Ano ang handoraw? Ang handoraw sangka imahin nga bohi sa baratyagun sa pinsar ka tawo. Ang inagyan nga indi malipatan sa dalanun, nagabalik sa pinsar. Handorawan lamang ang mabatyagan halin sa naagyan nga kasadya: may harakhak, dongsing, kag initukay kang bataun pa. Amo ria ang nabilin nga handumanan ka pinalangga okon myimbro ka pamilya nga nagpabilin sa kasingkasing. Bohi kag ginapanurukan nga imahin ang mga hinogyaw.
 
Ang mga handorawan sa kinabohi may logar sa panghunhuna kang kada tawo, kag nagabalik kon malinung ang pinsar. Bisan gani nagasaranhun lang, nagalamhu kon may madumduman nga karadlawan nga inagyan. Athag ria nga imahin sa panghunahuna nga ikaw lang gid ang makakita. Ang iba ginsambit na sa kaimaw ang anang inagyan nga ginahandoraw.
 
Ang handoraw mabatyagan sa tion nga nasubuan kag ginaloyahan tungud hay naparayu sa pamilya. Ang kasingkasing nagahandum ka panimalay nga may kapong-aw. Ang pagparayu sa pamilya okon sa mga pinalangga indi malikawan. Bisan wara ti handum nga magrayuanay, nagaabot gid ria sa tawo. Ang panahon ang nagasogo. Ang mga rason kon andut nagarayuanay ang mga tawo: kada isara may ana nga dalanun; nag-oswag ang pangabohi kag may kaogalingun nga pamilya; nagapaayon kang pangabohian; kag, nanglogayawan sa iba nga logar sa sogo kang kalisud nga pangabohi.

Kalabanan ang handorawan mabatyagan lamang kon ang sangka tawo naparayu sa anang ginhalinan. Kon ang kapong-aw kag kahidlaw mabatyagan, rudyan run nagaompisa ang panghunahuna nga madalum nga may paghandoraw. Makoon lamang nga, “Baw, kaona pobri lang kami sa pangabohi. Ang sangka panid nga tinapay ginahuray nga pararihas agud makatiraw kami tanan.”
 
Ang sangka tinoga nga makadangat sa ibang nasyon, marayu ang distansya kag hurungdun nga makaouli. Mahal ang pliti. Wara ti natipon nga kwarta. Bohay nga nag-antos nga nagsaranhun. Baw, ang kapong-aw daw indi mabaydan ka pilak. Loha nagaaragay lamang kon madumduman ang hinigogma.
 
Sa kalawidun nga nagparayu, rudyan mabatyagan ang kapong-aw kag paghandum sa pamilya. Adlaw-gabii nagapinsar nga mag-oli tungud sa kapong-aw. Iwanun mo bay? Daw bayun lang timo ka karbaw nga ginbangut nga wara ti mahimo. Rudyan run ka ria madumduman ang kasadyahan kag kalipayan nga inagyan.
 
Ang pamangkot: Ano ang inagyan mo sa kinabohi nga indi mo gid malipatan? Ria nga inagyan indi parihas sa inagyan ka iba, hay ang dalanun kang kada tawo wara ti kaangay. Pariho nga nakaagi sa pagsinadya, pariho nga nakaagi sa kasubu, piro ang baratyagun kang kada tawo wara nagakapariho.
 
Nagahandoraw sa inagyan kag handum. Aguy, nami raad ba ang mangga nga bagnas kag inunu sa ginamus. Ang bayabas nga bisaya, indi lang pagpalanugun antis kan-un hay daw angsud anang dapug. Ang batwan nga loto namit gos-abun. Baw, nagalaway man ko ba. Ang kamonsil nga bokaka rodto sa binit ka soba. Ang sandiya nga malabug kag pola anang sulud. Ang timon nga marlabug anang korti. Kon maadlaw, ang bolak ka kahoy nga balod nami sipalun. Handowaran lamang ang nabilin kag indi run mabalikan pa sa riyalidad.
 
Ang sangka tawo nga wara nagparayu sa hinigogma sa kabohi, nagahandoraw man sa tion nga nagtaliwan sa kalibotan ang anang hinigogma. Bisan wara run sa pisikal nga lawas piro sa hunahuna kag ispirito, bohi gihapon sa kasingkasing, kag sa anang handorawan nagapabilin para sa anang hinigogma kag pinalangga. Ang gogma hinungdan man kon andut ang tawo nagahandoraw.
 
May ginahandoraw bala ikaw nga makatogro ka inspirasyon sa imong kabohi? Bisan indi mabalik ang kahapon nga inagyan, bohi ria sa handorawan.

Ang atun pagahambalan amo ang tublag. Anhaw nga tublag? Amo dya nga giho dapat natun pagatugroan kang pagtamud para mag-improbar ang atun batasan, rilasyon, kag paghangup. Mahangpan natun kamayad ang pulong nga tublag kon atun dya nga panidpanidun. Ang tublag, “disturb” kon ihubad sa Ingglis.​
  
Ibasi natun suno sa atun nakita kag naobsirbahan:

1. Ikaw nagatublag kon ang ginahimo mo nakatugro kang kalisud para sa tawo nga nagapaminsar.
2. Parihas ka, “Sa tungang gabii magahud katama ang panghambal mo amo ra hinungdan nga indi ako makapaminsar kamayad sa akun pagtoon.”
3. Ikaw nagatublag kon ang ginahimo mo nakapapondo sa tawo nga nagamatutum sa ana nga ginaobra.
4. Parihas ka, “Nakita mo run gid nga nagabasa ka libro dayon mo pa tawag kag i-istoryahun.”
5. Ikaw nagatublag kon ginaistorya mo ang darwa ka tawo nga nagahambalanay sanda.
6. Parihas ka, “Nagatubangnay ang darwa nga nagaistoryahanay dayon mo sugpon ka istorya nga wara ikaw maabay sa andang pag-istoryahanay.”

 
Pamangkotanun
 
Kon ang sangkatawo nagatublag kanimo:

1. Ano ang pamatyag mo? Indi bala ang baratyagun mo nagakaugut ikaw, ginatak-an, kag nagaparayu ang baratyagun?
2. Ano bay ang pinsarun mo? Indi bala ang pinsar mo, indi mayad dya ginapaugut ako, wara ako ti kalipay sa tawo nga dya?
3. Ano ang imo pagahimoon? Indi bala mahimo mo, ilikawan, iparay-an, las-ay ang pagtamud?

 
Ang dapat himoon

1. Tinguhaun nga indi ikaw makatublag sa iba nga tawo, sa kato nga mga tawo nga nagapaminsar okon nagatinguha sa paghuman ka andang obra.

• Likawan nga indi mo sanda maistorya.
• Indi maggahud nga makadistorbo.
• Indi paghimo ka mga bagay nga matublag ang anda nga ginahimo.

2. Tinguhaun nga indi makatublag sa tawo nga nagaistorya kanimo.

• Ipataposon gid anay sa ana nga ginahambal antis ikaw maghambal kana.
• Magkoon ikaw nga, “Dali lang, pwidi makasal-ut” kon gusto mo nga matublag ikaw ka ana hambal.

​3. Tinguhaun nga indi makatublag sa tawo nga nagahambalanay sanda nga darwa.

• Indi mo sanda pag-istoryahun nga darwa okon indi ikaw magpamati sa andang nga ginaistoryahan, luwas lang kon sanda mismo magkoon nga, “Dali, intra sa amun ginahambalan.”
• Indi ikaw magpatunga sa darwa ka tawo nga nagaistoryahanay.
• Magkoon ikaw nga, “Dali lang, pwidi makasal-ut” kon gusto nga magsal-ut sa anda nga paghambalanay.

4. Tinguhaun nga indi ikaw makatublag sa tawo nga nagahambal sa telepono.

• Likawan nga indi tana maistorya.
• Indi paghimo ka mga bagay nga nakatublag hay malisdan tana sa magpamati sa anang kaistorya sa pihak nga linya.
• Indi paghimo ka mga bagay nga makaapikto sa ana nga panghunahuna parti sa anda nga ginahimo.

5. Tinguhaun nga indi mo pagtublagun ang tawo nga nagapamati okon nagalantaw ka TV.

• Likawan nga indi mo sanda maistorya.
• Indi paghimo ka bagay nga malisdan sanda sa pagpamati.
• Indi pag-islan ang channel ka TV magluwas lamang kon gusto nanda nga ilisan mo.
• Indi ikaw magpatunga kananda nga malipdan mo ang anda nga ginalantaw.

6. Tinguhaun nga indi mo matublag ang tawo nga nagalantaw ka Salida sa Sini okon sa Paragwa-un.

• Kon gusto mo maglubas sa tobangnan ka duro nga mga tawo paagto sa parongkoan, magdalidali gid ikaw para nga indi makadistorbo sa iba.
• Indi paghambal ka todo para nga indi madisborbo ang iba nga nagalantaw.
• Kon ginatogot ang pagkaun sa sulud ka sinihan, magkaun ikaw nga dahandahan para indi matublag ang iba.
• Indi pagsipaa ang likod ka bangko sa tobangnan mo okon sa imong kilid nayon.
• Kon mahimo, magpongko ikaw sa imong poronkoan hasta matapos ang salida sa sini okon paragwaun.

7. Tinguhaun nga indi makatublag sa tawo nga nagapahuway okon nagaturog.

• Kon mahimo, maparayu ikaw kananda.
• Magpabilin ikaw nga nagahipus para indi matublag ang anda nga katurogon.

 
Liksyon nga dapat tandaan

​Tama gid ka importanti ang pagtamud. Kon gusto mo nga mayad ang pagtamud ka iba nga tawo kanimo tugroan mo man sanda ti mayad nga pagtamud. Kon indi ikaw gusto nga matublag ka iba, ti indi man ikaw magpanublag sa iba nga tawo. 

Wara ti bisan isara nga malyag tublagun, indi bala? Kon indi ikaw gusto nga ang tawo magtublag kanimo, kinahanglan nga indi ikaw magpanublag sa iba. Hay bisan gani ang sangka tawo nga wara ti iniskwilahan kon may pinanilagan, daug na pa ang tawo nga may aram piro wara ti mayad nga pamatasan.
 
Ang rispito sa kaugalingun amo ria hinungdan nga ginarispito man. Kon ikaw may konsidirasyon mabaton mo ria sa nagakaigo nga tion. Ang gugma sa kapariho nagabunga ka paghidait, nagapaligun sa rilasyon, kag nagapasuud sa baratyagun. Kon ang tawo nga wara nagapanublag, makita ang pino nga ugali kag may manami nga pamatasan.
 
- Katapusan -

Anhaw nga duro karaku ang mata ka pinya?

Kauna nga tyimpo ang istorya ka pinya nag-umpisa sa kasaysayan ka sangka nanay nga balo. Ang nanay nga dya may bata nga bayi, si Pinyang, nga nagapang-idadun ka dali run lang magpito ka tuig. Rudto sanda nagauli sa takas, ang andang uma may burobongyod kag marayu sa ibang pamalay. Ang andang balay gamay, kawayan kag kogon ang atup. Nalibutan sanda ka sarisari nga mga laswahun kag mga kabulakan.

Ang kinaandan ka nanay nga dya, aga pa pirmi gabugtaw, nagahimus ka andang pamahaw. Pagkatapos nanda kaun, dayon na himus paagto sa anang katamnan. Nagahambal ria sa anang bata nga, “Anak, dali run maagto kita sa atun mga tanum hay aga pa.”

Dayon nanda panaw sa taramnan. Sa wara pa magsiriit ang init ka adlaw rudto run sanda sa taramnan.

“Duro ang akun nga orubrahun: mamunyag, manghilamon, kag ipahabukan ko ang tanum nga kutud katong natigdasan ka lupa anang puno para maghanggud ka husto,” ang hambal ka nanay.

Kang rudto run sanda sa taramnan nga mag-atindir ka mga tanum, naghambal ang bata, “Nanay, masipal lang takun mintras nga ikaw nagaobra, kon mainit gid gani katama ang sirak ka adlaw, rudya lang ako sa haron kang kahoy.”

“Huud, anak, sigi sipal lang dyan. Mauli man kita kar-on burubuhay hay duro pa rudto ang akun iobrahun sa balay,” ang hambal ka nanay.

Ang bata malipayun man hay sipal lang obra na pirmi, kag wara gid pagsamok sa obra ka anang nanay. Nagakawili bisan wara ti iba nga bata nga nagaimaw kana sa pagsipal. Kon imo lang ria nga panilagan daw may imaw man hay nagaistorya tana nga nagasaranhun, ginaistorya na ang anang kaugalingun. Sa tion nga tawgun tana ka anang nanay, dayon na tamwa kag magbungkras sa pagparapit kon ano ang ihambal kana, pagkatapos karia nagabalik liwan sa lugar nga ana ginasipalan.

Haros adlaw-adlaw amo karia ang andang obra. Ang nanay ariglada katama, sobra gid ka mapisan, paraobra sa sulud kag sa sagwa ka anang panimalay. Ang hilig na amo ang pananumtanum ka mga bulak kag laswahun sa palibot ka andang balay. Sa tion nga makatinir sa sulud ka balay ginatahian na ka bayo anang bata. Sa atun pa wara gid ti oras nga nausik, wara gid ti kaparihas sa anang katandus kag kamaatipanun.

Ang pagpamalangga ka sangka nanay nga dya sa anang bata wara ti kapin kag kulang. Ang bata nagbahul nga ginapasipal lang. Ang kalipay ka nanay nga dya hanggud gid katama hay may imaw tana bisan matuod nga buhay run nabalo sa anang bana.

Sa wara nagbuhay, ang nanay nga dya gin-abot kang balatian. Sanglit karia nga wara man tana ti timbang sa pagpangabuhi kag ang bata na gamay pa, bahul gid ang ana nga kahangawa tungud hay nagmasakit.

“Ano run lang dya, maiwan bay ako?” hambal na sa anang kaugalingun.

Ang anang luha daragkul nga nagatururagay sa anang pungyahun. Ngir-o man rudyan lang tana sa banig nagabatang, indi kabangon sa pagdigamo ka andang pagkaun. Nagalingin anang ulo, mataas ang hilanat kag nagakudug sa karamig. Ahay, makalolooy ang kahimtangan tungud hay nagmasakit. Nagtunod run ang adlaw, sa ikatatlo ka adlaw nga nagmasakit, wara pa sanda makakaun, tubig lang ang gin-inum nga ginadarhan ka anang bata. Naagahan liwan, gutum run gid sanda kamayad nga darwa.

Ang bata nawili gihapon ka sipal bisan gutum.

“Anak ... dali parapit dya,” ang panawag ka nanay.

Ang bata nagparapit dayon. “Nanay, rudya run ako. San-o ikaw maayad?” ang pamangkot ka bata.

“Anak, wara ako makamaan kon san-o kag indi ako makabangon sa paghimus kang atun pagkaun,” hambal ka nanay. “Siguro, kon makakaun ako ka linugaw, mag-ayad gid ako para magbalik ang akun kabakud sa lawas. Ti, pwidi ikaw makasin-ad kang linugaw.” Ang limug ka anang nanay mahinay kag daw haros nga indi makahambal tungud hay masakit anang tutunlan.

Ang bata nagbatyag kang kalooy, dayon na agto sa kusina. Bisan indi makamaan kon ano anang buhatun, nagtuman sa sugo. Nagbalik rudto sa bartangan ka anang nanay kag namangkot. “Nanay, anohon bay pagsin-ad ka linugaw?”

Ang sabat ka nanay, “Anak, ibul-un mo ang kaldiro, ibutangan mo kang bugas nga bali tunga sa litsi. Hugasan mo ang bugas, butangan mo ka tubig nga lampas sa tunga kang kaldero kag itakpan. Pagkatapos karia, isin-ad mo sa kalan ang kaldiro. Paghuman karia magdabok ikaw kang kalayo para sa imong sinin-ad.”

Dayon ka bata nga balik sa kusina. Intrisado man sa pagsin-ad ka linugaw piro malawid ang instruksyonis nga indi na masarangan. Naghambal ang bata, “Raad wara si nanay nagmasakit, indi ako makamaan kon sa sa diin ko ibul-un ang mga gamit sa pagraha ka pagkaun”. Nagbalik sa anang nanay kag magkoon nga, “Nanay, sa diin ang kaldiro ginabutang? Sa diin ko ibul-un ang bugas?”

“Ang kaldiro rudyan nagakulub nga may takup sa binit ka banggirahan nga nagatupad sa koron,” sabat ka nanay.

Dayon ka bata buul kang kaldiro sa banggirahan.

Nagparapit liwan ang bata sa anang nanay. “Nanay, sa diin ang bugas ginabutang?”

“Anak, rudyan ang bugas sa sulud kang burugasan sa pusod dayon kang kusina nga marapit sa lusong.”

Gin-agtunan ka bata kag ana nga nakita. Dayon na sukub ka bugas nga tunga sa litsi kag ginbutang sa kaldiro. Dayon na hugas ka bugas kag gintubigan nga bali sobra sa tunga sa kaldiro. Ana nga ginsin-ad sa kalan nga may takup nga daw haros indi na madara.

Gin-abot run ka anang tamad nga mag-agto rudto sa tupad ka anang nanay, nagpanawag run lang nga, “Nanay, sa diin ang kahoy?”

Nagsabat ang nanay, “Dali, agto dya.” Dayon ka bata parapit sa anang nanay. “Ang kahoy sa idalum kang dapog.”

Nagbalik ang bata sa kusina kag magbuul kang kahoy sa idalum ka dapog. Naglibog anang ulo kon iwanun na sa pagdabok.

Nagsinggit liwan nga, “Nanay, anhun ko ang kahoy nga dya pagpakudut?”

Sabat ka nanay, “Idabok mo ang kalayo.”

Ang singgit ka bata nga natak-an run hay gusto na nga magsipal. “Nanay, anhun pagdabok?”

Ang sabat ka Nanay na, “Magkudlis ikaw ka posporo.”

Hambal ka bata sa anang pinsar, kudlis ka posporo, madabok ka kalayo sa kahoy? “Nanay, sa diin ang posporo?” singgit ka bata nga nagadali.

Sabat ka nanay, “Hay, nga bata kaw! Raad duro karaku ang mata mo para dali mo makita ang imo nga ginasakap. Ang posporo rudyan lang sa ibabaw ka dapog.”

Pagkabati ka bata nga si nanay na nagpangara kana, ay, nagsakit gid ang buut na. Nahiubus ang baratyagun sa anang kasingkasing kag nagtalikod. Dayon na gwa nagpanaw nga may pagsunggod kag nanginduraan.

Sa urihi si nanay na nakamatikod nga linung run ang kusina. Dayon na panawag, “Anak, anak! Sa diin run ikaw?” Wara ti nagsabat. Naghinayhinay sa pagbangon bisan nagaparangluya anang tuhod hay may sakit. Masubu gid nga hunahunaun hay wara run ang bata. Ana nga gindabok ang kalayo kag ginraha ang linugaw mintras nga nagapanawag. Ang ispiritu na indi nahimutang, masakit batyagun nga anang bata nanginduraan.

Nagdalum run ang gabii kag wara ti sarang tana nga mahimo kondi nagaparanangisun sa kasubu. Indi makairo magkaun nga tana lang isara, naagahan lang nga gutum kag wara makaturog sa bilog nga gabii sa paghunahuna kon sa diin run to pangitaun ang bata.

Maluya, naglapyo ang tuhod kag wara ti kabakud sa paghulag. Ang pinsar na buta kang kagha tungud nga nanginduraan anang bata kag nadugangan ang kaluya ka anang lawas tungud sa sakit nga ginabatyag.

Pagkaaga manami ang sirak ka adlaw, bahul ang pagla-um na nga magbalik ang bata sa balay nanda. Ginpirit na anang kaugalingun sa pagbangon kag nagpadayon sa pagpanawag. Ginbuksan na ang bintana kag naglaaw sa sagwa kag ginbuksan na man ang pwirtahan sa pagpanawag. Mintras nga nagapanawag sa tupad ka dalan sa sagwa ka andang balay, may nakita tana nga tanum bisan wara tana ti amo karia nga klasi nga tanum. Puro lang mata lantawun nga nagapalibot sa sangka bunga.

Ang nanay daw maano gid sa kulba hay nadumduman na ang anang hambal sa bata, “Ay, nga bata kaw! Raad duro karaku ang mata ....”Naghiribiun nga naghambal tana sa anang kaugalingun nga, “Amo run dya ang bata ko, nahimo nga tanum nga duro karaku anang mata. Pagatawgun ko dya nga Pinya. Ay, abaw nangusul gid ako sa akun nga ginhambal. Maano run lang ako bay? Indi ko run mabalik ang bata ko kag wara run ako ti imaw.”

Ang sangka nanay nga dya naghinulsul nga indi run magliwan sa pagpangara nga may pangpaanggid ukon parabula hay nahadluk nga basi manginduraan liwan ang sangka bagay nga pinakaimportanti kana.

Halin nga nakita na ang tanum nga pinya, naulian ang anang baratyagun. Bisan matuod nga nadura anang bata, may nasapwan nga importanti nga tanum sal-i sa anang bata. Nabaton na ang panghitabo sa nagligad kag naintyindihan na nga indi run mabalik sa tulad nga adlaw kon ano man to nga nagligad.

Ang sangka nanay nga dya may kasingkasing sa pagpasalamat sa pihak kang kasakit kag kapaslawan. Nagpasalamat sa anang naagyan sa kabuhi nga nakahuram tana ka higayon nga may bata. Matuod nga nagsaranhun piro may inspirasyon rudyan sa bag-o na nga tanum nga gintawag nga pinya.

Ang atun tana bay nga kabuhi, ano ang inspirasyon natun?

- Katapusan -

Sangka adlaw manami ang panahon, wara ti hangin kag linung katama ang linaw sa suba.

“Tatay, dali mamunit kita hay manami ang tyimpo,” hambal ni Juan. “Manami gid siguro ang ugto adlaw.”

“Huud man, manami ang sirak ka adlaw, mamunit kita,” sabat ni tatay na. “Ti, sigi mapanaw kita. Ano pa? Mahimus run kita.”

“Tatay, indi bala kon magpamunit,” hambal ni Juan, “madara kita ka bunit, malabug nga pisi kag hilo baynti nga tingting katama, kag malabug nga bagakay nga nagabawud gid bala anang tangkap.”

“Huud, amo karia ang mga sangkap nga ipriparahun para magpamunit,” sabat ka anang tatay. “Piro daw may kulang kita bay.”

Namangkot si Juan, “Ano bay ang kulang natun, Tatay?”

 “Paun,” ang hambal ni tatay na.

“Huud, no? Ang pinakaimportanti nalipatan raad natun,” kuon ni Juan. “Paun matuod ang dapat idugang sa atun dararhun. Tatay, ang paun natun kinahanglan ispisyal gid.”

“Ti, ano bay ang ipaun natun?” pamangkot ni tatay na.

“Tatay ...” sabat ni Juan dayon patik-patik ka anang tudlo sa ulo na kag maghambal nga, “hulas lang ria. Maihaw kita ka manok total aga pa man. Manami nga ipaun amo ang inasal.”

“Mayad nga idiya, iho. Baw maaram gid ang bagtus ko nga dya,” hambal ni Tatay na.

Ang tatay ni Juan nalipay gid. Dayon na tawag ka anang asawa kag nagkuon, “Pangga, dali buligi ako ka dakup ka manok hay manami ang plano ka bagtus natun.”

Wara ti duro nga pamangkutanun, nagbulig ang asawa ka dakup ka manok. Gani nga si nanay ni Juan mahigugmaun, ginahimo na ang tanan para sa kalipay ka anang bagtus. Nadakup nanda ang manok kag gin-ihaw. Nakita ni Juan nga daragkul ang hiniwa ka karni ka manok.

Dayon na hambal kag mando nga, “Ang bahin sa kahig ka manok, itatlohon ka hiwa: paa, dapit sa tuhod kag batiis. Kon mag-asal gani, indi lang pag-iabay ang batiis ka manok hay indi magtukub ang isda hay puro tul-an mong. Iasalun man ang abaga piro ihiwaun ka bali anum ka hiwa tanan.” Naisip run ni Juan nga bali pulo ka hiwa nga arasalun nga manok ang dugang sa dararhun.

Sanglit palangga gid si Juan, gintuman ni nanay na ang anang pangayo kag alisto sa pagraha. Sa wara lang naman-i naraha dayon ang andang inasal nga dararhun. Nagakakunyag si Juan nga maghitso sa mga garamitun para sa pamunit. Ana nga ginputos ang inasal nga manok sa ramay ka saging kag isulud sa libon.

“Tatay, naraha run ang inasal kag rudya nasulud ko run sa libon,” ang panawag ni Juan. “Ano? Malarga run kita? Dali mapanaw run kita, Tatay. Nami dya hay ugto adlaw gid. Siguro gutum gid to ang mga isda.”

Si tatay na naghinayhinay sa pagbungkras sa anang pinungkuan. Ginbitbit na ang bagat ka bagakay kag iba nga mga garamitun sa pagpamunit. Piro si Juan ang libon nga may inasal amo ang anang dara.

Midyo marayu man gawa ang distansya ka suba sa andang balay, malawid man ang andang panaw. Pag-abot nanda sa suba nalisding run ang adlaw.

“Baw, gutum run ko ba!” ang hambal in Juan. “Pati siguro ang mga isda gutum man. Nakapoy gid ako ba ka panaw kag mainit. Manami ilukso sa linaw.” Dayon nanda parapit rudto sa binit ka linaw nga asul-asul run ang kolor ka tubig kon lantawun.

Si Tatay ni Juan masaku sa pagpriparar ka bunit nga nakapungko sa binit. Pagkahitso ka bunit, nagkuon si Juan, “Tatay, naangut mo run ang paun? Ihugtun mo gid, ay, anang bugkus para indi mapalus ang paun natun kon imo nga itawtaw.”

Ginsiguro gid ka tatay ni Juan ang paghigot nga marig-un ang paun sa bunit.

“Tatay, ihabyog mo run sa tunga ka linaw ang bunit hay isalumun ko,” hambal ni Juan.

Gintablug ni tatay na ang bunit amo karia ang una na nga pagtataw. Dayon ni Juan lukso kag ginsalum ang bunit. Ana nga ginkaptan ang bunit kag ibutung-butungun nga dara hukas ka paun nga manok sa bunit. Nabatyagan ka anang tatay nga midyo mabug-at kag may nagasanting sa bunit. Ana nga ginbutung paibabaw ang bunit piro gulpi lang nagmag-an. Si Juan nagakumkun ka paun kang magbutwa paibabaw sa tubig.

“Tatay, gamay ko lang madakup ang isda nga matukub sa paun,” ang singgit ni Juan, piro sa anang alima, may sangka hiwa nga manok. Ana nga ginkaun dya mintras tana nagalangoy-langoy.

Si tatay na nagasaku liwan ka higot ka sangka hiwa nga inasal sa bunit. Tapus run ang usang ni Juan ka manok mintras nga nagalangoy-langoy. Nagliso tana kag nag-atubang sa anang tatay.

“Tatay, itawtaw liwan ang bunit hay isalumun ko,” hambal ni Juan.

Dayon ni tatay na nga tawtaw liwan ka bunit. Gintandaan ni Juan kon sa diin nagtupa ang bunit kag ginsalum liwan. Ana nga ginhukas ang inasal kag nagbutwa liwan.

“Tatay, baw gamay ko lang gid raad madakup ba,” ang singgit ni Juan. “Nahukas ang paun mo, nadara ka isda sa marayu.” Ginkaun liwan ni Juan ang manok. Dayon na butwa kag maghulat nga itawtaw liwan ang bunit.

Gintawtaw liwan ka anang tatay ang bunit nga may paun nga inasal kag amo man nga salum ni Juan para ibul-un ang paun rudto sa idalum ka tubig kag ginkaun hasta nga naubos. Naubos lang ka tawtaw ang paun wara gid ti isda nga nadawi. Nakapoy ka husto ang tatay ni Juan sa sobra ka tawtaw, kaduro nga bisis hasta naubos ang paun.

“Dali, Juan, mauli kita. Iwanun mo bay dya hay wara gid ti swirti ang atun pamunit. Mauli kita ginakapoy gid ako. Mayad hay nakapaayaw-ayaw ikaw ka langoy. Amo karia ang importanti.

Bahul ang kalipay ka anang tatay nga nakaimaw sanda nga darwa. Nakita na nga malipayun ang anang bagtus sa paglangoy-langoy, salum, burobutwa kag nagpaayaw-ayaw ka sipal. Nag-uli sanda nga si Juan busog piro ang anang tatay gutum.

***

Ang istorya nga dya karadlawan, piro nagatugro ka liksyon. May mga pamangkutanun:

1.    Nakita bala ayhan ka tatay ni Juan nga ang anang bata pirmi lang nagausang mintras nagalangoy-langoy kag nagahulat sa sunod nga pagtawtaw ka bunit? Kon wara nakamatikod anang tatay nga nagakaun ang bata na, nawili ayhan to katakud ka paun sa bunit para lang nga indi madagdag kon itawtaw?
2.    Matuod bala nga maaram gid si Juan Pusong?
3.    Makabas bala nga bata si Juan? Sa ano nga paagi?
4.    Anhaw nga ginapaagi na sa pamunit kon gusto na gali magkaun ka inasal nga manok?
5.    Ginainto na lang bala ang anang mga ginikanan?
6.    Ang pamalangga bala ayhan ka mga ginikanan ang nagtulod kay Juan nga mag-amo karia ang anang ugali?
7.    Sa banta natun, kon ang mga ginikanan na may disiplina, mariporma pa ayhan ang ugali ni Juan?
8.    Ano ka klasi nga pagpabahul ang ginahimo ka mga ginikanan ni Juan?

Darwa lang ang mabaskug nga makita sa mga ginikanan ni Juan: mahigugmaun kag mapainalanggaun sa andang bata.

Sa diin bay nagkulang ang anang mga ginikanan sa pagpabahul ka andang bata? Disiplina sa bata ang kulang nanda nga mag-asawa.

Bilang ginikanan ang gugma, pamalangga kag disiplina ang importanti sa tanan. Kinahanglan balansi ang maagum ka bata. Parihas bala kang kalat nga may tatlo ka sabud para magrig-un, bisan anhun mo ka butung indi mabugto. Amo man karia ang gugma, pamalangga kag disiplina kon nagasabud sanda nga daw kalat. Itirawi bala nga maghimo kang kalat nga ang isara madamul ang sasa kag ang darwa nga bahin magagmay. Imo ria nga lubagun kag isabud sanda nga tatlo, makita mo ang risulta kang kalat bangian tungud hay ang isara bahul nga wara magbalansi sa darwa nga bahin nga ginasabdan. Amo gid karia si Juan. Nakapagusto sa anang gusto hay nagbahul sa gugma kag pamalangga nga wara ti disiplina.

Amo dya ang nakita natun suno sa istorya:
1.    Ginpasundan ang luyag ka bata
2.    Ginkumpormihan ang gusto ka bata nga wara ginhusisa ang motibo sa ginapangayo
3.    Ginlantaw lang ang kalipay ka bata sa amo karia nga adlaw
4.    Wara ginlantaw ang madangatan ka bata sa urihi nga wara run ang ginikanan

Ano ang risulta ka sangka bata nga ginapasundan lang kang mga ginikanan nga wara madisiplina?
1.    Ginalako ang mga ginikanan sa tion nga maghamtung sa idad
2.    Matinumanun sa kaugalingun nga gusto bisan duro ang maapiktuhan
3.    Nangin sarawayun sa panimalay, sosyudad, kag awtoridad
4.    Nangin makinaugalingun, mahinamkunun kag labaw dunggun
5.    Nalipdan ang mata kag wara ti kahayag ang paraabuton

Kon ang mga ginikanan ni Juan Pusong nagkulang sa pagdisiplina ka andang bata, kita sa tulad nga may kakulangan, idugang natun sa atun pagpabahul sa bata ang disiplina. Kon ang bata madisiplina, nagaporma ang mayad nga ugali. Kon ang mayad nga ugali sa umpisa, nagdihon nga gamay pa ang bata, idarhun na ria hasta sa ana nga ikahamtung.

Dumdumun lang natun ang kalat nga may tatlo ka nagabalansi nga sarabud para mahimo nga kalat nga hirigot. Ang tatlo nga sarabud amo ang gugma, pamalangga kag disiplina.

- Katapusan -

Paskwa sa Uma

Kauna nga tyimpo, sa bulan ka Disyimbri, tagraramig kag tag-arani ka paray nga makan. Ang mga mangurani halin sa ibang banwa nagabiyahi sa pagpangayaw ka ani. Ang mga sarakyan buta ka mga tawo, may mga tabig sa ibabaw, bungbong ang atup ka sarakyan kon lantawun nga nagapasuba sa iraya.

Ang tanan nagasinadya hay malapad ang aranyun sa wayang. Bali, sa ikarwa kag ikatlo nga simana ka Disyimbri nagahimasang gid ang aranyun. Ang mga tawo nagahimakas sa pag-ani para may suhol.

Kon may daraga nga mangurani ginaharanahan kon gabii. Ang nagapangharana duro karia ang imaw na kag nagapakilala sanda sa tagbalay kang ginaharanahan. Kon nakilal-an run gani sanda, ang daraga ginapadungaw sa bintana nga may sulo, nagapamati ria ka minsahi kang kanta nga harana sa binisaya kag ginabaslan na ka kanta. Pagkatapos karia, makuon ang tagbalay nga, “Dali sulud kamo.” Tanan sanda masulud kag masabtanay ang sultiro kag daraga ka kanta. Masadya pamatian ang ginakanta parti sa gugma, sa pagdayaw sa katahum kag kaanyag. Manami pamatian kapin pa kon nami ang limug ka nagakanta. Paagi sa harana rudyan nagaumpisa ang sultiro sa pagpangaluyag. Amo ria nga ang gugma nasapwan sa pangpangani kag may inanyan dara inspirasyon.

Ang mga pumuluyo sa baryo may mga proyikto nga ihimuon ugaring wara sanda ti kwarta nga sarang mabul-an. Ti, amo ria, nga nagaorganisar sanda sa pagpanaigun bisan nga ang iba kananda bukun ti nami sa panglimug magkanta, piro nagaintra sa pag-insayo para duro sanda nga magpanaigun. Sa tion kang kasirumun nagaalisto run ang mga manogpanaigun para duro nga mga pamalay ang andang makantahan. Kon sa diin gani ang duro tawo nga may nagadayon nga mangurani rudto sanda nagapanaigun. Masadya hay ang mga tawo nagakunyag sa pagpamati kang kanta parti sa Paskwa.

Sa mga daigun nga kanta kalabanan Ingglis ang ginakanta nanda kag malaka lang ang binisaya. Pagkatapos nanda nga kanta may nagatugro ka bahul nga kantidad, may iba nga gamay lang kag may rudyan nga wara gid ti ginatugro. Nahangpan man ria ka tanan tungud hay malisud matuod ang pangabuhi. Sa pagpanaigun duro masuput nanda kag sobra sa andang ginalauman nga kantidad.

Ang ani nagahingapos sa ikatatlo ka simana sa Disyimbri. Sa amo dya nga tion, masubu gid ang akun pamatyag tungud hay ang mga mangurani nagauli run sa andang lugar kag rudto sanda nagapamaskwa sa andang pamilya.

Paskwa sa iskwilahan

Kauna kang nagaiskwila pa ako sa primary, nadumduman ko ang amun nahimo sa pagsaulog ka Paskwa sa iskwilahan. May paindis-indis sa paghimo ka bituon nga kawayan kag ginahapinan ria ka papil de hapon. Karon, ang pinakamanami nga bituon ginabitay sa bintana para ang tanan makakita. Baw, masaku gid ang mga iskwila kag ang kada hulut nga ginaklasihan may kahoy para sa Paskwa. Ang iba ginadikorahan kang karakadina nga papil kag may sari-sari nga kolor, nga ginapasabud halin sa ibabaw asta sa idalum. Dugang pa ang mga nagabitay-bitay nga mga dikorasyon.

Sa amun nga klasi may proyikto kami sa tugda ka amun maistra nga ang kahoy sa Paskwa himuon nga pinasahi nga may snow. Anhun bay paghimo ka snow? Ang amun maistra may ginbakal perla nga habon, puti anang kolor, butangan ka gamay nga tubig ang labador kag ilughud ang habon sa alima hasta nga magbukal. Kami tanan nagabulig ka lughud ka habon, pino ang bukal ka habon tungud hay marapuyot ka tama. Kon magduro run gani ang bukal ginapalhit sa sanga kang kahoy. Ginahinay-hinay ang pagpalhit para indi magkaradagdag. Pahidan ang kahoy ka bukal halin sa ibabaw nga sanga hasta sa idalum. Nasadyahan kami tanan sa paghimo ka snow kuno sa krismas tri. Ang tanan gaamlig nga indi masalapay ang napalhit run, may nagapabukal kahabon, may nagapahid kag rudyan ang maistra nga nagagiya kanamun. Pagkatapos nga nalikup run ang kahoy ka bukal ka habon, biyaan lang ria hasta nga magmara lang ti ana kag indi gid pagtandugon.

Pagkasunod nga adlaw, nagbalik run kami sa klasi. Ang una namun nga ginlantaw amo ang snow nga bukal ka habon sa kahoy. Nakita namun nga ang kutub ka manipis nga bukal midyo natunaw piro ang madamul nga bukal nga ginpahid daw snow gid man kon lantawun kag nagadukut gid sa kahoy. Nalipay kami nga bisan indi matuod nga snow, nahimo namun pinaagi sa bukal ka habon.

Antis magbakasyon ang mga iskwila, ang kada klasi may bayluhanay ka rigalo. Naghambal ang amun maistra nga, “Magdara ka rigalo hay magbayluhanay kamo.” Sanglit karia nga ang pangabuhi rudto sa uma malisud kag maiwat ang kwarta, ti mansig dara bisan ano lang para nga makaabay sa pagbayluhanay ka rigalo. Nagdara takun ka tinanuk nga kamoti. Tion run sa pagbayluhanay, gintipon namun ang tanan nga mga rigalo kag naggabot-gabot kami ka ngaran. Ang akun nagabot nga ngaran nakatuon sa pinutos nga may darwa ka panid nga “Everlasting Cookie.” Nakita ko man nga may nakagabot ka akun rigalo nga nakaputos sa dahon ka saging nga hinalub. Iba tana nagdara ka saging nga tinanuk nga nakaputos sa dahon.

Ang iskwilahan naghiwat ka paragwaun nga ginaaman ka mga manunudlo sa pagsaulog ka Paskwa. May nagakanta kag may drama. Sa drama may nagapapil kay Hosep, Maria, Bakiro kang Karnero kag Anghil. Duro nga mga ginikanan kag mga pumuluyo ang nagtambong sa programa ka Paskwa. Nasadyahan gid ang tanan.

Kasadya ka Paskwa tungud hay natawo ang atun Ginuo kag manluluwas nga si Hesukristo. Tana ang tinubdan kang kalipay, kalinung kag kapawa. Malipayun ang tanan sa pagsaulog ka Paskwa.

Malipayun nga Paskwa kag madinarag-un nga Bag-ong Tuig sa tanan!

- Katapusan -

Sangka adlaw ang ginikanan ni Juan Pusong nagakakunyag sa pagpaiskwila ka andang bata para mag-aram nga magbasa kag magsulat.

Ang nanay naghambal sa tatay ni Juan, “Bahul run bata natun kag husto run sa idad. Atun gid dya nga ipaiskwilahun.”

“Ay, huud, eh. Kinahanglan gid nga may aram, indi bala, anak?” ang hambal ka anang tatay.

Piro, wara makasabat ang bata sa tatay.

“Huud, man. Mayad gani marapit ang iskwilahan pwidi tana mag-uli kag mag-igma kada adlaw,” sabat ni nanay na.

“Nanay, nanay, siguro ako gid ang pinakamaaram sa tanan,” hambal ni Juan.

“Huud, anak. Nakamaan ako nga ikaw maaram nga bata. Nakita namun ni tatay mo nga ikaw matandus kag bibo,” sabat ka anang Nanay.

Kang nagsugod run ka iskwila, nagapakita si Juan sa anang ginikanan nga nagaagto sa iskwilahan. Nalipay si nanay na nga nagaiskwila si Juan sa primiro nga adlaw kang klasi. Masadya anang lawas sa paghimus para sa igma ka anang bata. Ang hambal ka anang tatay, “Pag-ihaw ka manok gani nga si Juan nagaiskwila.” Sanglit karia nga palangga si Juan, nag-ihaw gid ka manok si nanay na.

Piro si Juan wara nagsulud sa iskwilahan. Dayon na balik sa andang balay nga patago kag nagsaka sa kahoy sa tupad ka andang balay. Rudto tana nagalingling sa kusina kon ano ang ginaraha ni nanay na. Dyan tana sa ibabaw kang kahoy nagasimhot ka dapug ka manok nga ginaraha sa kusina.

“Baw, namit dapli namun ba, manok gid,” hambal ni Juan Pusong sa anang kaugalingun.

Ang mga bata sa iskwilahan naggururuwa run nga mag-igma. Naghinayhinay si Juan Pusong sa pagpanaog sa kahoy kag magsaka sa andang balay. Nalipay gid anang tatay. Ang hambal na, “Abu, nakagwa run ang mga iskwila, kag rudya run ang atun istudyanti. Siguro gutum run dya sa ana nga pag-iskwila.”

Nagsabat si Juan Pusong, “Huud, Tatay, gutum gid ako. Latu ko ang dapli natun sa igma. Manok.”

“Kita mo, maaram gid man nga bata si Juan. Bisan rudto tana sa iskwilahan nakapakut gid nga ang dapli natun sa igma manok,” ang sabat ka anang tatay. “Aramun gid matuud nga bata si Juan Pusong.”

Panghunahuna

Ambay kon hasta tulad ginaistorya dya gihapon sa mga bata. Ginaistorya ka mga mal-am kauna si Juan Pusong para ipaanggid sa sitwasyon ka bata nga nagapasaway parihas karia kon ang bata nagabutig sa ginikanan parti sa pag-iskwila.

Suno sa istorya nga dya, ang ginikanan nagapati sa bata nga wara nagapanghusisa sa ginabuhat ka anang bata, kon bala matuod ang binuhatan ukon butig ang ginahambal. Ang primiro nga sala ka bata nga nagbutig parti sa anang pag-iskwila, kinahanglan gid nga dispantahun dayon. Ang bata nga tadlung ang panghunahuna mintras nagabahul nagaagi ria sa dalan nga matarung. Ang ugali daw parihas ria ka alambri, nga kada tiko ginatadlung. Indi bala ang tiko lamang ang ginatadlung?

Edukasyon ang pangpatadlung sa nagliko kag nagpilo nga panghuna-huna. Magdugang pa gid kang kaaram. Ang natipon natun nga kaaram, atun ria mawani sa nagasunod natun nga hinirasyon.

- Katapusan -

Katong una pa nga panahon ang mga kasapatan nagaintyindihanay. Bisan mga sapat lang sanda may anda man nga paghambalanay. Si Bao wara ti ikasarang sa mga mabug-at nga obra. Nagakinahanglan tana ka bulig sa mga kaibahan na nga mga sapat. Sa urihi nag-amiguhay sanda ni Amo.

Sangka adlaw nag-uran ka tudo-tudo. Kon madamul ang uran, ang tanan nga mga kasapatan maaram man mangita kang lugar kon diin mapasirong kag mapanago. Naglab-ot sangka simana ang kalawidun kang pag-uran. Nagbaha ang sapa paagto sa suba kag ang tubig nagabulos paagto sa dagat.

Sa panahon kang baha duro nagakaraanod nga mga kayoy. Ang mga rorok nagasarab-it sa puno kang kahoy kag sa mga pangpang. Kon lantawun ang inagyan kang baha, duro ang kinubkuban kang tubig kag nagkaraanod ang mga katamnan nga nadara kang tubig.

Ang kalangitan nagkalma run kag amat-amat nagsirak ang adlaw. Masadya ang lawas kang mga kasapatan nga nagguruwa sa andang gintaguan.

Si Bao naghambal, “Amo dali malagaw ta rudto sa suba. Lantawun ta kon ano ang masapwan natun.”

“Huud. Ti, maabtik takun basta maglagaw. Gusto ko ria,” sabat ni Amo. “Ano bay hay mahinay timo madasig takun?”

“Ti, ihulatun mo ako hay amigo ta kabay,” kuon ni Bao.

“Huud,” hambal ni Amo.

Rudto sanda nagpanaw-panaw sa sikwayan kang suba nga marapit sa daray-ahan ka tubig kang dagat. May nakita sanda nga naanod ka baha. Ang saging nga taranum komplito sa dahon kag may gamot.

Kuon ni Bao kay Amo, “Ibul-un ta dya kag itanum. Indi bala paborito mo ang saging?”

“Huud. Hmmm, namit gid ang saging,” sabat ni Amo. “Sigi, itanum natun.”

Piro kuon ni Bao, “Ti, tung-un ta.”

“Ano nga tung-un?” sabat ni Amo. “Iutdon ta.”

“Ti, kon iutdon natun,” hambal ni Bao, “pili kaw kon sa diin imong gusto nga bahin.”

Sabat ni Amo, “Ang gusto ko sa tangkap ayon hay may dahon run. Dali run lang ria magbunga.”

Nasubuan si Bao hay sa gamot nga bahin tana nakatuon nga wara ti dahon. Naghambal si Bao.

“Amo, buligi ako, ay, sa pagtanum kang akun saging gani nga madasig timo mag-obra.”

Sabat ni Amo, “Kar-on lang. Hulat ikaw hay itanum ko pa ang akun huray.”

Nagdalag pauli si Amo kag ginpas-an na ang tangkap ka saging kag gintanum marapit sa dapog. Nalipay si Amo hay nagatindug nga may dahon ang anang saging nga tanum. Dayon ni Amo nga balita kay Bao ang anang kalipay nga natanum run ang ana nga saging kag may dahon run. Pagkasamput na kay Bao, ang kuon na, “Bao, rudya run ko. Buligan ta ikaw ka tanum kang saging mo.”

“Ay, salamat. Matanum gid ang saging ko,” hambal ni Bao.

Dayon ni Amo kutkot kang lupa dapit sa lublub kag gin-ugduk ang puno kang saging. Ang hambal na, “Kita mo, Bao, hulas lang magtanum kang saging mo.”

Piro nasubuan si Bao tungud hay ang saging na wara it dahon. “Mayad tana imo, Amo. Ang saging mo may dahon run, akun tana wara gid.”

Nagluya man ang lawas ni Amo tungud hay nagapangasubu si Bao. Kuon ni Amo, “Ti, pabay-i lang, ang akun lang nga saging hulatun ta nga magbunga hay may dahon run.”

Dayon nanda pauli. Si Bao nag-uli sa anang balay kag si Amo nag-uli man sa anang balay. Ahay, pag-abot ni Amo sa anang balay, bangud rudto marapit sa anang dapog gintanum ang saging, nalaya dya. Ang dahon naduplay kag daw mahaplak lantawun. Nagparanangisun si Amo.

“Ay, abaw saging napatay ikaw? Indi bala may dahon kaw run?” Ana nga gingabot ang saging kag ginpilak sa marayu. Gin-agtunan na si Bao.

“Bao, masubu gid ako tungud ang bahin ko nga saging naduplay, nalaya ang dahon. Wara run ako ti tanum,” hambal ni Amo. “Paborito ko pa nga daan ang saging. Maiwan run ako kadya?”

“Sigi lang amigo,” hambal kang Bao. “Akun man gani to, wara it dahon. Pabay-an ko lang to gani.”

Nagligad nga mga binulan. Samtang nagasipal sanda sa binit kang suba, hinali lang nadumduman ni Amo ang saging ni Bao.

Nagkuon si Amo, “Dali, Bao, lantawun ta ang saging mo nga tanum.”

Anda nga gin-agtunan ang tanum. Abaw, bahul ang kalipay nanday Bao kag Amo nga ang saging ni Bao may bunga.

Hambal ni Bao, “Wara gid ako magdumdum nga nabuhi gali kag nagpamunga ang saging ko.” Pwirti gid ang kalipay ni Bao.

Si Amo nasina kay Bao nga ang anang saging nabuhi kag nagpamunga. Naghambal si Amos a anangkaugalingun, “Maaram gid man gali magpili si Bao kang mayad nga bahin. Manami hay ginpili na ang may gamot kag ang akun ginpili katong may dahon.”

Adlaw-adlaw ginaagtunan nanda ang saging kon san-o maluto. Ginabantayan gid nanda nga indi makadapo ang mga pispis. Hay kon may luto nga saging alisto ang mga pispis magdapo kag magpanginaun.

Abaw si Bao bahul gid ang kabalaka kag nagapalibug tungud hay indi tana makasaka sa puno. Ang sangka bulig nga saging may bagnas run kag alisto si Amo sa pagsunod sa mando ni Bao.

Hambal ni Bao kay Amo, “Amo, akun ria nga tanum, piro ikaw ang nagtanum para kanakun. Bahul ang problima ko hay indi takun makasaka.”

Baw, nagakunyag gid si Amo nga magsaka kag nagahulat sa pahanugot ni Bao.

Nagkuon si Bao, “Hamot run ang saging. Ikaw lang, ay, saka kag itaw-an mo lang ako.”

Nagatumbo-tumbo si Amo sa kalipay. “Luto run gid, Bao, ang saging sa anang puno,” hambal ni Amo.

Sabat ni Bao, “Huud. Ti, sakaa run kon gusto mo basta itaw-an mo gid ako.”

Sanglit karia nga si Bao indi makasaka, ahay nagahulat lang tana rudyan sa puno kang saging nga nagatangra. “Taw-i ako run, Amo?”

Sabat ni Amo, “Danay, hulat lang.”

Nakita ni Bao si Amo nga masaku ang pag-usang na.

“Ay, tabi sobra gid ka dalok-dalok,” kuon ni Bao. “Taw-i man ako, ay. Kaina pa ikaw rudyan nagakaun.”

Ang sabat ni Amo, “Danay pa nagapanginamkinam pa ako.”

Ahay si Bao naghulat asta nga nagsingkal run anang kaugut hay naglain anang buut. Kuon na, “Amo, itaw-i run ako. Akun ria mong. Kaina pa ako nga nagahulat kanimo.”

Kuon ni Amo, “Danay pa manginamkinam ako.”

Bisan nga nabusog run anang busong, sigi gihapon ana ni Amo nga panginamkinam. Nag-ugut run gid si Bao. Nagakimod. Kuon na, “Bantay kaw lang nga Amo kaw. May imo kaw gid.”

Dayon na panaw kag nag-agto sa suba kag magpamurot kang tibo-tibo nga awis kag ginpili na gid ang mga tararawis. Ginsulud na sa paya kag gindara sa puno kang saging mintras nga si Amo sigi gihapon ang panginamkinam. Wara gid makamatikod si Amo kon ano ang ginahimo ni Bao kana. Nawili ka kaun kang saging. Ginbutangan ni Bao kang suyak ang aragyan ni Amo nga paranaugan.

Hambal ni Bao, “May imo kaw gid. Rudya gid ka dya matupa ang imong buli sa pagpanaog mo. Matirawan mo gid ang sakit nga ginabatyag ko.”

Gin-umpisahan ni Bao ka tibsok nga pasuli ang mga awis palibot sa puno kang saging. Duro ang ginbutang na sa palibot bilang dugi sa buli ni Amo kon manaog. Gusto magtimalus ni Bao hay wara makatiraw kang saging. Mintras nga ginasuyakan ni Bao ang puno kang saging, sigi gihapon kang kaun si Amo nga nagapanginamkinam.

Naubos gid ni Amo ang sangka bulig nga sanging. Daw malupok anang busong sa kaburusgon. Bisan sambilog lang nga saging wara na gid mataw-i si Bao nga tana ang tag-iya ka tinanum. Dayon ni Amo nga paragusrus panaog. Pak! Nakasanggab si Amo sa suyak nga awis!

“Araguy! Sakit ba,” ang singgit ni Amo,

Sabat ni Bao, “Mirisi mo hay sungak-sungak kaw gid mong.”

Nagsingkal sa kaugut si Amo. “Amo gali ra? Matimalus gid ako kanimo. Baw duro ba ang natubluk nga awis sa buli ko.”

Dayon dakup kag bitbit ni Amo kay Bao. Gindara na dya sa binit kang baybay. Wara ni Amo baliha ang katungud ni Bao kag wara ni Amo makita ang kaugalingun na nga sala. Rudyan na nabatyagan kon daw ano kasakit anang buli kag indi mapahimtang, siguro hay nabari ang tangkap kang awis kag nag-ungon sa anang panit. Baw, sa kaugut ni Amo, gusto na gid nga silutan si Bao.

Amo kadyaay ang andang sabtanay:

Amo: “Bao, indi ko ikaw pamatawad sa ginhimo mo kanakun. Nami siguro isugba ko ikaw sa kalayo.”

Bao: “Ti, manami gani para pula ang itsura ko kag nami lantawun. Pinasahi ako sa tanan.”

Amo: “Indi ako gusto nga magpinasahi ikaw. Mayad siguro ituktukun ko ikaw.”

Bao: “Ay, Amo, salamat gid kon tuktukun mo ako. Magduro gani kami karaku, lupigun kaw namun.”

Amo: “Indi mahitabo nga lupigun mo ako. Mayad siguro ilubung ikaw nga buhi.”

Bao: “Sigi, ilubung ako nga buhi. Wara ikaw makamaan nga sa idalum ka lupa ang taraguan ko?”

Amo:  (Naglibug ang ulo ni Amo kon anhun na pagsilot kay Bao.) “Itablug ko ikaw sa tubig.”

Bao: “Ay, abaw, Amo, maluoy ikaw kanakun. Indi pagbuhata.”

Nagparapit si Amo sa binit kang baybay nga ginahana-hana nga itablug sa tubig si Bao.

Bao: “Amo, maluoy ikaw kanakun indi ako pag-itablug. Nahadluk ako sa dalum nga tubig.”

Amo: (Dayon ni Amo tikang paagto sa madalum hasta sa anang tuhod ang tubig.) “Itablug ko ikaw.”

Bao: “Indi! Amo, dalum ra. Amo, maluoy kaw kanakun, nahadluk ako sa tubig.” (Nagaturo ang luha ni Bao ka pakitluoy) “Indi, Amo, indi. Nahadluk ako. Indi pagbuhata. Pinsar ka mayad. Indi!

Amo: (Nagpadyon sa pagtikang si Amo hasta sa anang iruk ang tubig.) “Matimalus ako. Dya ang imo.” (Kag gintablug si Bao.)

Pagtupa ni Bao sa tubig, dayon na nga pangalipay. Si Amo natalingkangan sa anang pagtablug kay Bao, nahampak kang balud kag nalumus. Ginhawa lang ni Amo ka himakas asta masalbar anang kaugalingun.

Si Bao nagharakhak. “Hahaha! Amo, wara ikaw makamaan nga ang lugar ko sa tubig. Mirisi mo sungak-sungak ikaw kang saging ko. Ikaw pa nag-ugut. Ikaw pa hinuon ang nalumus tungud hay gusto mo ako nga silutan. Ikaw ang nagabaan.”

Si Amo ang gusto magsilot kay Bao, piro tana ang nasilutan tungud hay indi makamaan mangatarungan. Amo gid man ria ang mahitabo kon ang kusug kag kabakud lamang ang ginasarigan.

Nakatalupangud bala ayhan si Amo ka anang sala? Gintaya na sa karalagman anang kaugalingun tungud sa pagkamahinamkunun.

Ang liksyon sa istorya ni Amo, parihas lang sa tawo nga naghimo kang patigalbong kag nalipat sa urihi tana ang natigalbong. Bukun ti aram si Amo. Si Bao makuri piro sigurado kag maaram mangatarungan.

- Katapusan -

Katong una pa nga panahon ang mga kasapatan nagaintyindihanay. Bisan mga sapat lang sanda may anda man nga paghambalanay. Si Bao wara ti ikasarang sa mga mabug-at nga obra. Nagakinahanglan tana ka bulig sa mga kaibahan na nga mga sapat. Sa urihi nag-amiguhay sanda ni Amo.

Sangka adlaw nag-uran ka tudo-tudo. Kon madamul ang uran, ang tanan nga mga kasapatan maaram man mangita kang lugar kon diin mapasirong kag mapanago. Naglab-ot sangka simana ang kalawidun kang pag-uran. Nagbaha ang sapa paagto sa suba kag ang tubig nagabulos paagto sa dagat.

Sa panahon kang baha duro nagakaraanod nga mga kayoy. Ang mga rorok nagasarab-it sa puno kang kahoy kag sa mga pangpang. Kon lantawun ang inagyan kang baha, duro ang kinubkuban kang tubig kag nagkaraanod ang mga katamnan nga nadara kang tubig.

Ang kalangitan nagkalma run kag amat-amat nagsirak ang adlaw. Masadya ang lawas kang mga kasapatan nga nagguruwa sa andang gintaguan.

Si Bao naghambal, “Amo dali malagaw ta rudto sa suba. Lantawun ta kon ano ang masapwan natun.”

“Huud. Ti, maabtik takun basta maglagaw. Gusto ko ria,” sabat ni Amo. “Ano bay hay mahinay timo madasig takun?”

“Ti, ihulatun mo ako hay amigo ta kabay,” kuon ni Bao.

“Huud,” hambal ni Amo.

Rudto sanda nagpanaw-panaw sa sikwayan kang suba nga marapit sa daray-ahan ka tubig kang dagat. May nakita sanda nga naanod ka baha. Ang saging nga taranum komplito sa dahon kag may gamot.

Kuon ni Bao kay Amo, “Ibul-un ta dya kag itanum. Indi bala paborito mo ang saging?”

“Huud. Hmmm, namit gid ang saging,” sabat ni Amo. “Sigi, itanum natun.”

Piro kuon ni Bao, “Ti, tung-un ta.”

“Ano nga tung-un?” sabat ni Amo. “Iutdon ta.”

“Ti, kon iutdon natun,” hambal ni Bao, “pili kaw kon sa diin imong gusto nga bahin.”

Sabat ni Amo, “Ang gusto ko sa tangkap ayon hay may dahon run. Dali run lang ria magbunga.”

Nasubuan si Bao hay sa gamot nga bahin tana nakatuon nga wara ti dahon. Naghambal si Bao.

“Amo, buligi ako, ay, sa pagtanum kang akun saging gani nga madasig timo mag-obra.”

Sabat ni Amo, “Kar-on lang. Hulat ikaw hay itanum ko pa ang akun huray.”

Nagdalag pauli si Amo kag ginpas-an na ang tangkap ka saging kag gintanum marapit sa dapog. Nalipay si Amo hay nagatindug nga may dahon ang anang saging nga tanum. Dayon ni Amo nga balita kay Bao ang anang kalipay nga natanum run ang ana nga saging kag may dahon run. Pagkasamput na kay Bao, ang kuon na, “Bao, rudya run ko. Buligan ta ikaw ka tanum kang saging mo.”

“Ay, salamat. Matanum gid ang saging ko,” hambal ni Bao.

Dayon ni Amo kutkot kang lupa dapit sa lublub kag gin-ugduk ang puno kang saging. Ang hambal na, “Kita mo, Bao, hulas lang magtanum kang saging mo.”

Piro nasubuan si Bao tungud hay ang saging na wara it dahon. “Mayad tana imo, Amo. Ang saging mo may dahon run, akun tana wara gid.”

Nagluya man ang lawas ni Amo tungud hay nagapangasubu si Bao. Kuon ni Amo, “Ti, pabay-i lang, ang akun lang nga saging hulatun ta nga magbunga hay may dahon run.”

Dayon nanda pauli. Si Bao nag-uli sa anang balay kag si Amo nag-uli man sa anang balay. Ahay, pag-abot ni Amo sa anang balay, bangud rudto marapit sa anang dapog gintanum ang saging, nalaya dya. Ang dahon naduplay kag daw mahaplak lantawun. Nagparanangisun si Amo.

“Ay, abaw saging napatay ikaw? Indi bala may dahon kaw run?” Ana nga gingabot ang saging kag ginpilak sa marayu. Gin-agtunan na si Bao.

“Bao, masubu gid ako tungud ang bahin ko nga saging naduplay, nalaya ang dahon. Wara run ako ti tanum,” hambal ni Amo. “Paborito ko pa nga daan ang saging. Maiwan run ako kadya?”

“Sigi lang amigo,” hambal kang Bao. “Akun man gani to, wara it dahon. Pabay-an ko lang to gani.”

Nagligad nga mga binulan. Samtang nagasipal sanda sa binit kang suba, hinali lang nadumduman ni Amo ang saging ni Bao.

Nagkuon si Amo, “Dali, Bao, lantawun ta ang saging mo nga tanum.”

Anda nga gin-agtunan ang tanum. Abaw, bahul ang kalipay nanday Bao kag Amo nga ang saging ni Bao may bunga.

Hambal ni Bao, “Wara gid ako magdumdum nga nabuhi gali kag nagpamunga ang saging ko.” Pwirti gid ang kalipay ni Bao.

Si Amo nasina kay Bao nga ang anang saging nabuhi kag nagpamunga. Naghambal si Amos a anangkaugalingun, “Maaram gid man gali magpili si Bao kang mayad nga bahin. Manami hay ginpili na ang may gamot kag ang akun ginpili katong may dahon.”

Adlaw-adlaw ginaagtunan nanda ang saging kon san-o maluto. Ginabantayan gid nanda nga indi makadapo ang mga pispis. Hay kon may luto nga saging alisto ang mga pispis magdapo kag magpanginaun.

Abaw si Bao bahul gid ang kabalaka kag nagapalibug tungud hay indi tana makasaka sa puno. Ang sangka bulig nga saging may bagnas run kag alisto si Amo sa pagsunod sa mando ni Bao.

Hambal ni Bao kay Amo, “Amo, akun ria nga tanum, piro ikaw ang nagtanum para kanakun. Bahul ang problima ko hay indi takun makasaka.”

Baw, nagakunyag gid si Amo nga magsaka kag nagahulat sa pahanugot ni Bao.

Nagkuon si Bao, “Hamot run ang saging. Ikaw lang, ay, saka kag itaw-an mo lang ako.”

Nagatumbo-tumbo si Amo sa kalipay. “Luto run gid, Bao, ang saging sa anang puno,” hambal ni Amo.

Sabat ni Bao, “Huud. Ti, sakaa run kon gusto mo basta itaw-an mo gid ako.”

Sanglit karia nga si Bao indi makasaka, ahay nagahulat lang tana rudyan sa puno kang saging nga nagatangra. “Taw-i ako run, Amo?”

Sabat ni Amo, “Danay, hulat lang.”

Nakita ni Bao si Amo nga masaku ang pag-usang na.

“Ay, tabi sobra gid ka dalok-dalok,” kuon ni Bao. “Taw-i man ako, ay. Kaina pa ikaw rudyan nagakaun.”

Ang sabat ni Amo, “Danay pa nagapanginamkinam pa ako.”

Ahay si Bao naghulat asta nga nagsingkal run anang kaugut hay naglain anang buut. Kuon na, “Amo, itaw-i run ako. Akun ria mong. Kaina pa ako nga nagahulat kanimo.”

Kuon ni Amo, “Danay pa manginamkinam ako.”

Bisan nga nabusog run anang busong, sigi gihapon ana ni Amo nga panginamkinam. Nag-ugut run gid si Bao. Nagakimod. Kuon na, “Bantay kaw lang nga Amo kaw. May imo kaw gid.”

- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -

Pagpriparar ka binhi kang kamatis

May pamaagi ang kamal-aman sa kauna nga tyimpo nga hulas lang kag epiktibo ang pagpriparar ka binhi kang kamatis. Ang napanilagan ko sa pagsiparar ka liso kang kamatis halin sa anang bunga ginatawag nga “halit.” Amo kadya ang paagi sa paghalit kang kamatis:

Mga garamitun
1.    Mahunit kag malapad nga lapat nga puna ang tila
2.    Kamatis nga birinhiun
3.    Kutsilyo, kutsara, yahong, darwa ka panid nga pinggan

Pamaagi sa paghalit kang kamatis:
1.    Ihugasan ang kamatis.
2.    Pihakun sa tunga nga pabalabag.
3.    Gamitan ka kutsara sa pagbuul ka mga liso kag isalod sa yahong.
4.    Ang kamatis nga nabul-un ka liso ibutang sa pinggan para gamitun sa pagraha.
5.    Ang lapat ihumlad sa sangka pinggan kag ibubo ang mga liso halin sa yahong.
6.    Tipunon ang binit ka lapat nga pabilog kag amat-amatun ka hugut nga dara puga.
7.    Ipugaun ang binhi sa sulud ka lapat ti hinay-hinay.
8.    Siguraduhon nga indi magisi ang lapat para nga wara ti binhi nga mausik.
9.    Sa tanto nga puga ka binhi nagatipon ria sa sulud ka lapat nga wara run ti tubig.
10. Ihumlad ang lapat kag tapanun ang binhi nga ginapapilit sa lapat kag rudyan lang ipamarahun.
11. Ibulad sa init hasta magtagingting sa kaugahun kag mismo nga lapat amo ria ibugkus sa binhi.
12. Ibitay sa binit ka taram-anan ang binhi para maprisirba kag indi maghun-og hay ginaasuhan.
13. Ang binhi kang kamatis handa run sa sunod nga tagsarabod kag ihunulon ang gutok.

Ang binhi nga ginahalit, ginahugasan kag ginasara, indi run kinahanglan nga ipugaun sa lapat: binhi ka tarong, amargoso, kurbasa, timon, milon, tibyayong, kalobay.

Binhi nga nagatubo ka natural

Ang mga bulak sa latagun nagaduro man tungud sa anang binhi ginalupad ka hangin. Amo man ang binhi ka hilamon nga nagalapnag pinaagi sa huyup ka hangin, nagatubo lang sa tion nga tag-ururan. Indi raad kita gusto nga tubuan ka hilamon ang atun tinanum piro nagaduro gid sanda, hay nagabuhi kag nagatubo bisan sa diin lang. Piro mapuslan man gihapon para may hararbun ang sapat kag ihimuon nga kumpay.

Ang mga hilamon nagapaminhi man, ilabi run gid ang bariri. Amo dya nga hilamon mabakas kag hurais. Anhaw? Bisan matamad ikaw raad piro nagatandus kaw run lang ka panghukas ka bariri nga nagtubuk sa imong bayo. Nakaagi bala ikaw sa baririhan? Kon ang bunga ka bariri naglayo run, amo run karia anang binhi nga nagatapik sa panaptun mo. Bisan sa ibabaw ka mga kinahon sa taramnan duro bariri nga nagturubo. Ang una nga makasagnoy sa baririhan, madamul ang bariri sa anang bayo, patadyong, pantalon, puroy ukon sayal. Daw sirik kon lantawun. Luwas pa karia nga nagtabid sa panaptun, nagapanuslok pa nga daw tubuk. Sa anang tinuslukan makatul kag manami nga kaluton. Silot ria nga hilamon kag kon sa diin mo ria ginwaslik nga bariri, rudto ria mabuhi kag mahimo baririhan. Ang iba nagatubo rudyan sa imong sigsadan.

Paminag-binag kag paraanggidan

Kon ikumparar natun ang atun kaugalingun sa tanum nga nagapaminhi, may binhi man kita nga darwa ka klasi: ang mayad kag malaut nga binhi. Ang kinabuhi ka tawo may binhi nga ginahuptan sa kasingkasing nga ginpaada ka Dyos kanatun. Ang mayad nga binhi nagapamunga ka ispirituhanun nga bunga parihas ka gugma, kalipay, kalinung, pailub, kaalwan, katutum, kalulo kag pagpugung sa kaugalingun. Mabasa dya sa Bibliya, Galasya 5:22-23.

Sa pihak nga bahin may binhi ang kalautan nga nagabunga ka pag-antos kag kasakit. Kita mismo nga nagadara ka atun kaugalingun, nakamaan magdisisyon sa adlaw-adlaw nga pangabuhi. Ano nga mga binhi kang kalautan? Kasina, panghisa, pagdumut kag pagsumpa. Nakatanum bala ria nga binhi sa kasingkasing? Mahitungud sa garbo sa kinabuhi nga wara ti lugar ang pagpatawad hay mataas ang paglantaw sa kaugalingun. Ang kalaut nga binhi nagatanum sa kasingkasing, nagabunga kang maraw-ay nga ugali, pirmi lang nagapanggasud, nagapaninggit, nagakasingkal sa paugut kag bisan gamay lang nga dipirinsya nagasanting ang buut. Kon sa dughan ginatanum ang kaugut, mamunga gid ria ka pagdumut. Kada kita mo ka tawo nga imong ginakaugtan, nagatubo ang dahon kang kasingkal, nagabahul ang puno ka pagdumut kag nagataas ang kahoy nga nagapagiut nga nagatindug sa dughan nga ang gamot nagasadsad rudto sa kasingkasing. Ria nga kahoy ginabunyagan kang kasingkal kag kangutngut, nga andam kaw lang kon ikaw makatiplang. Baw nagadugang gid ang bahul kang kahoy sa dughan.

Sa urihi indi run gid ria madara, hay bug-at nga ginakarga adlaw-gabii. Ang lawas nga pisikal nagaliad run sa kabug-atun ka kahoy nga nagatubo sa dughan. Kon wara run ti kusug kag kabakud, si lawas mabuntol sa kabug-atun nga sa anang karga nga kalaut. Masubu nga kahimtangan hay sa urihi mabalitaan run lang nga si Madinumtanun naistrok, naataki sa kasingkasing kag naparalisado. Sin-o bay nag-antos? Kon may nagakatabo nga parihas karia, wara ti iba nga nagsilot karia nga tawo kondi risulta ria sa anang disisyon nga nagpili sa pagtanum kang malaut nga binhi. Hay kon ano ang gintanum nga binhi, amo man karia ang pagaanihun nga bunga.

Manami gid ang tawo nga makatalupangud. Indi pa urihi ang tanan, may ikarwa pa nga higayon sa kabuhi ka tawo agud magpatawad. Tunlun ang garbo kag mag-umpisa ka pangabuhi nga ang mayad nga binhi itanum sa dughan kag mangabuhi ka matarung nga makabunga kang kalipay. Sa paagi karia gintaplik mo ang daan nga ugali kag gin-islan ka bag-o nga mahimo ikaw nga ihimplo.

Ang kabuhi parihas ka tanum nga nagapaminhi. Umalagi lang kita sa kalibutan nga daw aso nga naglabay, ukon daw bulak nga namukadkad, pagkatapos karia malupday kag kon malupday man gani ang bunga nagahimo halin sa putot nga bunga hasta maglayo. Bisan ang lawas nadunot piro may binhi nga ginbilin para magpamulak kag makapamukadkad liwan agud makita ka tanan.

Sa atun kabuhi, may manami bala kita nga binhi nga ibilin sal-i kanatun kon kita madura sa kalibutan? Ang manami nga binhi makapamunga liwan ka gugma, kalipay, kalinung, pailub, kaalwan, katutum, kalulo kag pagpugung sa kaugalingun. Indi pa urihi ang tanan. Magtanum kita ka binhi sa diin nagabunga kang karaydan. Ang kalipay ka sangka tawo mangin kalipay kang katiringban.

Naminhi bala ang mayad natun nga ugali? Igatanum ria sa mayad nga lupa kag magabunga pa ka sangka gatos nga pilo. May binhi bala ikaw nga matimgas? Ano bala nga klasi ka binhi? San-o mo bay isabod kag itanum? Magpangabuhi kang matarung para makapaminhi kita ka matimgas nga binhi.

Bukabularyo

amarguso – bitter gourd
ayap – to acquire, to share
balagay – winged beans
bariri – a kind of grass that has spike with seeds that stick to clothes
binhi – seed-grain, prepared for next season to plant
bunga – fruit, produce, result
bunga ka bunga – a fruit of betel nut
butil – rounded shape of seed
gahin – set aside
ginapagurang – allowed to mature
halit – a process of separating seeds from the fruit; ruin
hilamon – grass, weed
hukaw – a small beetle or weevil, insects that destroy seeds, termite-looking
hunit – strong
kamunsil – kind of tree, scientific name pithecellobium dulce
kasoy – cashew
lapat – cloth
liso – seed
luo – rot
lupday – die
marlabug nga sandiya – heirloom watermelon
milon – cantaloupe
pamukadkad – bloom
puga – wring
puna – cotton cloth
rimasa – healthy produce
rugon – to drop, fall down
sabwag – to sow, scatter, spread
tagabang – a vegetable plant, jute
tag-irinit – dry season
tagrurugon – autum season
tagsiribol – spring season
tag-ururan – rainy season
taplik – flick, jerk, a quick light stroke
tarap-anan – shelf above a stove
tibsol – plump
timon – heirloom melon
tibyayong – winter melon
tubuanan – sprout
uga – dry

- Katapusan -

Ang may hilig magtanum-tanum nagapanilag sa anang palibot. Kon may makita nga manami kag marimasa nga bunga ka prutas, manami nga bulak, kag manami nga laswahun, nagaayap gid ria ka anang birinhiun ukon taramnun. Ang liso nga nagahalin sa bunga ka tanum amo ang binhi. Ang binhi duro nga klasi kag nagasarisari ang kurti sa mga binutil ka liso nga matimgas kag matibsol.

Mga klasi ka binhi

Mga bunga ka tanum nga ginabul-an ka binhi nga may nagakalain-lain nga pagtawag.

1. Bunga nga ginapagurang kag ginapalayo: mais, hantak, latoy, monggo, patani, tawri, kadyus, balagay ukon kalamusun, tikamas, singkwa, patola kag iba pa. Pagkatapos nga ginpalayo ilamigasun, iugahun nga ginabulad ka husto para indi pagkan-un ka hukaw ang mata ka binhi. Itaguon ria nga binhi nga may pagtipig hasta sa adlaw nga isabod ukon ipanggas sa tion ka tagparanggas.

2. Bunga nga ginapalahin: niyog, buri, kag bunga ka bunga.

3. Bunga nga ginapaluto: kurbasa, sandiya, milon, timon, tibyayong, amargoso ukon sampaliya, tarong, kalubay kag iba pa.

4. Bunga nga ginapalanung: kamatis, star apol, kamansi, langka, abukado, lumboy, santol, bayabas, saragawilas, mangga, sirali, bugnay, batwan, kamunsil, kapayas, batilis, iba, samlagi kag iba pa. Ang kamunsil kon malanung pinasahi tana nga nagabukaka. Kon indi ria maipo ukon makuhit sa tion nga nagabukaka, ang pispis maabtik magtuka kag ang mga liso nagakarahulog sa lupa.

Ang tinutuyo sa pagpagurang, pagpalayo, pagpalahin, pagpaluto, kag pagpalanung ka bunga ka mga tanum nga dya para nga ang binhi mangin matimgas nga ibinhiun. Hay kon matimgas gani ang binhi, sa tion nga itanum sa lupa, dali magtubo kag kon mabuhi gani indi dayon malanta. Ang kutub ka binhi nga nagakahulog sa lupa nagapaminhi kon indi matuka ka pispis. Matubo lang ria ti ana sa tion nga tagsiribol ka mga tanum kag mga hilamon.

Ang pagpalapnag ka binhi

Nagalapnag ang tanum paagi sa binhi. Kada binhi may pamaagi sa pagpriparar ka mga liso kag may pamaagi sa pagpatubo. Amo kadya ang mga pamaagi:

1. Niyog – ginapatubuanan

Ang niyog nga layo nga ginatawag nga lahin, pwidi run nga ibinhiun suno sa disisyon ka manogtanum, kag ginapatubo gid anay antis itanum sa lupa. Andut nga ginapatubo gid anay antis itanum ang niyog? Ang rason, agud masigurado gid nga ang niyog mabuhi. Hay kon itanum nga wara pa gid magtubuanan, ang mata ka niyog nagaluo kon indi pa gid makatubo. Sa mga pamalay nga marapit sa baybayun may mga binhi ka niyog nga ginatumpok. Sa tion ka tag-irinit, ang mga niyog gintumpok sa idalum ka banggirahan nga pirmi ginaulaan ka tubig. Amo ria ang prosiso ka binhi ka niyog para magtubuanan. Sa pagtubo ka niyog nagalusot ang dahon kag nagaamat-amat lusot anang gamot halin sa sulud ka anang tapas. Kon makagamot kag malabug run anang tubo, itanum ria sa lugar nga ginplanuhan nga itamnan. Duro ti klasi ang mga niyog: igod, morado kag makapuno.

2. Mani – anang sulud ginapagurang      

Amo dya nga tanum nagabukad kag wara nagapamunga kondi nagapanulud. Ang mani ginapungpong anang puno kag ginagabot sa tion nga anang sulud gurang run nga sa husto ti idad. Indi ria pagpasubrahan sa panahon tungud hay nagatubuanan ang sulud ka mani sa lupa. Kinahanglan nga habok ang lupa nga ginatamnan, hay kon indi gani habok sa tion nga gabuton, ang sulud ka mani nagapabilin sa lupa. Ginatipigan karia anang binhi kag ginapamara gid ka husto nga nagakalas kon ukayun kag amo run karia pagtapgi ka binhi. Dya nga binhi ginpanggas sa mabarasbaras nga klasi ka lupa para magduro anang sulud kag hulas gabuton.

3. Prutas – gatubo lang ang liso ti ana: abukado, santol, kamunsil, lumboy, mangga, batwan, dalanghita, kasoy kag iba pa.

Sa tanan nga prutas, kasoy ang napili ko sambitun tungud hay pinasahi hay sa sagwa anang liso ka anang bunga. Ang kasoy hulas nga patubuon, indi run kinahanglan tipigan ang binhi antis itanum sa lupa. Kon ang bunga ka kasoy mahulog sa lupa kag indi makita, nagatubo lang ria ka ana. Kon malyag ikaw magtanum, mangita lang ikaw ka gutok kag isayluhon sa lugar nga gusto mo itamnan.

4. Bulak – kamantigi

Ang iba nga gusto ka manami nga bulak, nagaayap ka binhi pinaagi sa liso. May dyan man nga madali itanum kag madali mabuhi. Ang bulak ka kamantigi manami lantawun hay pagkatapos ka pamulak ang bunga na, nagahimo kag magagurang hasta malayo. Dya nga bulak nagapamulak pirmi ilabi run gid sa tag-irinit. Ang bunga ka kamantigi sa oras nga maggurang kag malayo, kon tandugun, nagabuka lang ti ana, kag nagarapta anang liso nga daw sinabwag kon indi mo masalod. Hulas ria ayapun tungud hay duro anang liso sa sangka bunga.

5. Laswahun – tagabang

Ang tagabang sangka laswa nga nagatubo bisan diin lang sa lagwirta, sulud ka sular kag kaumahan. Ang iba ginatawag nanda ang tagabang nga tigabang ukon tugabang. Ang tagabang daw kamantigi man nga pagkatapos na nga magbulak, nagahimo ang bunga, kag kon manami ang init, dali lang magurang kag maglayo anang binhi. Sa puntos nga ang bunga ka tagabang nagalayo itum run ang kolor, kon tandugun sa panahon nga nagasiriit ang init, pagkaput pa lamang nagapisik run kag nagasabwag ang mga binhi sa palibot ka anang puno. Sa tion ka tag-ururan, ang mga binhi ngato nagabuhi liwan ilis sa bahul nga puno ka tagabang nga ginapanglaswahan. Kon wara ikaw nakabuul ka binhi, sa tion nga nagturubo ang mga gutok, manggabot kaw lang kag isaylo sa lugar nga gusto mo itamnan.

6. Kamatis – tanum sa tag-irinit

Ang kada liso ka binhi kang kamatis may tubig. Ang liso kang kamatis madanlug kag dali mausik. Anhun mo bay pagtipon ka liso kang kamatis hay madanlug? Kon matipon mo man gani nagaanod ang iba sa tubig. May sangka tawo nga ang bunga kang kamatis ana nga ginpadunot para magmara tanan ang mga liso para makabuul ka binhi. Ang hambal ko kana, “Bukun bay ti epiktibo nga paagi kag bukun ti mayad ang risulta nga ipadunuton ang kamatis para lang nga magmara ang binhi. Sa tion nga ginapadunot ang bilog nga kamatis ang iba nga liso nagarangga. Ang agop-op amo ang makapadunot sa mata ka binhi.” Ginbuligan ko tana sa paghalit ka binhi kang kamatis. Tungud nga rudyan tana sa Amerika, wara ti lapat kondi, gani sa paper towel na ginhalit para magmara kag limpyo ang binhi kang kamatis.

- Sundi ang kasugpon -