Ang Kama-kama sa Kantulan
ni Tomas Magbanua Delgado
Si Sinto duro nga obra ang naman-an: mangayam ka halo, mangani sa Sabiagan, mang-atas sa sapa ukon mangupras sa andang kanyugan, kon magdaludo ang suba, manungya kang orang, manglakaak sa mga dargkul nga kabatuhan sa sapa kang Kantulan agud mapakaun ang anang pamilya sa anang pinangabudlayan.
Sangka adlaw kato, malulo nga naglihog si Sinto sa anang ti-ayon. “Abi, Teba, paggwaa ang bislig, mga taun, sungya ko, kag garawan hay managub ko to sa Igtuba, kag manungya ko dayon rugto ayon sa uro-iraya.
Naham-ot ang asawa, nahangyus kag naburung sa ginhingyo kang bana, hay sa kalawidun run kang binulan, kapira run magdaganas ang uran dara kang mga bagyo nga nag-aragi, wara man gid tana nagapamurus-purus kon ano himuon na.
Ginpairingan tana dayon ni Teba. “Aba, ano nga sahi kang hangin ang nagsulud sa utok mo man? Kang nagligad bulan, kuon mo salungkitaun ko si Berto hay mapahimo kaw ka bislig mo to sa taga-San Joaquin nga kilala mo. Kang nagligad semana pausagun mo pa raad si Toto sa Hamtik, pahinggaun mo pa to sa iraya ka banwa hay aga pa mapa-Sibalom kag mamaraklun kang riang mga ginapanghingyo mo?
“Hoy, Sinto, sa naman-an ko, wara run gawa ti gabaligya kang garawan ngara. Ilabi pa ang mga bislig ngara wara run ra gawa paggamita kang mga tawo sa baranggay nga dya. Paayawan mo pa kapasagap bata mo kang mga kagamitan mo ngara nga, kon binagbinagun, makapamana kamo manlu sa gabii.”
Nagduhung si Lolo Sinto, sa mainit nga mga pabati ni Teba. Dayon na dya sulang kang magin-ut pa gid nga mga panugdaun.
“Bugu dila mo, Teba, amo ra dali lang pagtuwas-tuwas na. Ang mga mal-am kag mga ulang ta kauna, tapat gid sa andang mga panugdaun sa kapanahunan ta kadya: ‘Indi kaw gid magsarig, sa imong pagkadalig, hay maskin gani ang tubig, inanay sa pag-ilig. Paghinugay kaw, daga sa linaw, ang tubig sa tinguranun sa tingadlaw pagabawiun.’
“Katong pag-inuran kag pagbinaha, wara man ta magutman, wara man ta magusla. May kamote kahoy, may banayan nga gapiyanpiyan. May mais, may balagun nga kamote nga gasapisapi. Indi mo ako paghikayan nga daw wara ko ti naman-an hay gapangita man ko ti pamaagi nga matibawasan natun ang gutum. Kon si Berto nga dyan lang sa atun ibabaw ang paramandayan, indi mo maagtunan, Sibalom pa ayhan nga kon indi ka pamaligya kararuton kag laswa sa tindahan, indi kaw panigana kwarta para sa imong aragtunan.
Si Toto ta ngara anad run ra suba-usaog sa banwa. Man-an na ra nga kadyang mga binulan mahapus lang mang-atas, managub taun, kag iba pa nga pamaagi pangita it darapli hay manayanaya kag mayad tyempo. Gani nga kon sarang man lang dya himuon ang pagpanakup ka kagang likwan, kalampay, ubog, kag tughod sa aga, andut himuon pa natun dya sa gabi-i? Mahal nga daan gas kag alkohol, no?
Daw natipungawan si Teba sa pinanghambal ni Sinto. Tampad kag id-id ang pagpaathag ni Sinto kay Teba. Naghinulsul nga nakahambal tana ka daw pangyaguta nga mga harambalun. Nakaginhawa it madalum kag pinatawhayan ang paino-ino nga nagpamati kay Sinto. Naghugnat ang maniki nga kalinung kag sa paino-ino ni Teba, indi matapos-tapos ang husayay kon wara it katuyuan nga pagahambalan. Gani sa mapinlanggaun nga limug nagbungat si Teba, ”Sinto, ti-ayon ko, dayon na harakhak kag magbaliug ka alima na sa anang bana, amo dulang dya siguro ang himuon ta. Ikaw dulang to matukad kay Berto, usisaun mo kon sarang kaw mahimuan ka bislig kang amigo mo ngato agud maman-an ta kon mabakal kita ukon manghuram ta lamang sa iba pagbalik mo. Ako takun, mausaog aga pa agud makapamaligya ako kang mga kararuton kag mga laswa hay Domingo sarum-an, sa Hamtik tienda. Pagka-Lunes ma-usaog si Toto agud makahingga tana sa iraya kang banwa kag makapamaraklun tana sa Sibalom kang mga ginpangbilin mo pagkaaga. Buul mo buut ko hambalun?” Kag tumago lang si Sinto. Naman-an na palangga tana ka asawa na kag palangga na gid man si Teba.
Kag natigayon tong andang pinanghambalan. Nakapuropanihol man si Si Sinto samtang nagahimo padugmon (mga tinumpok nga bato sa tunga ka sapa). Sa pinsar na, dya maganyat ka duro nga likwan, ubog, tughud, kalam-pay, kag bagtis. Gintabunan na dayon ka layung nga karay ang mga tinumpok nga bato agud indi mainitan. Tantya na nga kon indi lang ang baha manglulus kang bato sa sapa, may bul-un gid tana maskin kalampay lang dyan ukon tampuka. Nasigahum na man nga kon magkaraanod ang mga padugmon kag magdalum tubig sa lib-o, may ugdok ukon sili, bislig ang itagub rugto, mahimo man tana nga manglambo. Bahul gid sarig na kapin pa nga kabulig na ang anang pamilya gani dali lang magdinarag-un tana.
Paugsadun tuyo na nga mangladlad ka anang mga taun rugto rapit sa anang mga padugmon. Ang bislig, rugto na itangab sa idalum ka lib-o, sa dalipi nga may gikab-gikab. Pananglit gid man magbaha, tultulon na dulang ang sapa paagto sa suba manungya sa kilid ka pangpang, hay sigurado mabuta gid anang puyo-puyo ka orang.
Kon atun dya paharub-harubun, si Lolo Sinto nga dya batid run gid sa anang mga hirimuon. Ang sapa kang Kantulan gailig dya paagto sa suba ka Maslug, kon sa diin dya magadapun sa Suba kang Hamtik. Dya anang naagyan sa anang pagpanglugayawan sa palibot nga mga kabaranggayan kang Kantulan: Manaling, Pasu-Hungaw, Manana-y, Botsawa, Sabiagan Sulok, Bulutinaw, Langka, Ulay, kag Dapdapan.
Kahapunanun kag ginlantaw ni Lolo Sinto ang anang mga taragban ka taun. Gani nangali anay lima ka bilog kayus, nangluk-ad tatlo ka bilog lahin nga niyog, ginsugba na sa anang dinabukan para magpanghamut, dayon pinangihad na kag putson sa malapad nga dahon ka talus. Nag-uli anay kag pinamutang tong mga paraun sa mga taun kag bislig. Pagkakasisidmun, nagpanagub run si Lolo Sinto marapit sa anang padugmon.
Pinanilagan na anay hay basi kon may “magbantay kag magsalakay” sa di malatu nga tinion nga wara run ti gabantay. Dayon hinay-hinay na nga ginbayaan ang anang mga tinagban. Pagtagub na ka anang bislig sa dalum ka lib-o, rugto na gintangab sa dalipi nga may gikab-gikab.
Lapyo gid ka mayad si Lolo Sinto pag-uli na sa andang balay. Pagkatapos na iyapon, nagpahilayhilay sa kawayan nga katre. Batian na pa ang huni kang bukaw (tulakbaw), tukmo kag, tagwati. Wara na madiparahan nga naturugan run tana.
Pagkaaga, timprano pa nga ginlatas ni Lolo Sinto ang pasungsong nga aslug kang sapa paagto sa anang mga tinagban. Garing, dyanay kaw, andut nga amat-amat galubug tubig ka sapa ngadya haw? Ginlantaw ni Lolo Sinto sa unahan kag haros magtugub run ang lubug ka tubig halin to sa una nga tinagban tubtub sa anang ginatindugan. Buut mang-usisa si Lolo Sinto kon ano nga sahi ka sapat ang nagkalu kang tubig sa sapa. Sige na usoy hasta rugto pa gid sa una na nga tinagban. Nagdara dya kana kang kakulba hay sa anang pag-usoy pasaka, ang lubug kang tubig nadura. Buut hambalun rugto nagtakas ang kon sin-o man dyan, karbaw, taho man, ukon agta. Wara gid to masapwi. Si Lolo Sinto daw indi magpati. Naguba run ang adlaw na sa pagkonsumi. Naman-an na pagnakalu kag naglubug ang mga tinagban wara gid ra it suhot pagkaaga. Namuypuy siko ni Lolo Sinto. Pinangbutwa na ang anang mga taun. Maiwat ang darapli hay naghuruplaag ang mga suruhuton. Pinangtuwang-tuwang dulang ni Lolo Sinto ang anang mga taun kag bislig. Nag-uli nga luya lawas na. Mayad gid lang tabi may pirang nahut nga kalampay kag likwan. Kulang pa gani nga darapli para sa tatlo ka taho kang sangka pamilya. Namasul si Lola Teba:
“Te, nagsarig kaw gid kang imong pagkadalig? Hmp! Ang tubig nga lubug naga-ilig man! Nami gani to hay ginkalu. Matiriripon ang mga suruhuton. Hay kon ginhulat mo tag-irinit, duro suhot mo indi pa mag-init ulo mo.”
Galibug gid ulo ni Lolo Sinto. Sa bilog na nga kinabuhi amo pa lang tana inagyan ka pagpasipala sa anang gin-obra. Daw indi tana katurog ilabi pa nga nangara ruman si Teba. Daw mabaris tana, garing hay indi na makita ang anang pangontra.
Gani, hapon pa lang nagbaid run sanggut si Sinto. Namaghut sa darwa ka puno nga niyog kag manuba. Gaugtum nga nagakirimudon kag magpanumpa. “Kon sin-o kaw man peste kaw, sagapun ta kaw kag baghutun ko liug mo. Indi mo ko pagtirawan hay patyun ta timo.” Kag nanagub ruman si Sinto kato lagi nga hapon.
Nagatarithi kang pagkaaga, bagay nga mainandamun ang pangalihuk ni Lolo Sinto. Imbes nga mag-usoy tana ka sapa, rugto tana naniribay sa inas kang binit kang sapa, ugaring malusong lang tana kon dali dulang tana mamutwa. Rapit run tana sa una na nga burutwaun kang may makita tana nga…kama-kama!
Unano nga pagkataho nga ang kataasun wara gani it tatlo ka dangaw halin sa ulo paagto sa anang kahig. Gapangahig ka baras sa idalum kag tubig kag nagapangrumpag kang mga bato nga padugmon. Nagmurarag mata ni Lolo Sinto. Ginpunggan na anang kaugut kag ginsaway ang unano.
”Indi pagdayuna rang ginapanghimo mo. Amo gali nga lubug ang sapa nga dya hay ginakalu mo kag mangrugho kang padugmon ko nga mga bato!”
Daw indi ka sabat ang kama-kama garing pirit nga nagtangram kag nagtikab:
“Ha? Indi lang ako pagsiluti. Patawad hay nagapanagadsad lang ako. Basi may bulawan ang mga baras kang sapa, kag may oroyasun sa idalum kang bato nakun makita.”
Pumarapit si Sinto kag gintugul ang pantog kang kama-kama, kag dayon pautwas nga naghambal.
“Panagadsad gali, ha? Ano nga bulawan sa idalum ka mga baras, kag mga oroyasun sa idalum ka mga bato ang ginangasal mo? Halit kaw sa mga pamilya rudya kag sa mga taho nga nagapangita it pangdarapli parehas ko. Indi kaw dapat mabuhi imaw sa mga tao.”
Dayon naghunos kang sanggut si Lolo Sinto kag gingutrab ang pantog kang kama-kama ngato. Nagtiyabaw ang kama-kama.
“Hangganggak! Hangganggak! Hangganggak!” wa’t patay ang anang pag-uraruy. Nagatumbo-tumbo sa tubig kag magpatigpasaw samtang si Lolo Sinto gatalang-talang, gasala-sala kon ano to ginhimo na. Kang urihi ginpakamayad na dulang nga bayaan na dulang tong lugar pati ang anang mga tagub kag bislig kag balikan na sa tuyo nga magpataruti pauli kag kon ano ang nagkaratabo, ang anang pamailya dapat una nga makamaan.
Kag ginsugid ni Lolo Sinto ang bug-os nga hitabo sa anang pamilya kag kasiringan, nakanugunan kag nasari-sari ang huna-huna kang mga nagpaparamati. Indi gid man malikawan ni Sinto ang laslas ka baba ni Teba kapin pa nga daw maduraan tana ka sapa nga parangabuhian.
Ang kama-kama wara maman-i kon napatay gid man bala ukon may nagbuul kana rugto sa may sapa, hay kang pagkasunod nga adlaw, gin-agtunan ni Sinto ang lugar kang hitabo kag wara run to ti kama-kama nga nagatumbo-tumbo nga nagauraruy kag nagapabusug sa kasakit.
Indi mamasnga-an kon sa ano nga kabangdanan, ang pamilya ni Lolo Sinto daw ginsumpa kang mga maligno. May bes nga aga, ang balay nanda gatay-ug. May bes man nga galinog. Si Toto ang una nga naukpan ka pagtimalus kang kama-kama sa Kantulan. Ang una na nga ginbatyag, pangadlay lang man, dayon dya naglala, kag nagparangluya ang kalawasan. Sa urihi naduraan gana magkaun, nagniwang nga nagniwang nga nagpadali kang ana kamatayun.
Si Lolo Sinto wara ga rende sa mga pangandam kang mga kaingud kag mga kumpare. Bisan pa nga nagsaylo sanda ni Teba ka burugsukan rugto ayon sa ilawud, padayon tana nga gapangita ka andang kinawara. Sa aga gapangita urobrahun agud may inogkaun, dayon mauli sa balay kon maghapon.
Sangka aga kato, naman-an man ni Sinto nga nagaguum-guum ang gal-um. Ambay kon andut manungya gid tana to ayon sa Igtuba nga dyang lugar rapit run ayon sa suba. Nakita na nga gadaludo run hay amat-amat galubug ang tubig. Abi na duro masulud nga orang sa puyo-puyo na kadya. Malawid-lawid man gawa ang anang panungya kag duro run gawa sulud kang puyo-puyo na kang matalupangdan na nagasulug run tubig sa palibot na. Nakulbaan tana. Brubhay may nagragasa. Bulos! Dara kang baha! Bumaruron si Sinto, ginlulon kang mga kahoy, siit ka kawayan, kag daragkul nga mga rurok nga gintunaan kang maligwin na nga kamatayun!
Ginpaminsar kang mga tumanduk kag kaiping nga kabaranggayan nga kon mayad lang ang ginpakita ni Sinto sa kama-kama kag wara na ginpintasan, basi tuod nga may bulawan kag oroyasun sa sapa kang Kantulan.
Si Toto una napatay, si Sinto patay run man. Si Teba bay? Ah...ti kon buhi pa tana, siguro gaparapanampuay ria. Pero kon patay run gid man tana…sa kabuhayun run gid man abi kato nga mga dinag-on, rugya nagtapos ang atun nga istorya.
- Katapusan -