang Diyos
Nay, indi run ako pagsulati
Indi run natun pagpaayawan ang kartero
Kinii ang paggamit kang tinta
Agud indi mamantsahan ang lamesa mo sa kusina
Kag ang mga isla
Indi ko gusto nga makita ruman.
Nagapalangga,
Ang imo anak.

Kinahanglan man mitlangun rugya nga sa umpisa ang CCP Literature Grants bukas para sa Hiligaynon kag Kinaray-a, pero umpisa kang 1993 nagbukas ang CCP kang tuhay nga kategoriya para sa Kinaray-a. Sangka patimaan lang diya nga pagkatapos kang apat lang ka tuig ginkilala kang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas ang panulatang Kinaray-a bilang mabaskug nga limug sa patag kang pungsodnon nga panulatan. Kang 1994 si Maragtes Amante, taga-Pandan kag sangka propesor sa Unibersidad kang Pilipinas, ang nagbaton kang grant para sa sanaysay sa Kinaray-a. Isara sa mga sanaysay, “Wanhaw ngapanglinti si Tatay” nabalhag sa Mantala: An Anthology of Philippine Literature 3 (NCCA, 2000). Pagkasunod nga tuig, si Geremia ruman ang nakabaton kang grant para sa bugu nga dula sa Kinaray-a. Ang mga dula nga “Ang pagkamatay ni Mr. Dela Cruz” kag “Umagad ni Ponso” mga dulang karadlawan nga puno kang tinarso nga duna sa Karay-a. Ang una tuhoy sa mga pagkinarankaran kang mga tawo sa baryo pagkabati nga napatay ang prinsipal, kag ang ikarwa tuhoy sa mag-asawa nga nagahulat kang pag-abot kang andang bata nga nars nga nakapamana kang Kano. Wara pa nabalhag ang mga dula nga diya, pero ang “Ang pagkamatay ni Mr. Dela Cruz” ginprodyus kang Teatro San Antonio kang St. Anthony’s College kang 2001.

Wara man naglawid ang CCP Literature Grants tungud sa kakulangan kang pondo kag pagbag-o kang mga proyekto kang tagdumarahan kang CCP. Pero sa bugu nga tion nagmadinarag-un diya sa pagpalapnag kang pagsulat sa mga rehiyon, sa pagsakdag kang mga nagatubo pa lang nga panulatan angay kang Kinaray-a, kag sa pagdiskubre kang mga bag-o nga manunulat.

Magluwas sa CCP Literature Grants, may mga local man nga padya panulatan nga ginhiwat, angay kang Premyo Aujero Italia kag Bigkas Binalaybay sa Iloilo. Pero kalabanan nga mga tagdaug rugya mga manunulat sa Hiligaynon. Sa Antique, gin-umpisahan kang Paranubliun paagi sa suporta kang Antique Integrated Area Development (Aniad) ang una nga Padya Paranubliun sa Panulatan kang 1994, nga may paindis-indis sa pagsulat kang binalaybay, sinantu nga pambata, kag drama. Kang 1995, ginbuksan ang sari-sari nga kategoriya angay kang banggianay, pagdayaw, kag komposo, magluwas sa binalaybay, kag masunod nga tuig gindugangan pa kang sugidanun pambata, maragtasun nga sanaysay, kag declamation. Pagkatapos kang tatlo ka edisyon, nauntat man ang Padya Paranubliun sa Panulatan tungud sa kakulangan kang pondo, pero paagi rugya nakilala ang mga manunulat nga sanday Sammy Rubido, Remy Muescan, Jelyn Alentajan, Argie Train, Wilmer Geronimo, Randy Tacogdoy, kag Goldelino Chan. Nagbalik man sa pagsulat ang mga magurang nga manunulat angay nanday Antero Obdamen kang San Remigio, kag Asuncion Juada kag Tito Ruelo kang San Jose.

Kang 1994, ginhiwat man paagi sa pagdumara ni Deriada ang All West-Visayan Poetry Competition bilang proyekto kang NCCA. Ang mga tagdaug sa Kinaray-a amo sanday Felicia Flores (“Pagbatiti kag pamilinbilin sa ginalauman”), Edison Tondares (“Mga damgo sa sungay kag tinday kag iban pa nga mga binalaybay”), kag Alex C. Delos Santos (Mga panahon nga napagkit sa uyahun ni Mal-am Enyong”).

Masubu nga ang mga padya panulatan angay kang mga namitlang wara nagbuhay. Importante ang mga padya sa pagtulod sa mga manunulat nga magsulat pagkay-adun ang pagsulat, tungud bisan matuod nga gamay lang ang premyo mas bahul nga insentibo ang padungug nga ginatugro para sa pagtinguha kang manunulat sa pagpamulalo kang anang kinaadman sa pagsulat.

- Sundi ang kasugpon ("Chapter 5: Ang mga manunulat sa Kinaray-a") - Ikatlo nga Bahin.

]]><![CDATA[Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 5 (Una nga Bahin)]]>Tue, 15 Oct 2013 22:26:33 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/ugsad-kang-kinaray-a-chapter-5-una-nga-bahin

Litrato: Halin sa http://wallpapersus.com/still-lake-colorful-forest-lake-sky-sun-trees/.

Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 5 (Una nga Bahin)

Chapter 5: Ang mga manunulat sa Kinaray-a

Sangka adlaw kang 1988, sangka drop-out sa Unibersidad kang Pilipinas ang nagbisita sa anang propesor sa literatura. Ang simple nga pagduaw natapos sa sangka pagpang-agda para sa worksyap kang Sumakwelan sa National Arts Center sa Bukid Makiling, Laguna. Sa amo nga worksyap natanum ang mga binhi kang panulatang Kinaray-a.

Ang pagbun-ag kang Tabig

Nagdungan sa worksyap kang Sumakwelan sanday Milagros Geremia kang Sibalom, nga nagaobra bilang manaliksik sa Visayas Studies Program kang UPV kag si Alex C. Delos Santos nga estudyante pa lang sa St. Anthony’s College. Bilang darwa ka Karay-a sa tunga kang mga Ilonggo, nabugtawan nanda ang andang kakulangan sa pagpautwas kang kaugalingun bisan sa andang namat-an nga pulong. Rugto sanda nagpamat-ud nga mag-umpisa sa pagsulat sa Kinaray-a.

Sa pagtulod man ni Propesor Leoncio Deriada, nga anay tiglawas sa komite para sa sining panulatan sa CCP, nag-aplay si Delos Santos kang venue kag workshop grant sa CCP para sa masunod nga tuig. Tungud wara pa it grupo kang mga manunulat kauna sa Antique, gindara ni Delos Santos, sa bulig kang anang mga abyan, ang ngaran kang Homes, sangka grupo pangmusika nga nagakanta sa misa sa parokya kang San Jose. Sa bugu nga istorya, nagdaug ang Homes kang grant.

Mayo 1989 kang ginhiwat kang Homes ang una nga Kinaray-a Language and Literature Seminar sa SAC Grade School sa bulig kang lima ka libo ka pesos nga ayuda halin sa CCP. Nangin dinapit nga bisita ang mga manunulat nga sanday Santiago Mulato kang Iloilo kag Ernesto Nietes kang Antique. Pirambilog lang ang nagtambong, kag indi run kinahanglan mitlangun pa rugya kon sin-o tungud wara bisan sara kananda ang nagseryoso sa pagsulat, magluwas kay John Iremil Teodoro nga estudyante pa lang sa hayskul.

Ang venue grant nagtugro kang kahigayonan para sa mga manunulat nga maghiwat kang worksyap sa National Arts Center. Gintalana diya kang Septembre 1989. Sa liwan, pirambilog lang ang nangita kang lalang agud makatambong sa paghanas sa Bukid Makiling: sanday Delos Santos kag Moi Magbanua, nga pareho nga nagaobra run sa Manila, si Geremia, si Felicia Flores nga nagatudlo sa St. Anthony’s College, kag sanday Edison Tondares, Gerry Antoy, kag Leah Pagunsan nga mga estudyante pa sa St. Anthony’s College. Tungud wara man nakatawas si Deriada nga nangin masaku sa anang mga obligasyon sa UPV, si Delos Santos kag Geremia ang namuno sa mga sesyon, nga gintawag nanda nga “gus-abanay” tungud ang kada sara may higayon sa pagkakritiko sa kada binalaybay nga nahuman kang kada sara. Daw nagasanto gid ang tinaga nga “gus-ab” sa paglaragway kang proseso kang worksyap, tungud para makagus-ab kinahanglan may tarum nga mga bangkil kag kuko agud makabasa kang madalum kag mangin maaram nga kritiko.

Sa sangka semana nga tener kang mga lamharun nga manunulat sa National Arts Center, duro nga mga damgo para sa panulatang Kinaray-a ang nahuman kang grupo. Rugya nabun-ag ang Tabig Hubon Manunulat Antique. Tabig ang ginpili nga ngaran sa handum nga may surudlan kang mga bulawan nga ani kang panulatan sa Kinaray-a. Tinutuyo kang Tabig ang pagpalapnag kang pagsulat sa Kinaray-a.

Ang pagbun-ag kang Tabig nangin paratandaan kang mabaskug dagaya nga panahon kang pagsulat sa Kinaray-a. ang mga lamharun nga manunulat nagayapa-yapa tungud sa bag-o nga limug nga naangkun. Pagbalik sa Antique, ginpadayon nanda ang mga gus-abanay kag nagrekrut pa kang bag-o nga mga miyembro. Nagpangita sanda kang sari-sari nga paagi sa pagpalapnag kang andang mga sinulatan. Tungud kalabanan mga staff man, gingamit nanda ang The Anthonian sa pagbalhag kang mga binalaybay, nagpasundayag kang mga poetry exhibit, kag naghiwat kang mga pagbasa sa publiko.

Indi gid malipatan ang pinakauna nga poetry exhibit kang Tabig, ang “Sangka hakup nga Antique,” sa Audio-visual Room kang St. Anthony’s College kang Mayo 17-18, 1990. Indi lamang diya nangin tion sa pagpasalamat sa dagaya nga ani pagkatapos kang haros sangka tuig, kundi pasalamat man sa kadarag-an ni Milagros Geremia nga bag-o lang nagdaug kang CCP Literature Grant para sa binalaybay sa Kinaray-a. Amo diya ang pinakauna nga pungsodnon nga pagkilala para sa panulatang Kinaray-a. Nasundan lang diya kang 1992 kang si Delos Santos liwan ang nagdaug kang amo nga bugal.

Kang Disyembre 30, 1992 ginhiwat kang Tabig ang sangka publiko nga pagbasa sa Bistro Alberto sa Carretas St. Gintambongan diya kang mga drayber kang traysikel, mga istambay, kag mga propesyunal man nga suki kang irimnan. Rugto sa amo nga okasyon sanday Geremia kag Delos Santos, Dreamrose Barcebal, Felicia Flores, Milagros Geremia, Ritchie Pagunsan, Glen Mas, kag Edison Tondares. Antes natapos ang gabii, nahuman kang mga manunulat ang sangka binalaybay nga andang gintawag “Halad kang mga bag-ong babaylan sa bag-ong dag-on”:

“O gamhanan nga Bulalakaw
Ginaamba namun ikaw
Ginasamba it dinag-on
Gintamud mo, gin-ulikid.”

Dyang amun pangabuhi
Halin Enero tubtub Disyembre:

Nagbusong si Carlo/Diane,
Nagbuswang ang kabutigan.
Nagguwa ang comfort women
Ang Pepsi nga ang 349
Bumaliskad ang tansan,
Duro ang nawad-an.

Kang gutum kag tagbarangag ginsundan
Nagsabat ang eleksyon: Ramos ang botohon.
Si Robin Padilla indi magpalupu,
PACCman ni Erap wara’t nasulpu.

Si Rosa Mistica nagpahilabut man,
Si Satur Ocampo gintaw-an it kahilwayan.
Pero padayon kita nga preso it kadulum
Tungud kang power crisi nga naagum.

Binangungot si Fr. Boy Torre
Ang Binirayan hupa nga nag-agi,
Pero may paglaum pa ang banwa
Nabugtawan ni Tehankee
Double life nga sentensya.

Kang 1993, samtang ginaumpisahan pa lang ni Norma Javellana ang pagtukod sa Paranubliun Antique, ang mga miyembro kang Tabig ang una nga nagsuporta. Tinutuyo kang Paranubliun ang magtugro it gahum sa mga katawhan nga maangkun ang tayuyon nga pag-uswag paagi sa paggamit kang sining kag kultura. Ang Paranubliun ang nangin umbrella organization kang tanan nga grupong kultural sa Antique, lakip ang Tabig, Apo ni Sumakwel, kag iban pa.

Sa tulad, nagbinaragba run ang mga myembro kang Tabig. Nagrinapta run tungud sa sari-sari nga mga personalidad kag tinutuyo. Sa baylo kadya raku run nga mga lamharun nga manunulat ang nabuligan, may mga libro run sa Kinaray-a, kag indi run malikum nga bahul kag mataas run ang gintubo kang mga binhi nga ginsabwag kang Tabig. Nalab-ot run ang tinutuyo kang Tabig, gani tion run nga ibilin diya agud nga magpadayon ang mga miyembro-manunulat sa paglatas kang iban pa nga patag ukon pagsabwag kang iban pa nga binhi.

- Sundi ang kasugpon ("Chapter 5: Ang mga manunulat sa Kinaray-a") - Ikarwa nga Bahin.

]]><![CDATA[Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 4 (Ikatlo nga Bahin)]]>Tue, 24 Sep 2013 21:58:08 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/ugsad-kang-kinaray-a-chapter-4-ikatlo-nga-bahin

Litrato: Halin sa http://www.goodwp.com/reseizer.php?id=29923&f=201309&res=1366x768

Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 4 (Ikatlo nga Bahin)

Mga pamantalaan kang Paranubliun Antique

Ang Paranubliun Antique sangka NGO nga natuyo kang tayuyon nga pag-uswag kang Antique paagi sa mga lihuk kultural. Natukod diya kang 1993 sa pagpaninguha man kang mga manunulat sa Antique, angay nanday Delos Santos, Tondares, Geremia, kag Flores, kag mga pintor nga may grupo man nga ginatawag Apo ni Sumakwel, nga ginpamunoan ni Pastor Evan Veñegas. Kang 1996, ginbalhag kang Paranubliun ang pahayagan nga Kanuyos, nga naglakip indi lamang kang mga balita tuhoy sa mga hirikuton kang organisasyon kundi pati kang mga sinulatan kang mga miyembro kapin pa kang mga PO ukon people’s organizations.

Paagi man sa mga grant kag ayuda halin sa iban nga institusyon, nakabalhag ang Paranubliun kang apat ka antolohiya: Ang una nga paindis-indis sa Kinaray-a (1994), Dag-on (1995), Salatan (1996), kag Dagya (2001). Ang mga antolohiya nga diya nagalakip kang mga tagdaug sa tuigan nga Padya Paranubliun sa Panulatan. Nakabalhag man ang Paranubliun kang darwa kag tomo kang “Pagbasa kag Pagkolor”, nga nagalakip kang mga sinanto pambata sa Kinaray-a. Ang coloring book nga diya gingamit sa mga day-care center sa mga banwa. Nakabalhag man ang Paranubliun kang darwa pa ka libro pambata: ang Hiniraya: Sugidanun ni Humadapnun kag Mali (1998), nga gintugroan kang award kang Philippine Board of Books for the Young, kag ang Alamat ni Nogas kag Anini (2001) nga gintugroan kang Alab ng Haraya award kang NCCA.

Kang 2003, ginbalhag kang Paranubliun ang Maaram: Studies on Antique, sangka tuigan dyornal nga may tuyo nga magpalapnag kang pagsulat tuhoy sa pangabuhi kang Karay-a, ilabi run gid ang nasulat sa Kinaray-a.[27] Kang 2004 ginbalhag ang una nga magasin nga lunsay Kinaray-a – ang Hiraya Magasin – nga nakatigayon kang apat ka guwa. Madinarag-un run raad ang Maaram kag Hiraya tungud may mga tagsakdag nga manogbasa kag sponsor, ugaring wara napadayon diya sa masunod nga tinuig tuga kang pagkambiyo kang pagdumarahan kang organisasyon.

Iban pa nga pamantalaan

Magluwas sa mga namitlang run nga pamantalaan, mabasahan man ang mga halimbawa kang panulatang Kinaray-a sa masunod nga mga dyornal panulatan kag antolohiya: Busay kag Unibersidad kang Pilipinas sa Visayas; The Augustinian Mirror, The LA Journal, Salaming kag SanAg kag University of San Agustin; Selebrasyon at Lamentasyon (UP Sentro ng Wikang Filipino, 1998); Tony Literary and Arts Journal (St. Anthony’s College, 2000); kag Ideya kang De La Salle University. Ang mga binalaybay tuhoy sa kaagian nanday John Iremil Teodoro kag Jasper Bungay mabasahan sa Ladlad 2: An Anthology of Philippine Gay Literature (Anvil, 1996). Ang mga binalaybay ni Ma. Milagros Geremia nalakip sa Fern Garden: Anthology of Women Writing in the South (NCCA, 1998) kag sa Babaylan: An Anthology of Filipina and Filipina American Writers (Aunt Lute Books, 2000) nga ginbalhag sa Estados Unidos. Ang mga binalaybay ni Delos Santos kag Teodoro nalakip run man sa mga antolohiya kag teksbuk pangkolehiyo angay kang Baul: A Collection of Philippine Literature for College Readers (Seguiban Printers, 1999), Filipinos Writing: Philippine Literatures from the Regions (Anvil, 2001), kag Philippine Literature: The Literature of Western Visayas (ed. Libertad Bayotas Chua, 2003), kag Text Poets Society ni Frank Rivera (UST Publishing House, 2006).

Sa tulad bukut run problema ang magpangita kang panulatang Kinaray-a. Sa tuyo nga mapamatud-an nga buhi ang panulatang Kinaray-a kag may katiponan ka mga sinulatan sa Kinaray-a nga sarang matun-an kang mga estudyante kag manaliksik sa panulatan, ginbalhag ni Delos Santos ang The Rise of Kinaray-a: History and Anthology of Contemporary Literature in Antique (Libro Agustino, 2003). Sa The Rise of Kinaray-a makita ang pagtubo kang panulatang Kinaray-a kag mabasa ang sari-sari nga produkto kang mga manunulat sa Kinaray-a halin kang 1998 tubtub 2003.

- Sundi ang kasugpon ("Chapter 5: Ang mga manunulat sa Kinaray-a") -

[27] Mabasa sa Maaram: Studies on Antique (2003) ang mga papel sa Kinaray-a nga “Sa Kaaram: Literasi sa mga Ati” ni Felicia Flores, kag “Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a” ni Alex C. Delos Santos.

]]><![CDATA[Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 4 (Ikarwa nga Bahin)]]>Sun, 15 Sep 2013 22:22:17 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/ugsad-kang-kinaray-a-chapter-4-ikarwa-nga-bahin

Litrato: Halin sa http://www.goodwp.com/reseizer.php?id=15622&f=201103&res=1366x768

Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 4 (Ikarwa nga Bahin)

Kinaray-a sa pamantalaang nasyonal

Ang mga rehiyonal nga magasin angay kang Hiligaynon kag Yuhum nagbalhag kang Hiligaynon gid lang tubtub kang 1992 sa pagbalik kang mga isyu kang Hiligaynon kag nag-umpisa sanda baton kang mga kontribusyon sa Kinaray-a. Pero sa malawid nga tinuig, wara gid it pautwasan ang mga manunulat sa Kinaray-a.

May mga progresibo nga manunulat angay ni Sammy Julian nga nagpangita kang mga alternatibo nga paagi sa pagbantala. Ginbalhag ni Julian ang anang mga sanaysay paagi sa pag-mimeograph sa baratohon nga papel kag ginpanagtag sa mga tindahan kag sa karsada. Kilala bilang personalidad sa radyo kag pahayagan si Julian, kag kalabanan kang anang mga sinulatan mga obserbasyon sa sitwasyon politika kag ekonomiya. Sangka halimbawa kang sinulatan ni Julian ang “Panawagan” kang Febrero 2, 1994, nga sangka protesta sa liwan nga pagtaas kang presyo kang langis.

Kang 1988, pagkatapos nga nakatambong kang paghanas para sa mga manunulat sa National Arts Center sa Mt. Makiling, Laguna nagbalik si Alex C. Delos Santos bilang editor kang The Anthonian kag nag-umpisa sa pagbalhag kang mga binalaybay kag sanaysay sa Kinaray-a. Ana man ginhaylo ang iban nga mga manunulat nga estudyante sa paggamit kang Kinaray-a, kag ang diya nga lihuk kang pahayagang pang-eskwelahan nagbaton kang lain-lain nga reaksiyon, lakip run ang pagpamalabag, halin sa mga manunudlo, pero ginpanindugan diya kang mga manunulat nga estudyante. Tubtub kadya, ang The Anthonian ang padayon nga nagabalhag sa Kinaray-a kag may pinakaraku nga manunulat nga nakilala bilang manunulat sa Kinaray-a.

Kang Hunyo 1989, nagguwa ang Ani 10, dyornal sa panulatan kang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas nga nakatoon sa panulatan kang Bisayas Nakatundan. Ang amo nga tomo naglakip kang mga binalaybay sa Kinaray-a nanday Delos Santos, Maragtas Amante, Milagros Geremia, Ma. Felicia Flores, kag Jose Edison Tondares. Sa pinakauna nga higayon, nabasahan ang Kinaray-a sa mga pahina kang sangka nasyonal nga pamantalaan.

Sangka kadarag-an para sa mga lamharun nga manunulat sa Kinaray-a ang pagbaton kananda sa Ani 10. Nangin paratandaan dya para sa iban pa nga manunulat nga bukas run ang patag para sa Kinaray-a. Ang kadarag-an nga diya kang Kinaray-a dulot man kang sangka hitabo sa pungsod: ang Rebolusyon EDSA nga nagpahalin kay Marcos sa pwesto kag nagpapungko kay Cory Aquino bilang presidente kang Pilipinas. Sa pagbulus ni Cory, naislan man ang mga nagadumara kang mga institusyon kang gobyerno, lakip run ang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas (CCP) nga gintukod ni Imelda kag nangin lugar lamang para sa sining nga pang-elitista. Pagkatapos kang EDSA nagbag-o man ang sitwasyon kang sining sa bilog nga pungsod.[26]

Ang bag-o nga pamunuan kang CCP nagtuon sa pagpatubo kang tunay nga pungsodnon nga sentro kang sining. Nagbukas ang CCP kang mga ganhaan para sa mga artist halin sa rehiyon. Isara run kadya ang CCP Literature Grants kang Coordinating Center for Literature. Paagi sa CCP Literature Grants may higayon ang mga grupo sa rehiyon nga makabaton kang ayuda para sa paghanas kag ang mga manunulat nga makabaton kang pundo para makatapos kang proyekto nga surulatun. Nakabaton kang grant kang 1998 ang Sumakwelan, nga amo ang nangin gawang para kay Geremia kag Delos Santos nga makatambong kang pinakauna nga paghanas sa pagsulat. Pagkasunod nga tuig, nakabaton man kang grant ang grupo kang mga manunulat sa Antique nga ginpamunoan ni Delos Santos, nga nangin dalan agud matukod ang Tabig/Hubon Manunulat Antique.

Ang kadarag-an kang Kinaray-a sa Ani 10 ginsundan pa gid kang tatlo ka pamantalaan nga nagalakip kang mga sinulatan sa Kinaray-a, tanan gin-edit kang bantog nga manunulat nga si Leoncio P. Deriada: ang Ani 19 (CCP, 1991), ang Patubas (NCCA, 1995), kag ang Mantala (NCCA, 2000). Taralupangdun nga si Deriada, sangka manunulat sa Ingles nga taga-Dumangas, amo ang tiglawas kang Bisayas Nakatundan sa mga komite sa CCP kag sa National Commission for Culture and the Arts (NCCA), kag bahul gid ang anang ginbulig sa pagkilala kang Kinaray-a bilang sangka bag-ong usbong nga pulong panulatan sa bilog nga pungsod.

Ang Ani 19 amo ang pinakauna nga antolohiya kang panulatan sa Kinaray-a, kag naglakip kang mga sanaysay, sugidanun, binalaybay kag dula. Ang mga manunulat halin sa Antique amo sanday Julian, Geremia, Delos Santos, Tondares, Flores, Leah Marlie Lourdes Pagunsan, Gerardo Antoy, Domingo Arnaiz, Joycelyn Bungay, Moi Magbanua, Albert Fred Magluyan, Feliro Questorio, kag Lucena Tondares. Agud malakip man sa isyu, bisan mga manunulat sa Iloilo nagsulat man sa Kinaray-a: Santiago Mulato, Antonio Aguilar Jr., Herminio Aquilisca Cahilig, Ma. Luisa Defante-Gibraltar, Rex Hidalgo, John Hingco, Raymundo Italia, Remegio Montaño, Rodrigo Ponte, Juliana Suarez, Jonathan Segundera, kag Melecio Turao. Ginlakip man sa Ani 19 ang mga manunulat sa Akeanon nga sanday John Barrios, Melchor Cichon, Herbert Tabares, Monalisa Tabernilla, kag Benny Tirazona. Ang hapin kang dyornal gindisenyo ni Abing Gumia kang Tobias Fornier.

Ang NCCA, bilang pungsodnon nga komisyon nga ginmandoan sa pagsakdag, pagpauswag kag pagpalapnag kang pungsodnon nga sining kag kultura may lihuk man paagi sa National Committee on Literary Arts. Sa pagpanikasug ni Deriada, nabalhag ang Patubas, nga nagtipon kang mga binalaybay nga nasulat sa Bisayas Nakatundan sa sulud kang 1986 tubtub 1994, kag pagkaligad kang napulo ka tuig nabalhag ang Mantala bilang sangka espesyal nga isyu tuhoy sa panulatan kang rehiyon. Naglakip diya kang mga sinulatan sa Kinaray-a, Hiligaynon, Aklanon, Filipino, kag Ingles. Ang mga pamantalaan nga diya nagdugan kang bag-o nga mga ngaran sa patag kang panulatang Kinaray-a: Armando Acido, Ritchie Pagunsan, Dreamrose Barcebal-Petinglay, Ma. Aurora Autajay, Jelyn Odango-Alentajan, Remy Muescan, Samuel Cesar Rubido, John Iremil Teodoro kag Jasper Bungay kang Antique; Edwin Anayan, Jose Apura, Nieves Burao, Reynante Ciriaco, Fe Fernandez, Geron Gelpe, Rene Juanico, Antonio Joquiño Jr., kag Edgar Siscar kang Iloilo; kag Generoso Opulencia kang South Cotabato.

Ang mga libro nga diya nagtugro kang kahigayonan nga mabasa ang mga lamharun nga manunulat sa tupad kang mga beterano angay nanday Defante-Gibraltar, Hidalgo, Ponte, Italia, Siscar, Opulencia, kag Cichon. Si Gibraltar nga taga-Guimbal nobelista kang Yuhum, si Hidalgo anay kwentista kag ilustrador kang komiks sa Yuhum, si Italia nga taga-Dueñas beterano nga manunulat sa Hiligaynon, si Siscar tagdaug run kang CCP Literature Grant sa sugidanun, si Opulencia nabalhag run sa Hiligaynon, kag si Cichon premyado man nga mamalaybay sa Akeanon.

Ang pagdugang kang mga ngaran kang manunulat sa Kinaray-a patimaan lang kang pagbaskug kang panulatan sa Kinaray-a sa sulud lamang kang sobra lima ka tuig. Sa Antique, ang grupo nga Tabig labi nga nagpadayon sa paghiwat kang mga paghanas sa mga manunulat sa eskwelahan, kag ang mga myembro amat-amat nga nagbalhag kang mga tagsangka-pahina nga dyornal pambinalaybay angay kang “Dagyaw” ni Delos Santos, “Banga” ni Teodoro, kag “Dabu-dabu” ni Tondares. Ang parokya kang San Jose sa Antique nagbalhag man kang pahayagan nga Ang Parokya nga may malapad nga espasyo para sa binalaybay, lakip ang mga sinulatan nanday Aurora Autajay, Boyce Vescatcho, kag Celestino Dalumpines.

- Sundi ang kasugpon "Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 4 (Ikatlo nga Bahin)" -

[26] Basaha ang “Introduksyon” ni Leoncio P. Deriada sa Ani 19 – December 1991, Sentrong Pangkultura nga Pilipinas, kag ang anang papel nga “The Emergence of Written Kinaray-a Literature” nga ginbasa sa ikatlo nga Conference on West Visayan History and Culture sa Iloilo City kang 1994.

]]><![CDATA[Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 4 (Una nga Bahin)]]>Wed, 11 Sep 2013 21:46:22 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/ugsad-kang-kinaray-a-chapter-4-una-nga-bahin

Litrato: Halin sa http://4.bp.blogspot.com/-uqJ6vv5XXBQ/UIDwuiQFhQI/AAAAAAAABTI/aEzRHPPIyMk/s1600/q2.jpg

Chapter 4: Pagbalhag kang Kinaray-a (Una nga Bahin)

Sangka kamatuoran nga tubtub kang Dekada ’70 wara gid it sinulatan sa Kinaray-a nga nabalhag, magluwas sa mga tinaga nga nalakip sa diksyonarayo ni Kaufmann. Nagpabilin nga pahambal sa gihapon ang literatura nga Kinaray-a tungud Hiligaynon ang ginkilala nga lenggwahe kang panulat kag literasiya. Hiligaynon ang ginpalapnag kang simbahan kag pamantalaan ukon mass media, mga institusyon nga may pinakamabaskug nga impluwensiya sa mga manogbasa.

Pahayagang pang-eskwelahan

Kon may pabalhag nga midya nga nakatugro it lugar para sa panulatan nga Kinaray-a, amo raad ang mga pahayagang pang-eskwelahan. Pero mas masubu nga kamatuoran nga bisan ang sistemang pang-edukasyon kauna nagkilala kang darwa gid lamang ka pulong: Ingles kag Tagalog/Pilipino. Mas ginpasulabi pa gani ang paggamit kang Ingles. Gani ang mga lamharun nga mga manunulat kauna nagsulat sa Ingles ukon Tagalog lamang agud mabalhag ang andang mga sinulatan sa mga school organ. Bisan si Russel Tordesillas nag-umpisa sa pagsulat sa Ingles. Ang anang una nga sinulatan “Legend of Bari” ginbalhag sa The Madia-as, ang pamantalaan kang Antique Provincial High School, kang 1933. Kang 1941, ginsulat na ang “Diary, Oh My Diary” para sa school organ kang Siliman University sa Dumaguete.[25]

Sa Antique, ang mga mayor nga mga pahayagang pang-eskwelahan nga nangin instrumento sa paghanas kang mga manunulat amo ang The Madia-as kang Antique National School (anay Antique Provincial High School ukon Antique High School) kag ang The Anthonian kang St. Anthony’s College. May mga pahayagang pang-eskwelahan man angay kang ASAT Wheel kang Antique School of Arts and Trades (kadya Polytechnic State College of Antique) sa Sibalom, kag ang sa Tario-Lim Memorial Antique School of Fisheries sa Tibiao, kag sa iban pa nga mga hayskul sa probinsiya, pero ayhan ang The Madia-as kag The Anthonian ang may pinakabahul nga sirkulasyon tungud sa San Jose.

Mga pamantalaan probinsiyal

Kinahanglan pa ang dugang nga panaliksik kon may mga pahayagan nga nagtuhaw sa Antique antes ang mga pahayagang pang-eskwelahan nga namitlang run. Pero nasulat nanday Regalado kag Franco (1973) nga may pahayagan nga The Recochet (sic) nga gin-edit si Pedro O. Masa pagkatapos kang gyera. Wara man namitlang kon ang pahayagan nga diya nasulat sa Ingles, Kinaray-a ukon Hiligaynon, pero ang titulo pa lang nagakuon nga Ingles. May namitlang man si Hosillos (1992) nga pahayagan nga Ang Antiqueño nga may bahin sa Hiligaynon nga gin-edit ni Ernesto Nietes.

Kang 1977, ang gobyerno probinsiyal kang Antique sa pagdumara ni Evelio B. Javier nagbalhag kang Antique Karon nga gin-edit ni Pelagio Ausan Jr. Naglakip diya kang mga balita kag mga feature articles tuhoy sa Antique kag mga Antiqueño, kag may bahin man nga “Hiniraya.” Ang titulo pa lang kang pahayagan nagapakita run kang mabaskug nga impluwensiya kang Hiligaynon. Una, ang “Antique Karon” Hiligaynon nga titulo tungud kon sa Kinaray-a diya, raad “Antique Kadya.” Ang “karon” sa Kinaray-a bukut kadya kundi burubuhay pa. Ikarwa, ang termino nga “Hiniraya” imbento kang mga iskolar nga Ilonggo bilang suli kang Hiligaynon. Sa liwan, epekto gihapon diya kang hegemoniya kang Hiligaynon.

Ang bahin nga “Hiniraya” nagbalhag kang mga binalaybay sa Hiligaynon nanday Ernesto Nietes kag Bernardo Barcebal, kag kang serye kang “Hustisia sa Espada” ni Russel Tordesillas. Sa isyu kang Septembre-Oktubre 1978 makita ang obituario ni Tordesillas. Nalakip man sa Antique Karon ang bahin nga “Mga lihi, paratihon, kag toromanon kang aton kamal-aman” nga ginsulat ni Augurio Paguntalan sa idalum kang byline nga Olang Alo. Pinasahi diya tungud nasulat sa Kinaray-a, indi angay kang mga binalaybay ni Paguntalan nga nasulat sa Hiligaynon. Nagapakita lamang diya nga kon may pamantalaan lang nga nagabaton kang Kinaray-a kauna, sanday Paguntalan kag iban pa nga mga manunulat nga Karay-a nanuto man nga magsulat sa Kinaray-a.

Ang Antique Karon ginbuslan kang The Antique Monitor, kag nagsunod man ang Antique Reporter, bilang opisyal nga pahayagan kang Press and Media Office kang probinsiya. Kang mga Dekada ’80, may pira pa ka mga pahayagan nga nagtuhaw pero wara man nagbuhay kag naalimunaw. Kalabanan nagatuhaw lang kon tion kang eleksyon tungud ginapundohan kang mga politiko nga nagapangampanya. Ang tanan nga mga pahayagan nga diya naggamit kang Ingles, magluwas sa Antique Journal nga may bahin nga Kinaray-a.

- Sundi ang kasugpon "Chapter 4: Pagbalhag kang Kinaray-a (Ikarwa nga Bahin)" -

[25] “The Russel Tordesillas Collection,” Ang Pagkitan December 1987, Newsletter kang The Visayan Studies Program, Unibersidad kang Pilipinas sa Visayas, Iloilo City.

]]><![CDATA[Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 3 (Ikatlo nga Bahin)]]>Wed, 04 Sep 2013 04:03:49 GMThttp://dungugkinaray-a.com/alex-c-delos-santos/ugsad-kang-kinaray-a-chapter-3-ikatlo-nga-bahin

Litrato: Halin sa http://realastrologers.com/full-moon-in-aries-october-14-2008

Chapter 3. Ang Tradisyong Kinaray-a (Ikatlo nga Bahin)

Panulatang Kinaray-a sa radyo kag teatro

Tungud wara it pamantalaan nga Karay-a, darwa ka midyum ang gingamit agud padayon nga magtubo ang panulatang Kinaray-a: paagi sa radyo kag teatro. Ang radyo kag teatro nagsirbe nga transisyon halin sa oratura paagto sa literatura nga Kinaray-a. Manami lantawun kon paano gingamit kang Karay-a ang mass media (radyo) kag tradisyonal nga midya (teatro) sa pagpalapnag kang pulong nga Kinaray-a.

Ang istasyon DYKA (Radyo Kauswagan Antique) nga ginapanag-iyahan kag ginadumarahan kang Diocese kang Antique, nangin mabaskug nga tubodan kang panulatan nga Kinaray-a indi lamang sa Antique, kundi sa iban pa nga lugar nga sarang mabatian, halimbawa kang Cagayancillo, Palawan, Mindoro, kag Romblon. Magluwas sa programa ni Tordesillas, ang istasyon nagapalayag man kang iban pa nga mga programa sa Kinaray-a angay kang “Panganduhoy” kag “Labay-labay sa 801.”

Ang “Panganduhoy” nga mabatian kada Domingo it hapon nagabasa kang mga sulat kag panghuna-huna nga ginapadara kang mga tagparamati. Kon kaisa ang host nagapahayag man kang mga berso kag sentimental nga binalaybay sa Kinaray-a. Ang mas masadya nga “Labay-labay sa 801,” nga ginaalagadan ni Edman Sumaculub mabatian kada hapon sa tapos kang igma. May magazine format diya, kag nagabasa kang mga “joke only”, paktakun, binalaybay, musika, kag mga sulat nga nagapangayo it laygay tuhoy sa paghigugma kag iban pa nga mga problema. Sa masubu nga palad, ang programa nga diya nag-untat run humalin kang 2002.

Ang istasyon nagprodyus man kang mga orihinal nga drama sa radyo sa Kinaray-a, kalabanan tuhoy sa katekismo, pero ang mga drama sa Kinaray-a amat-amat nga nauntat kag ginbuslan kang mga Tagalog nga produksyon halin sa Manila, tungud kang pagtaas kang bili kang produksyon kag pag-uso kang telebisyon.

Ang teatro sa Antique nakaugat sa mga ritwal kang mga seremoniya nga pangrelihiyon. Sa mga kabaryohan, kapin pa sa Tobias Fornier, padayon nga ginahiwat ang sambayang nga ginapangunahan kang mga maaram ukon babaylan. Sa mga Katoliko, ang pagsaulog kang Semana Santa sangka tion man kang paglantaw sa lainlain nga mga ritwal kang simbahan nga makabig man nga teatro. Ang Domingo de ramos bilang dramatisasyon kang pag-abot ni Kristo sa Herusalem, ang prosesyon kon Huwebes kag Biyernes Santo bilang dramatisasyon kang via crucis kag pagkamatay ni Kristo, kag ang sugat ukon bitay sa Domingo kang pagkabanhaw bilang dramatisasyon kang pagkitaay ni Birhen Maria kag ang anang anak nga si Hesukristo kag ang pagkayab kadya sa langit, mga seremonya nga may iskrip kag bahin run kang tradisyon.

Sa mga Aglipay sa San Pedro, pinasahi ang tradisyon nga Hudas-hudas sa gabii kang Sabado de Gloria, bilang dramatisasyon kag paghikog ni Hudas bangud indi madara kang anang konsyensya ang pagtraidor kay Kristo.

Ang komedya nangin popular sa Antique tubtub kang mga Dekada ’70. Nag-umpisa diya sa San Jose sa paghingapos kang Siglo 17 kag padayon nga nagpanguna nga teatro sa sulud kang haros sangka siglo tubtub sa pagbulus kang sarswela kag drama. Nangin bantog sa komedya ang mga banwa kang San Jose, Bugasong, Laua-an kag Valderrama, kag ang komedya sa San Antonio, Barbaza, padayon nga nagapasundayag tubtub kadya.

Bisan pa hambalun nga ang mga tradisyonal nga pormang panteatro nga masaksihan kon Semana Santa kag ang mga komedya kag sarswela nasulat sa Hiligaynon, nangin mapuslanun gihapon diya sa pagpadayon kang tradisyonal nga literatura nga mahimo mangin surondan sa pagtuga kang tuhay nga tradisyong Kinaray-a.

Ang teatro sa Kinaray-a nagtubo paagi sa mga institusyon angay kang Binirayan. Kada tuig halin kang 1974, nangin tradisyon run kang mga Antiqueño ang magsaksi kang re-enactment kang pagdungka kang napulo ka datu nga taga-Bornay sa Malandog, Hamtic. Kang 1983, ginprodyus kang gobyerno probinsyal ang drama-saot nga Hantik-i ni Bernie Salcedo. Ang Hantik-i nagasaysay kang pagginahum ni Datu Sumakwel sa Malandog, lakip ang pagluib kang anang asawa nga si Kapinangan. Ang mga sugidanun nga diya bahin man kang Maragtas, nga amo ang gintunaan kang motif kang Binirayan. Madumduman halin sa Hantik-i ang mga komposisyon ni Salcedo angay kang “Mamingaw nga mata,” “Dupuy-dupuy,” kag “Lantawa ang adlaw,” nga ginpasikat kang grupo nga Ambon kang Dekada ’70. Ang iban sa mga kanta nga diya liwan nga mabatian sa Maragtas nga ginprodyus kang Binirayan Foundation, Inc., sa pagdumara man ni Salcedo kag anang mga kaimaw. Masat-uman nga ang Maragtas amo ang pre-quel ukon pamuno kang Hantik-i. Ang Maragtas ni Monteclaro bilang alamat isara man sa madalum nga bubon nga ginasag-uban kang mga mamalaybay, mandudula, pintor, kag musiko nga Karay-a. Kang 2003, liwat nga ginpasundayag ang Maragtas bilang Aninipay: Binirayan kang Hilway nga ginprodyus kang Provincial Tourism Office, gindirehe ni Errol Santillan, kag ginpasundayag kang Septembre 30 sa Intramuros, Manila.

Sa pagpaninguha nga mapanami ang kada selebrasyon kang Binirayan, ang re-enactment sa Binirayan nangin tuhay nga presentasyon panteatro kang 2003 sa pagpasundayag kang Biray sa Kahilwayan, nga ginsulat ni Randy Tacogdoy kag gindirehe ni Danny Misajon. Kang 2004 ginpasundayag ang Binirayan: Pagpalayag sa lawud kang kauswagan nga ginsulat kag gindirehe ni Alex C. Delos Santos.

Ang mga pari nga Antiqueño wara man naurihi sa pag-amot sa pagsanyog kang Kinaray-a paagi sa musika kag teatro. Sanday Padre Joaquin Dioso kag Padre Nicolas Rendon, nga pareho nga nangin presidente kang St. Anthony’s College, nagpamuno sa pagprodyus kang Aninipay (1979) kag Hantique Igcabuhi (1981).

Ang Aninipay, nga ginsulat kag gindirehe ni Padre Rendon, isara pa gid ka pagbasa kang warat kamatayan nga alamat kang napulo ka datu nga taga-Bornay kag ang andang pagpalayag sa pagpangita kang kahilwayan sa isla kang Panay. Kon andut may anggid diya ang urihi nga dula nga ginprodyus kang Provincial Tourism Office, diya tungud ang direktor nga si Errol Santillan isara sa mga aktor sa Aninipay. Ang istorya kang Aninipay naghalin sa dula nga Pangako…Kahilwayan nga ginsulat ni Marcos Dubria, kag ang mga kanta ginsulat ni Padre Dioso. Sangka halimbawa ang kanta nga “Ang Damgo Ko,” nga nabalhag sa 400 Years of Christianity in Antique:

Ang damgo ko

Ang damgo ko kahilwayan
Sa sari nga pigus!
Ang damgo ko kahilwayan
Nga wara it panglugus!
Ang damgo ko magpasad kang banwa
Sa katawhay, paghidaet nga lubos.
Ang damgo ko magpalayag
Sa dagat nga Panay,
Ang damgo ko hangin nga habagat
Sa pagbiray
Bihagun ta ang balud, magdungka
Sa dalayunan kang kabuhing tunay.

Ang Hantique Igcabuhi nagsaysay kang apat ka gatos ka tuig nga maragtas kang Antique. Ang mga kanta ginbalay ni Padre Dioso. Ginpasundayag diya angut sa pagsaulog kang Quadricentennial of Christianity of Antique kang Disyembre 1981.

Si Padre Pablito Maghari amo ang may pinakaraku nga sinulatan nga misa kag libreto para sa original nga mga musikal. Ang pinakamemorable sa anang mga obra amo ang Panagbalay (ca 1970s) kag Bahandi sa Aminhan (1998).

Ang Panagbalay, sangka musikal pamakswa nga nangin produkto kang pakig-angut ni Maghari sa anang mga tumuluo sa Hamtic. Nagasaysay diya kang pagpangita ni Maria kag Jose kang balay nga maturogan kag pagabun-agan kay Hesus. Ang Bahandi sa Aminhan una nga ginpasundayag sa Culasi. Natukod diya nga produksyon tuga kang kolaborasyon ni Maghari sa manunulat nga si Marcos Dubria. Ginasaysay kadya kon paano ang magbugto nga sanday Modesta kag Carmen, mga bata ni Capitan Juan Xavier kang Culasi, nagbulig sa mga gerilya batok sa mga Espanyol. Ang masubu lang sa mga obra ni Maghari amo nga ang mga libreto nasulat sa Hiligaynon. Mahapus hangpun diya tungud kang impluwensiya kang Simbahan. Hiligaynon ang opisyal nga pulong kang Simbahan sa Bisayas Nakatundan.

Ang radyo kag teatro nangin pamaagi sa pagpadayon kang literatura sa tion nga wara gid it midyum para sa panulatang Kinaray-a. Nangin panangkap diya sanda sa padayon nga pagtubo kang pulong nga Kinaray-a. Ang mga sinulatan ni Tordesillas nga sa tulad ginayab-onan lang sa mga arkivo, kag ayhan sa mga baul kag aparador, may mga iskrip pa kang komedya, sarswela, ukon drama nga ginakaun kang mara-mara. Ayhan may sangka manaliksik sa pira ka adlaw nga makatugro man it tion kag kinaadman agud kalkalun diyang mga manuskrito kag tun-an, hay kanugon lamang kon pabayaan diya sa panumduman lang kang mga Antiqueño.

- Sundi ang kasugpon ("Chapter 4: Pagbalhag kang Kinaray-a") -

]]>

Mga Panahonni Alex C. Delos Santos

Pulaw sa Tag-aranini Alex C. Delos Santos

Ang Padayon nga Pag-ugsad kang Kinaray-ani Alex C. Delos Santos