Nagtakup ruman ang isara pa gid ka kapistahan. Kag sa kada pista nga atun ginapamunsyunan, may mga bagay gid nga atun masagamsaman kag mauyunan kag luyag natun nga balik-balikan.

Nagapamangkot ako sa akun kaugalingun, kon iwan haw nga duro gid tana ang malyag kang mga sugidanun nga kaharadlukan? Suno sa kalibutan kang sikolohiya, raku ang luyag kang pagbutyog kang adrenalin sa lawas hay nagadara dya kang iba nga pamatyagan, nga bisan nahadlukan piro wara man maiwan. Daw kaangay dya kang pagsakay sa roller coaster. Ang iba luyag lang nga magtabug ang andang mga problema paagi sa mga kalingawan nga nagaukay kang andang mga paminsarun kag baratyagun.

Kon may ginaukay, may nagaalimbukad; kon may nagaalimbukad, may nagalutaw. Nagarulutaw ang mga lagtuk nga buhay run nagrulugdang. Kuon kang sangka kilala ko kauna, patawarun ang anang mga sala hay patay run tana: “May mga nagakuon nga indi kaw magkaun kang pagkaun nga makapurukaw hay ginapukaw ang imo mga balatian. Piro mayad gani ra nga mapukaw agud maman-an mo, kondi nga mabulong.”

Basi raku man kanatun ang wara lang nakamaramad kang kinahanglanun nga mapukaw ang duro nga mga bagay sa atun kaugalingun agud nga matun-an natun kon ano ang mga butang nga dapat natun tipigan kag kon ano ang kinahanglan nga bag-uhon, duraun ukon ilisan.

Ang mga istorya sa atun pista kadya, bukut kalingawan lamang ang natugro kanatun, ukon paralagyuhan kag palipasan kang oras, kondi nagtugro man dya kanatun kang mga bagay nga kinahanglan natun matalupangdan kag matun-an sa atun kabuhi bilang indibidwal kag bilang katiringban, kag ang katungdanan kag angut kang kada isara kanatun sa katiringban.

Kon atun balikan kag sipad-sipadun ang mga istorya sa Pista kang Kaharadlukan, makita natun ang duro nga mga bagay nga masami pasapayan lang ang atun pagtamud.

Sa pangbukas nga panaysayun kang kapistahan, ginsaysay kang tagsulat ang istorya kang “Tagkaralag” kag ang kahulugan kadya kanatun kag ang atun nagapadayon nga angut sa mga pinalangga natun nga nagkaramatay.

Sa sugidanun ni Mark Anthony Q. Orquejo nga “Si Lolo Pelagio,” “Panguyang” ni Linda C. Arnaez-Lee kag ang “Ang Hulid” ni Arlene D. Nietes-Satapornvanit, nagapadumdum kanatun nga ang atun mga kabugtuan nga nagkaramatay, nagapabilin nga nagaimaw gihapon kanatun kag nagapabatyag ukon nagapakita sa mga buhi ilabi run gid sa mga marapit kananda.

Ang “Sirangan” kag ang “Masingki nga Kalag” ni Danny S. Tabuyan, nagapabutyag kanatun nga ang mga kalag nagapangayo kang bulig kang mga buhi. Kag ang pagpamalikid kag pagkangilin kang kang mga kalibutanun nga manggad, nga nagapabudlay sa kalag nga makaagum kang kalinungan, nga nabasahan man natun sa “Pihak-balay” ni Ritchie D. Pagunsan kag sa “Okupado” ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica.

Raku ang atun naman-an sa riyalidad kang kabuhi: may mga nagakaratabo nga mabudlay ang pag-agum kang katarungan, tungud nga duro ang mga tawo nga indi natun mahimutig nga wara ti kaisug agud magpanindugan para sa katarungan, ang kabangdanan nga bisan ang mga kalag indi man maglinung kon indi maangkun ang katarungan. Mauti dya nga ginalaragway sa mga sugidanun ni Emmy L. Masola nga “Paayaw-ayaw Saot,” “Mga Litra” kag “Hustisya” kag ni Julbert R. Paloma nga “Tatay.”

Ang kahadluk sa kamatayun duna sa kada isara tungud hay kon lantawun natun, duna sa kinaugali kang kada buhi nga tinuga ang maninguha nga mabuhi kag magpadayon ang anang kabuhi, kag raad malikawan lang ang kamatayun. Amo ra nga bahul gid ang atun kahadluk kon makita natun ang mga itsura kang kamatayun kaangay kang ginalaragway sa “Oberpas” ni Arnaez-Lee, “Ang Abat” ni Pagunsan kag “Hagad” ni Tabuyan. Bisan gani ang mga pabutyag lang kang mga sarang matabo nagasala-sala kita nga kon mahimo lang raad mabalabagan. Dya nabasahan natun sa “Balay” ni Orquejo kag “Pangasa” ni Tabuyan, sa diin ang mga mga natungdan may pamatyagan run nga daan kang andang kaugalingun nga kamatayun.

May darwa ka mga makangiridlis kag makaharawat-hawat nga mga sugidanun, nga may iba nga hagyo kag sikad, ang “Balsamar” ni Rejie A. Talagtag, nga nagapahayon sa mga mitolohiya nga nagatudlo kanatun kang pagpaubus kag pagsakripisyo kang kaugalingun tungud sa pinalangga kag pamilya. Ang “Saub” ni Pagunsan nga mauti nga nagasaysay kang pagtabog kang yawa pagwa sa ginsab-an, nga nagbuul kang inspirasyon sa pagpanalawsaw sa matuod nga mga hitabo. Dya nagapamaramad kanatun nga ang gahum kang Makaako nga nagtuga kang tanan, amo sa gihapon ang madinarag-un, kag wara ti bisan ano nga gahum kang kalautan ang maglupig kag mag-uripun kanatun hay gintuga kita sa kaugalingun nga dagway kang Dyos kag ginhimo kita nga anang kaugalingun nga mga anak.

Sa pag-ukay kang atun mga pamisarun kag mga baratyagun sa dya nga kapistahan, kabay nga duro ang atun masagyap sa mga nag-alimbukad nga bagay sa atun mga kaugalingun, kag makilala pa gid natun kang labi ang atun kaugalingun kag ang atun rilasyon sa Dyos kag sa atun isigkatawo, agud nga kon mag-abot run ang tion nga magbiya kita kang dya nga kabuhi, indi kita malikupan kang kahadluk kag kahangawa sa kamatayun kang atun lawas, indi kita magburubalikid sa mga bagay nga indi kinahanglanun sa sunod nga kabuhi, kondi nga tadlungun natun ang atun pagginawi kag panurukan, kag magkakunyag kita sa paghiusa sa Dyos nga atun ginhalinan hay dyan Kanana ang wara nagakapalong nga kapawa kag ang kapupun-an kang kabuhi kag kalipay nga wara ti katapusan.

Ang tanan para sa mas bahul nga kahimayaan kang Dyos.

- Katapusan -

“Naga-iwan kaw nagapangasa?” ang masami nga atun mabatian sa mga singgurang kon maghambal kita nahanungud sa kamatayun ukon magmuno kang mga bagay nga angut sa kamatayun. Halimbawa abi kon ang sangka mal-am maghambal nga mapahimo run tana kang anang pantyon ukon magpatahi kang anang panglubung nga bayo, ukon nagapamilinbilin, ginasabat lagi kang nagapamati ukon kang katapo kang anang pamilya, “Ay, nagaiwan timo, nagapangasa? Ay, patawarun, iparayu!”

Ginakabig natun ang pangasa nga sangka pagtagna nga ginapabutyag sa iba kang kaugalingun nga kamatayun. Piro sa mga urihing-tubo, dya nangin ordinaryo run lamang nga bururat-un, ilabi run gid kon daw karadlawan ukon wara nagakasanto ukon rayu sa tigi ang mga ginangasal kang anang kasugidanun, ukon kang tawo nga ginatumud kang nagasugidanun. Pangasa!

Walo pa lamang ka tuig ang idad ni Didoy kag sa ikarwa pa lamang nga halintang sa elementarya. Maaram, parangamigo kag bukun ti parangaway, masinadyahun nga bata kag tama ka buda si Didoy. Mauti kag matandus sa anang mga orubrahun, matinahudon sa mga magurang kag mabinuligun sa mga mal-am.

May libayun si Didoy, ang anum pa lang ka tuig nga si Onyok. Nagmasakit si Onyok kang pulmonya kag wara masapar kang gindara tana sa doktor. Napatay si Onyok sa lamharun nga idad.

Ang mga paryinti kag mga iningud nagasaraku ka panglimpyo kang balay hay maabot ang patay. Sa salas kang andang balay nga kawayan kag nipa nga may pito ka halintang nga hagdan, may ginbutang nga kurtina nga puti kag may ginbutang pa nga langit-langit nga himo man sa puti nga kapay. Ginpunihan dya kang maduagun nga mga bulak-bulak nga himo sa papil di hapon sa palibot kag mga intuk nga ribon nga ginapamugtak-pugtak sa bilog nga kortina.

Ginbutang ang lungon sa tunga kang napunihan nga kurtina. Ginbul-an dya kang takup agud makita kang mga nagadaraw (hay wara pa kato mauso ang lungon nga may salaming sa ibabaw). Ang mga bayi nagalupiga sa salug nga kawayan nga nagapanangkol kag nagahimo kang mga bulak nga papil nga itabid sa kugong kang niyog kag itubluk sa inutod nga tinub-an kang saging kag ipalibot sa lungon.

Sa idalum, sa puno kang istar-apul, marapit sa tuong kang bumba nga pitsil, nagaturumpok ang mga bata kaimaw ni Didoy. Nagapamati sanda sa sugidnun nga “Marcelino Pan y Vino” nga ginatugruan kabuhi kang mauti kag manami nga pagsaysay kang madre, nga nagahulat kang oras sa pagpangadi. Nagadungango gid ang mga bata nga daw nagapamati kang drama sa radyo ukon nagalantaw kang sine.

Kang matapos ang istorya nagsaka ang madre agud magpangadi, imaw sa pamilya kag mga nagadaraw, para sa minatay. Nagtawas man si Didoy kag nagbuylog sa pagpangadi. Samtang nagapangadi, ang panurukan ni Didoy nagalibot sa dingding nga may kurtina kag mga puni. Nagakunyag gid tana sa pagturuk ka dya nga makita sa pagkarikaya kang anang uyahun. Pagkatapos kang pangadi, nagparapit tana sa mga pamatan-un nga nagatiripon kag magsugpon man sa andang sugidanun.

“Nami gali kon mapatay gi? Masadya, duro ang tawo, raku ang nagaduaw kag nami ang mga puni kang balay, tapos may punsyon pa adlaw-adlaw. Sadya man siguro bay kon ako man mapatay,” ang inosinti nga hambal ni Didoy.

Wara gid ti nagsablag ukon nagsaway sa anang mga ginpanghambal.

Matapos ang lubung ni Onyok, mga anum ka bulan ang nakalampas, nag-uli si Didoy halin sa iskwilahan nga nagaparamuti kag taas ang hilanat. Gindara tana sa doktor kag naman-an nga may impiksyon tana sa dugo kag malala run ang anang sitwasyon.

Sa andang balay nakaplastar run ang mga kurtina nga napunihan. Ginplastar ang lungon sa tunga kag ginpalibutan kang mga bulak nga papil nga sari-sari ang mga duag. Ginhukas ang takup kag makita ang maarikaya nga uyahun ni Didoy nga daw nalipay gid sa anang ginahayaan.

- Katapusan -

“Abdul, kumpirmado. Naba nga kalidad ang bullet-proof vest nga ginapasuksok kay Diego.” Limug ni Senador Lucas. Naglumpat sa kakunyag ang tagipusuon ni Abdul, pinakaginasarigan nga hitman kang senador nga napriso kadya bangud sa plunder ukon pagtakaw kang kwarta ka gobyerno.

Kasaranghapon lang nagsakay sa lansa ang asawa ni Abdul imaw kang anang bata para rugto run maistar sa Sabah. Mayad rugto hay mangin malinung ang andang pangabuhi kag sigurado nga mahamungaya bangud sa pulo ka milyon ka pisos nga bayad kang senador para “tim-usun” si Diego, ang mayor nga tistigo sa kaso. Rugto run lang nanda hulatun si Abdul nga nag-ampo sa pamilya nga magritiro run.

Ginabati-bati nga ang hambalun ni Diego kadya amo ang panaksihun nga makapamatuod kang mga akusasyon kay Senador Lucas kag magasintinsya kana kang reclusion perpetua ukon pimaninti nga pagkapriso. Gani, alas sais pa lang sa aga, handa run ang tanan: yunipormi ni Abdul bilang gwardya ni Diego para kar-on sa anang pagtistigo sa Sandiganbayan; ang drayber kag sarakyan nga pagasakyan na pagkatapos na himuon ang krimen; kag, ang Beretta nga may silencer kag kargado sa RIP (Radically Invasive Projectile) nga bala sa diin daw bulak dya nga mabuskag sa sulud ka lawas kang biktima kag ang anang syam ka tariwis nga mga kamoy manghamros kang mga kasudlan kag tinai kag haw-asun. Gin-imbinto dya para depensa sa kaugalingun ilabi run ka mga babayi nga nagasaranhun sa balay para nga indi run makahulag kag maglagas pa ang kontra. Daw indi run maributay si Abdul nga magamit ka dya kapin pa kang nakita na kon paano nagwasaag ang sandiya kang ginpraktisan na ang Beretta. Nagakatul ang anang alima para pitkun ang gatilyo kag makita ang pag-uraroy ni Diego sa kangutngut nga dara kang pagdulot kang syam ka kamoy kang bala sa sulud ka anang lawas.

“Ginkun-an ta gid ikaw, Diego, nga indi pagpadayunon ang imo tuyo nga pagtistigo hay pwidi pa ikaw makabaton kang milyonis nga padya kag makapangabuhi kang malinung sa sagwa kang wara’t pulos nga pungsod nga dya,” namuno ni Abdul sa kaugalingun samtang nagakiwi ang yuhum sa bibig.

Nag-abot run si Diego suksok ang bullet-proof vest nga naba ang kalidad kag sarangan tukhon kang bala nga RIP. Antis pa magdinagusu ang mga katapo ka midya, malinung nga nahimo ni Abdul ang plano kag daw aso dya nga nadura sa panurukan kang tanan.

Gulpi lang nagsyagit kag naghiwud si Diego kang nabatyagan na nga daw may nagkusnit sa anang korason, sa busong kag sa anang sintido. Haros dururungan ang mga hitabo hasta nga nagdulum ang anang palibot.

Si Senador Lucas, nagpadayon nga nagapaturog-turog samtang nalipay sa anang nabatian nga balita. Wara run ang bahul nga halit sa ana bwasdamlag. Matawhay na run nga malampuwasan ang tanan nga mga pagtiraw nga ana ginaatubang. Daw gusto na magkadlaw bangud sa sobra nga kahilwayan kag kalipay piro kinahanglan na anay magpadismular. Sa kakapoy kag pulaw kang nagligad nga gabii dara kang kahadluk sa kon ano matabo sa madason nga adlaw nga magatistigo si Diego, sirum pa lang naturugan run ang senador kang tapos mabalita ang pagpatay kay Diego. Piro nagbugtaw tana kang mga tungang-gabii bangud nakabatyag kang paghirab kang busong.

“Wara pa gali ako ka yapon,” bungat na sa kaugalingun kag nagbangon paagto sa lamisa nga may nakahanda nga pagkaun. Nagahana tana maghungit kang una nga timo kang nabatyagan na nga may nagpungko sa anang atubangan. Nagakuriit ang itsura piro ang mga mata nagadulot sa senador. Nasiplatan kang senador nga wasak ang anang bagol kag dughan! Naurungan ang senador sa anang nakita. Ang nagarapta nga mga dugo kag kusug sa bayo kang tawo nagpadigwa kang senador kag nagpadura kang anang gana nga magyapon. Sa kahadluk sa nakita, dayon dya dumalagan kag magbatang sa anang katri. Piro ana mabatian ang lapak-lapak nga nagasunod kana. Kang dawa na balikdun, nadura ang tawo.

“Natubuan run ako ayhan ka nirbyos? Ano bla to ang nakita ko, tuod ukon dara lang kang akun konsyinsya?” pamangkutanun kang senador sa kaugalingun. Amo man pagtuhaw liwat kang pariho nga tawo.

“Si Diego, buhi! Paano kaw nakasulud rugya? Paano ikaw nabuhi nga wasak run ang imo lawas?” sigi nga pamangkot kang senador samtang nagaatras parayu sa laki nga nagahanda ang alima magdakup sa anang liug.

Ginpasigahan kang gwardya ka plaslayt ang kwarto kang senador pagkatapos nga nabatian ang mga rinongkadol kag daw hani na nga pagsinggit. Nakita na ang senador nga nagakumpasan buta kang kahadluk ang pungyahun.

“Senador, naano ikaw, Ser?”

“Buligi ako dya. Dali, ikug-un na ako!”

Daw indi makapati ang gwardya sa ana nakita, ang kauna maisug nga senador nagatihin-tihin kag nagalibot-libot sa kwarto nga daw may ginapalagyuhan kag daw ginalagas piro wara man ti imaw sa kwarto.

“Tsk, tsk … bisan ano kaw gid man ka isug kon konsyinsya mo ang mangisug, wara gid kaw ti padaug,” pinsar ka gwardya samtang ginapindot ang numiro kang warden para isugid ang ana nakita.

“Pabay-i lang dyan kon nag-umang run ang senador nga ra. Basta wara lang nagapanghalit, patawhayi lang. Basahan run man ra ka sintinsya sa rum-an,” ang sabat ka warden sa pihak nga linya.

Wara ti tinurugan piro nagbangon ang senador hay kinahanglan na mag-ilis. Amo run dya ang urihi na nga pagpakita sa Sandiganbayan kag pagabasahan run tana kang sintinsya.

Nagsulud ang Puno nga Hukum kang Sandiganbayan. Nagmulalung sa sangka tawo nga nagapungko sa nawala nga bahin kang mga purungkuan. Gin-usug kang Puno nga Hukum ang mga mata na.

“Sakto gid man bala ang nakita ko?” pamangkot na sa kaugalingun. Ginturuk na ang palibot, wara ti nakakita kang ana nakita. Ginkay-ad na ang antyohos. Ang kang una duguan nga laki sa ana panurukan, nagklaro: wasak gali ang bagol kag dughan samtang ang mga tinai kag kasudlan nagasaramihay nga nagawatay. Naglingin ang ulo kang Puno nga Hukum sa ana nakita piro kinahanglan na nga tapuson ang pagbasa kang anang disiyon. Kilala na ang bayhun, ang ginpatay nga tistigo – si Diego.

Buhay antis mabasa kang hukum ang sintinsya. Daw maabswilto ang senador kon pamatian bangud sa kakulangan kang ebidinsya nga nagapamatuod kang ana mga sala piro naga-untat ang Puno nga Hukum sa pagbasa hay nagadulot ang mga mata ni Diego kag nagahana nga magtindug. Daw maparapit.

Si Senador Lucas, manami ang yuhum samtang nagapamati.

“Sa kanami kang batayagun nga sa pira ka oras, mangin hilway run ako,” ang pinsar kang senador.

Gindasig basa ka Puno nga Hukum ang sintinsya. Sigi gihapon ang turuk ni Diego kag kang nagarapit nga nagarapit, man-anun gid nga indi na mauyunan ang ginabasa. Ginhulat na ang sintinsya. Ginakulbaan run ang Puno nga Hukum, daw gaparanulum run gid ang anang panuruk. Ginpirit na nga budu-buduhun ang ginsulat nga disiyon hasta nakalab-ot sa: “Guilty! Nga may nagakaigo nga kapinahan nga amo ang reclusion perpetua ukon pirmaninti nga pagkapriso.”

Nahangyus ang tanan. Ang yuhum sa bayhun kang senador gulpi nga nadura. Ang ana pamilya sa likod nagahiribiun piro si Diego nagyuhum sa Puno nga Hukum dayon talikod pagwa.

- Katapusan -

May nagaturo nga tubig. Tatlo ka gapasunod nga turo. Mauntat kag dayon maliwan.

Indi na matumud kon diin nagahalin ang huni nga daw ginasalod ka baldi nga gabang ang sulud. Nagapirung tana nga ginatultol sa anang pinsar ang ginahalinan ka huni. Ayhan wara na mahugut ka sarado ang gripo sa banggirahan ukon sa banyo kaina antis magturog. Piro rapit sa tupad na ang huni ka turo kag marayu ang banyo sa anang ginabatangan. Ang kusina sa gwa man ka andang kwarto. Nagpadayon tana sa pagpanilag. Pira run ka gabii nga ginapukaw tana ka huni nga dya, gani gusto na tukibun kon diin dya nagahalin.

Nadumduman na si Angelo, ang lima ka tuig na nga bata. Nagatuyub dya sa katri kon magturog gani natingala tana nga malinung kag wara nagahulag ang bata. Ginkapkap na ang ginabatangan sa anang tupad. Ligwa. Ulunan kag kapay lang ang anang nahiraman. Daw natapungawan si Laura. Dalidali na nga ginhunos ang plaslayt sa anang uluhan kag ginpasigahan ang anang tupad. Wara si Angelo. Basi nangihi lang, ang nagsulud sa pinsar na, piro natingala tana nga wara na mabatyagan ang pagbangon ka bata. Init pa ang ginabatangan ni Angelo, kon sayudon bag-o lang tana nagbangon. Man-an na nga haradlukun si Angelo. Siguro indi run ka hulat ka anang irihiun. Dulum ang palibot kag kingki lang nga natungtong sa salug ang nagaiwag sa bilog nga hulut. Wara ti kuryinti sa ginaarkilahan nanda nga kwarto.

“Angelo?” ang tawag na sa bata. “Angelo, diin kaw?” Nagtunog ang limug na nga may lagub kang kahadluk.

Indi magpati si Laura nga madura sa sulud ka gamay nga kwarto nga dya si Angelo. Maano man abi sa dulum ang bata, masipal, bais na sa anang kaugalingun? Pasado run alas-tris sa kaagahun kang ginturuk na ang rilo nga natungtong sa lamisita sa kilid kang katri.

Nagtindug tana agud pangitaun ang bata sa banyo. Basa ang salug kang magdapat ang kahig na. Ginplaslaytan na ang salug. May hurma kang kahig nga nagapaagto kag nagaparayu sa katri. Kang ginsukol na ang hurma, mas bahul sa kahig na. Mas run gid nga bukut ana ni Angelo dya, ang paniguro na. Amat-amat nga nagparangligbos ang bulbol sa butkun kag gising-gisingan ni Laura kang mapinsaran nga daw lain run ang dalagan ka hitabo.

Bisan nagalinagumba ang dughan, nagpadayon si Laura suksok ka smagul agud sagapun si Angelo. Basa pa ang mga tapak, kon amo bag-o lang nag-abot kag naghalin ang tag-iya kang mga kahig. Ginsundan na dya asta nga nag-untat sa atubang kang daan nga aparador nga ginasudlan na kang mga bayo. Nagduyu tana kag ginhimutadan ang bahul nga ispiho nga nagadukut sa gawang ka aparador. Indi man siguro mahimo nga nagsulud dya sa aparador, ang haumhaum na. Gindakup kang katalaw si Laura nga buksan ang aparador hay nahadluk tana sa ana makit-an, gani nag-amat-amat tana liw-as paagto sa banyo.

Kang hana run tana magliso, hinali may nabatian tana nga limug nga daw nagahani-hani. Limug ni Angelo kag sangka hamtung nga laki nga nagahalin sa sulud ka aparador. Nagpundo tana kag manilag. Indi tana magsala nga si Angelo ang nagahambal kag may ginaistorya hay mabatian na man ang mga limug bisan indi na mahangpan ang ginahambal. Wara magbuhay, naghipus ang nagahambalanay nga daw nakabatyag nga ginapanilagan sanda. Gulpi nga nagliso si Laura kag daw wara sa pinsar nga ginbuklas ang magtimbang nga gawang ka aparador.

“Angelo, ikaw ra?” pamangkot ni Laura samtang ginapasigahan ka plaslayt ang sulud ka aparador. “Gaiwan kaw dyan.” Kitaun ang kahig ni Angelo nga nagakatin-katin kag ang ulo natabunan ka mga lagbug nga bayo nga nabitay sa hanger. Wara magsabat ang bata. “Dali, gwa dyan,” ang hagad na sa bata.

Kang wara gihapon maghulag ukon magsabat si Angelo, ginwahig na ang mga nakasablay na nga mga bayo. Wara makapangaman si Laura sa anang nakita. Si Angelo nagakatin-katin nga nagapaduros, nagtuhaw ang puraw itum sa anang kalimutaw. Hinali dya nga nagturuk kana nga nagabagrut ang mga unto nga daw wara sa kaugalingun na.

Nagsinggit si Laura sa tuman nga kadluk. Indi na maman-an kon madalagan, piro sa anang pinsar indi na mahimo nga bayaan ang bata. Bisan nahadluk dya, gindab-ot na si Angelo agud pagwaun sa aparador. Gintapi ka bata ang anang alima kag gindupraan na dya sa uyahun kag magkadlaw. Lain run nga limug ang nagagwa sa baba ni Angelo. Daw ginahunos dya sa madalum kag marayu nga lugar. Pira ka minuto nga nagatindug si Laura sa atubang ka aparador nga indi maman-an ang himuon.

Hinali nga nagrilinupad paggwa ang mga gamit sa sulud ka aparador, kag kang mahaw-as tanan, gulpi dya nga nagsarado. Nagtay-ug nga daw ginaayag ang aparador nga daw ginalunod ang hiribiuni ka bata nga natrangkahan sa sulud. Nagsinggit liwat kang mabaskug si Laura.

“Laura, naiwan kamo dyan?” ang pamangkot sa gwa kang nagapanuktok. “Buksi ang gawang!”

Si Tiya Gusta, ang tag-iya kang kwarto nga ginaarkilahan nanda. Rugto tana sa ikarwa ka panalgan ka balay nagaistar. Nagaisarahanun dya nga nagapangabuhi tungud laon kag wara ti mga hinablus nga mauyunan imawun sa balay. Madasig nga nagtindug si Laura agud buksan ang gawang.

“Naano kaw?” pamangkot ni Tiya Gusta nga nagabitbit ka mitsa kag dos por dos nga baratiha. “Abi ko ginsudlan kamo ka tawo rugya.”

“Si Angelo,” ang sabat ni Laura nga nagahiribiun samtang ginatudo ang sarado nga aparador.

Wara ti makita nga kurit kang pagkatingala sa bayhun ni Tiya Gusta. Ayhan anad ang mal-am sa mga nagakaratabo sa anang balay, ang pinsar ni Laura. Ginparapitan ni Tiya Gusta ang aparador kag hinay-hinay dya nga ginbuksan.

Nagatiskug nga nagatindug si Angelo sa sulud ka aparador, ang lawas na daw ginapuga. Nagsiyagit dya nga nagapanipa sa dingding ka aparador, kag kitaun nga nasakitan dya hay nagakuriit ang uyahun.

Wara mabandug kang kahadluk si Tiya Gusta. Nanguros dya kag nagkutib-kutib ka parangadiun. Dayon na dawhat ka ulo ni Angelo, nga tulad padayon sa gihapon ka hiwud kag warus. Brubhay, nagkalma ang bata. Madasig nga gindalagan ni Laura ang nagadunglay nga bata kag ginhakwat paagto sa katri.

Wara maturugi si Laura sa pagpulaw kay Angelo asta mag-aga. Tulad na nadumduman ang mga nagakaratabo nga pinabay-an na lang hay indi na mahangpan. Nagaragingring pa sa anang pamatian ang hambal ni Tiya Gusta nga ginasab-an ka yawa si Angelo. Duro nga mga paratandaan ang napanilagan na nga makapatuod sa ginhambal ni Tiya Gusta. Kapira run man dya gintulod ka mal-am nga ipatawgan ka pari, garing pirmi may sablag asta malipatan na run lang.

Nagligad ang darwa ka simana nga liwat-liwat ang nagakatabo kada gabii. Nagniwang ang bata hay ginasuka ang pagkaun kag wara nagaturog. May tatlo man ka madalum nga mga karos sa busong kag dughan si Angelo nga wara pag-ayad. Nagapabilin dya nga lab-as bisan ano ka bulong. Kon kaisa mabugtawan na nga matigda nga nagahambal si Angelo ka linggwahi nga indi na maintyindihan kag kalabanan nagakatabo mga alas tris sa kaagahun. Masami man mabatian ni Laura ang mga panuktok ka tatlo ka bisis sa gawang nga kon buksan, wara ti tawo. Padayon man ang tigtatlo ka mga turo nga mabatian na kada gabii. Sa urihi matuipan ni Laura nga ang numiro nga tris, amo ang numiro ka Santisima Trinidad, kag rugya ginapakita ka mga yawa ang pagyaguta sa gahum nga anda ginlalis kag gintalikdan.

Nagmasakit si Angelo kag nag-umpisa batang, piro padayon nga nagalisik ang mga mata kag nagabura ang baba na nga kon maghambal puraw dinamak nga mga tinaga ang nagaawas, kag maathag nga indi angay sa manghod na nga idad. May mga tion man nga matawhay ang kwarto kag ang mahinay nga hibi lang ni Angelo ang mabatian. Masakit ang hiribiun ka bata kon pamatian, daw nagapanangis nga nagapangayo ka bulig. Tayuyon man ang patumar ni nanay na ka bulong nga ginrisita ka doktor nga nagakuon posibli nga sikolohikal ang ginabatyag ka bata tungud wara na pa mabaton ang timprano nga pagkamatay ni tatay na.

Wara mangisug magparapit si Laura sa pari kon wara na masaksihan ang natabo ka sarang-gabii.

Bugtaw pa si Laura hay ginatapos ang pagpamutos ka mga karan-unun nga ginabaligya na sa mga iskwilahan kada aga. Amo dya ang ginasarigan na ka anda adlaw-adlaw nga kinahanglanun. Rugya man ginabuul ang barakal ka bulong ni Angelo. Sa amo dya nga mga inoras, turog run ang bata, piro hinali nga nagsinggit si Angelo. Ginparapitan na kag ginpasanagan ka ginapulawan nga kingki ang bata nga tulad nagalampiga sa sikwayan kang katri. Nagahibi dya nga daw nasakitan.

“Naiwan kaw, Angelo?” pamangkot ni Laura nga natingala.

Wara magsabat ang bata piro makita na nga may ginakaptan dya nga lapis kag ang anang butkun puno ka dugo. Ginbuno ni Angelo ang anang kaugalingun nga butkun. Indi na mapunggan nga sakitun ang anang kaugalingun. Nasaksihan ni Laura kon paano liwat-liwat nga ginpakal ka bata ang anang alima kag kahig hasta nautod ang lapis. Rugto nagpati si Laura nga ginasab-an ka yawa si Angelo, kag nagpamat-ud dya nga mangayo ka bulig sa simbahan pagkasunod nga adlaw.

Buhay run nga naglas-ay ang baratyagun ni Laura sa anang pagtuo bangud sa kabudlay nga ginaagyan. Wara tana ti mga kahimata ukon abyan nga darangpan sa lugar nga dya nga gindar-an kana ka anang bana. Ginakabig tana nga pangayaw. Gani kang timprano pa tana mabalo, nabudlayan si Laura hay wara tana ti naman-an nga obra kag may bata pa nga saragudon. Mayad lang nagpasugot si Tiya Gusta, ang tiya ka anang bana nga napatay ka sarang tuig, kang mag-ayo tana nga maarkila sa anang balay. Bisan makaharadluk dya hay madulum kag daan run, gin-agwanta na hay mayad gid nga may atup sanda nga mapasirungan kon gabii. Kon may kwarta lang tana, buhay na run gusto maghalin sa balay nga dya.

Bisan nga wara run ti tuyo si Laura nga magtapak liwat sa sulud ka simbahan, ginpirit na ang kaugalingun nga mangayo ka bulig sa pari. Aga pa tana nagsimba kag nag-istorya sa andang kura paroko. Masami nga ginabilin ni Laura si Angelo sa balay nga nagaisarahanun, kapin pa kon maghatud tana ka baraligya sa aga kag kon manindahan sa adlawun. Mabuut nga bata si Angelo, wara ti gamo kag nagasipal lang man bisan tana lang sara. Kon kaisa ang bata sa andang-ingud balay nga kaidad na man ang maabtan na nga imaw ni Angelo sa pagsipal.

Kang matapos na masaysay sa pari ang inagyan nanda nga magnanay ka mga nagligad nga mga simana, naghambal ang pari nga dapat ipaturuk anay sa doktor ang bata hay basi midikal ukon sikolohikal ang ginabatyag. Ginpaathag ka pari nga indi magdaso-daso ang simbahan nga magsugot sa iksorsismo ukon ritwal sa pagpabulag kag pagtabog sa nagasaub nga yawa sa lawas ka tawo.

“Padri,” ang pagpakitluoy ni Laura kay Padri Sito nga kura paruko ka andang simbahan, “nadara ko run sa mga doktor ang akun bata. Wara run kami ti inogbayad. Kag sa akun panilag sa sulud ka darwa ka simana, lain ang ginabatyag ni Angelo.”

Naghipus ang pari nga daw ginatantya ang ginahambal ka bayi. Nabatyagan na ang kabug-at nga ginapas-an ni Laura. Malawid pa nga nagsugidanun ang darwa.

“Nagakinahanglan kang pahanugot ka obispo ang paghimo kang iksorsismo,” ang hambal ka pari. “Agtunan ko tana kar-on kag istoryahun. Baliki ako sa rum-an mga amo man dya oras sa aga.”

Pagsunod nga adlaw, nalipay si Laura kang naman-an nga nagpasugot ang obispo sa ginapangayo na nga iksorsismo kag si Padri Sito ang ginpili nga maghikot ka dya.

“Maagto ako kar-on kaninyo tapos igma,” ang hambal ka pari.

Nagpasalamat si Laura kag nagdalidali uli agud maghimus ka andang kwarto. Nagapanilhig tana samtang si Angelo nagasipal ka tarak-tarak sa kilid ka bintana. Bisan aga, madulum ang sulud kang kwarto tungud sa mga puno kang langka nga nagasagang ka sanag ka adlaw nga magsulud sa kwarto. Ginbugkus na ang kurtina agud magsurusanag ang palibot.

“Maagto kar-on rugya ang pari,” ang hanihani ni Angelo nga daw may ginaistorya.

Nagbalikid si Laura nga natingala. “Angelo, sin-o ginaistorya mo?” pamangkot ni Laura.

Wara magsabat ang bata kag padayon nga nagasipal. Bukut tumalagsahun nga nagahambal nga nagaisarahanun si Angelo umpisa nga magsaylo sanda rugya sa kwarto. Abi ni Laura normal dya sa bata, piro tungud sa nagakaratabo, indi tana mapahamtang. Wara na man kaina mamuno kay Angelo nga maagto tana sa simbahan kag wara ti nakamaan nga maagto ang pari kar-on sa hapon.

Manog-ala una sa hapon kang mag-abot si Padri Sito. Rugyan man si Tiya Gusta. Sa pagsulud ka pari sa kwarto, hinali nag-untat ka sipal si Angelo kag nagtarum ang panuruk na, nga kon makadulot lang, pat-ud nga matigbas ang ulo ka pari.

“Akun,” ang wara ti paandam nga hambal ni Angelo nga hinali nagtindug sa pagkalumpagi kag nagbahul ang limug, “akun ang kalag ka bata!”

Bisan nahangyus sanda sa ginbuy-an nga hambalanun ka bata, wara ti may nagsabat. Nagpadismular ang tanan nga wara sanda ti nabatian. Sa sugo ni Padri Sito, ginpabatang ni Laura si Angelo kag ginbangut ka tila ang mga alima kag kahig ka bata. Ginpaathag kana nga ang ritwal nga pagahimuon makapatublag sa yawa nga nagasaub kay Angelo kag mahimo nga mangin mabaris ukon mapintas dya kag sarang makasakit sa anang kaugalingun ukon sa iba nga tawo.

“Sa ngaran kang Tatay, kang Anak kag kang Ispiritu Santo,”umpisa ni Padri Sito samtang nagapanguros.

Nagasutana ang pari ka puti kag nagasablay sa anang abaga kag nagatunton sa anang dughan ang lila nga estola. Ginkrusan na man si Angelo, imaw sanday Laura, Tiya Gusta kag ang kabulig na nga bataun nga pari. Dayon ginwisikan na sanda tanan ka bindita. Hinali nagsiyagit ang limug sa lawas ni Angelo. Daw ginbasyahan dya ka nagaindakal nga tubig kag napaso ang anang panit sa pagdapat ka bindita. Nagluhod si Laura kang magluhod ang pari kag naglitanya ka mga santo.

“Ginuo, maluoy kaw kanamun,” ang hambal ka pari.

“Ginuo, maluoy kaw kanamun,” ang dururungan nga sabat ka nagatambong sa una nga litanya ka pari.

Nagkadlaw kang matagsing ang nagasaub kay Angelo, piro wara dya ginsapak ni Padri Sito nga nagpadayon sa anang litanya. Malawig kag maduro nga mga ngaran ka santo ang ginpanglawag ka pari samtang nagakubyal ang yawa nga nagapangyaguta kag nagapamuyayaw. Nagatuyub ang kalimutaw na samtang nagabarangisi. Kang matapos ang malawig nga barasahun nga Litanya ka mga Santo, nagpadayon ang pari sa pagpangadi, dayon nagpundo dya kag nagmando.

“Ginasugo ko ikaw, kadu nga ispiritu,” ang umpisa ka pari, “kon sin-o kaw man, imaw ka tanan mo nga mga sinakpan nga tulad nagasaub sa dyang alagad ka Dyos, isugid kanakun ang ngaran mo kag ang adlaw kag oras kang imo paghalin.”

Nagharakhak ang yawa nga daw nayugit sa anang nabatian. Nagpadayon ang sabtanany kang pagpanagadi sa pagpanguna ni Padri Sito, gani wara nanda ginpaabot ang nagahagunos nga baso nga natungtong sa lamisita sa kilid kang katri. Nakita ni Laura kon paano nagwasaag dya kang magdapat sa dahi kang kabulig nga pari. Ikian lang dya natumba kag nagduyug-duyug ang panuruk na. Nahangyus si Laura kapin pa kang makita na nga may nagailig nga dugo halin sa dahi kang kabulig nga pari. Dalidali tana nga nagparapit agud magbulig. Ginpapungko na dya sa bangko samtang madasig nga ginlimpyuhan ang pilas kag ginpulusan ka puti nga panyo. Makadali nga nag-untat si Padri Sito agud panilagan ang nagakaratabo, piro wara dya maghalin sa anang ginatindugan. Wara magbuhay, nagbalik si Laura sa tupad ni Angelo. Nagakaradlawun ang yawa sa nasaksihan nga hitabo.

Kang masat-uman nga rayu sa kataragman ang kabulig nga pari, nga tulad nagatinguha magtindug, nagpadayon si Padri Sito sa pagpangamuyo.

“Sin-o ikaw kag san-o ikaw mahalin?” ang liwat nga pamangkot ka pari.

“Belial,” ang sabat ka limug nga hinali nagsiryoso.

“San-o ikaw mahalin sa lawas ka bata nga dya?” ang padayon nga pamangkot ka pari.

“Indi ako maghalin. Akun ang kalag ka bata. Akun! Indi mo ako mapahalin.” Nagawarus ang yawa nga nagabagrut ang mga unto.

Nanguros liwat ang pari kag ginkrusan na man si Angelo, kag dayon gin-untay na kag gintandug ang punta ka anang estola sa liug ka bata. Gintungtong na ang anang tuo nga alima sa ulo ni Angelo kag nagpadayon sa pagpangadi.

“Turuka ang krus ka Ginuo,” ang hambal ka pari. “Parayu, kadu nga ispiritu.”

Nagkisikisi si Angelo nga daw ginakumbulsyon kag nagaturong ang mga mata. Indi maman-an ni Laura ang himuon. Nagahibi dya samtang ginakaptan ang tuo nga alima ka anang bata. Si Tiya Gusta nagakaput sa wala nga kahig sa sikwayan. Kitaun ang kahadluk sa mga mata ni Laura, kapin pa kang hinali nga nagriningkadol ang katri kag nagtay-ug dya nga daw ginaayag kang pulo ka tawo. Nagasinggitan nga nagapamuyayaw ang yawa nga daw nasat-uman ang masunod nga himuon ka pari.

Hinali nga nagdulum ang palibot, ang mga kandila nga nagatindug sa gamay nga altar ginhuypan kag nagkaramatay. Padayon nga nagatay-ug ang katri kag nagkarabugto ang mga higot nga nagabangut sa mga alima kag kahig ni Angelo. Amat-amat nga naglutaw sa hangin ang bata nga nagauntay ang anang lawas kag butkun. Daw mapukros ang pagginhawa ni Laura sa nakaratabo nga kadya na lang nasaksihan sa bilog na nga kinabuhi. Kon may magsugid kana kang amo dya nga hitabo, pati tana siguro indi magpati.

“Ginatabog ko ikaw, Belial,” ang sugo ka pari sa mabaskug kag hugut nga limug, “imaw sa tanan nga mga yawan-un nga gahum kang kaaway, sa ngaran kang amun Ginuo nga si Hesu Kristo. Halin! Parayu ikaw sa dyang anak kang Dyos kag indi run magbalik asta san-o. Parayu, sa ngaran kang Tatay, kang Anak kag kang Ispiritu Santo.”

Matagsing kag makangiridlis nga pagsiyagit ang nagbuta sa bilog nga kwarto. Nagasinggitan ang yawa sa kasakit, ang limug na daw ana ka sangka tinuga nga ginagurut ang kusug ukon ginapanitan nga buhi.

Hinali nga nadagdag sa katri ang lawas ni Angelo. Sa amo dya nga tion, nagbutwa ang ispiritu ni Angelo nga nagahiribiun. Sa anang lawas makita ang mga lanug sa butkun kag batiis kag mga kamras kang matarum nga kuko sa anang dughan kag likod. Daw ginlampus ang lawas ni Angelo. Madasig dya nga gin-alay-ay ni Laura kag ginpatadlung ang pagbatang sa katri.

“Natapos run, “ ang hambal ni Padri Sito nga nagapamahid kang balhas sa anang dahi. “Pagdayaw sa Dyos.”

Naghim-us ang baratyagun kag paminsarun ni Laura sa nabatian. Indi na pagpabay-an si Angelo nga nagaisarahanun, ang bilin kaina ni Padri Sito antis maghalin ang darwa ka pari. Bangud masami wara ti imaw, naganyat ang bata sa pagpangamigo kang malain nga ispiritu. Nabinagbinag ni Laura nga si Angelo ang manggad nga dapat na tipigan.

Dalum run ang kagab-ihun kang madinarag-un nga nabawi si Angelo. Malawig kag makapoy ang ginhiwat nga iksorsismo, gani mahamuuk ang pagturog ni Laura kato nga gabii. Wara run ang huni kang nagaturo nga tubig. Bisan dulum ang kagab-ihun kag kingki lang nga natungtong sa tunga ka kwarto ang nagaiwag sa hulut, masanag kag mamag-an ang hunahuna ni Laura.

- Katapusan -

Aga pa ako nagbugtaw kag nangayo kay Tatay ka barayad para sa final exams. Midyo gapanggasud ako maghambal kana hay mapila pa gid ako sa kahira nga sa pagkalawid ang linya. Imbis nga mangara si Tatay kanakun hay nagtukar pa gid ang pagkasuplada ko, nagyuhum tana nga nagkupkup kanakun samtang ginatugro kanakun ang kwarta. Daw may nagbag-o kay Tatay. Di lang ako sigurado kon ano, piro daw may lain gid kana sa kadya nga adlaw. Ako si Ketchina, makatatay ako. Tana ang akun idolo kag numiro uno nga tagasuporta.

Si Tatay sangka news photographer sa sangka lokal nga waragwagan dya sa amun nga lugar. Gusto ko daad magbuul ka kurso nga potograpiya piro indi magpasugot si Tatay. Dilikado kuno ang obra ka sangka mangingiyot (potograpo). Ano kara ang dilikado hay ipinduton mo lang man ria? Amo dya pirmi ang ginapamangkot ko kay Tatay. Pirmi ko ginahuram ang ana nga kamira kon may tsansa kag nagabuul ako kang duro-duro nga selfie. Nami ang kamira ni Tatay, DSLR. Si Tatay run siguro ang pinakasiryoso nga potograpo nga nakilala ko. Maprinsipyo nga tawo kag may didikasyon sa ana nga obra.

Samtang gasakay si Tatay sa motor, suksok ang ana nga puti nga polo, nagataghol si Kekz nga ayam ni Tatay nga tubo pa ka libayun ko nga walo ka tuig, si Bikbik. Daw indi gusto ni Kekz mapanaw si Tatay. Sadya si Tatay nga naglisinsya kanamun. Samtang ginalantaw ko si Tatay, daw may gasugo kanakun nga punggan tana piro wara ko run nahambal hay rayu run tana. Indi gid madura kanakun nga maminsar, andut daw may lain kadya nga adlaw kay Tatay? Gindura ko lang ang nagadalagan sa paminsarun ko samtang nagapaagto sa iskwilahan.

Natapos ko gid man ang pagbayad kang akun nga twisyon. Nag-uli ako sa balay nga makapoy ang lawas piro si Tatay sa gihapon ang sulud kang akun paminsarun . Naturugan ako sa kwarto ni Nanay kag Tatay. Nagbugtaw ako hay daw may nagakuhit nga ramig nga alima sa akun kahig. Pagmukra kang akun mga mata, daw may tawo nga nagalantaw kanakun nga nagasinyas ka ana nga alima nga daw nagalisinsya nga mapanaw run. Abi ko si Nanay hay bukut klaro ang itsura piro nagtirindug ang akun bulbol kang nakita ko si Nanay nga nagabarikutot sa ingud ko.Wara ko run ginpukaw pa si Nanay kag manugid hay basi indi tana magpati. Pagkakita ko ka rilo, alas dos run ti kaagahun.

Nakabatyag ako ka gutum kag nag-agto ako sa kusina. Nakita ko si Tatay nga nagapangapi piro wara ko lang tana gin-istorbo hay may ginalantaw tana sa ana nga kamira. Nagbalik ako sa kwarto piro si Keks nagataghol kag ginalantaw ang kwarto ni Tatay.

“Keks, to si Tatay sa kusina, agtuni to,”ang tabog ko kay Keks.

Pagkaaga, nagbugtaw ako sa kagahud kang mga tawo sa palibot. May nagahibi, may nagasinggit kag may nagahampak sa dingding. Pagbukas ko kang kwarto, may mga pulis nga nagaimbistiga. Gulpi lang nalipung si Nanay ka ginhambal ka sangka imaw ni Tatay sa obra nga ginbadil si Tatay sa ulo ka sangka indi makilal-an nga tawo alas dos sa kasanagun kaina samtang nagapauli tanda halin sa obra. Ginkuyaban ko si Nanay nga daw indi makapati sa ana nga nabatian. Daw nagadamgo lang ako. Kita ko pa si Tatay kaina, andut kadya nahambal tanda nga patay run? Nadumduman ko ang nagkaput sa akun kahig nga nagalisinsya nga mapanaw. Si Tatay bala to? Nagturo ang luha sa akun mga mata. Tingala ako nga daw may iba gid kay Tatay. Amo gali dya ang matabo kana. Gin-isugan ko lang nga mag-agto sa morgi para bul-un ang motor kag ang mga gamit ni Tatay. Gatubod ang luha ko samtang ginaturuk ang kamira ni Tatay nga buta ka dugo. Ginakupkupan na kuno dya bisan sa ana urihi nga ginhawa. Palangga gid ni Tatay ang ana obra. Hay ana nga obra lang ang ginasarigan namun ka tanan-tanan.

Sa una nga gabii nga haya ni Tatay, may nagsulud nga alibangbang nga naghapon sa babaw kang lungon. Buhay dya maghalin. Hambal ni Nanay ispiritu kuno ni Tatay nga nagabantay kanamun. May mga nabatian kami nga may nagalapak-lapak paagto sa banyo. Alas dos sa kasanagun samtang gapangihi si Bikbik, gulpi tana nagsinggit hay may nagkuhit kuno kana. Abi ko lahug-lahug na lang piro nagakudug sa kahadluk ang bata. Pirmi gid man ginadugsing ni Tatay si Bikbik. Siguro gusto lang ni Tatay ipamaan nga ginabantayan na kami.

Sa urihi nga gabii ka haya, ginalantaw ko gid ang itsura ni Tatay sa lungon kag nakita ko nga daw gaturo ang ana nga luha. Nahadluk ako kag nagtingala. Piro nagdaug gihapon ang pagpalangga ko kay Tatay. Ginpabuksan ko ang lungon kag gintrapuhan ang luha sa mata ni Tatay. Siguro nagakabalaka gid si Tatay kanamun. Man-an na nga wara ti obra si Nanay kag tana lang ang ginasarigan ka pamilya.

Adlaw ka lubung, ginbuul ko ang kamira ni Tatay sa kwarto. Sa urihi nga tinion, gusto ko bul-an si Tatay kang laragway. Sa simbahan, daw may tawo sa likod ko nga nagalantaw. Samtang nagakasubu ang tanan, nakita ko ang sangka pamilyar nga tawo. Daw si Tatay gid ang nakita ko kaina pa sa ingud ni Keks. Piro hambal ko sa kaugalingun ko basi sa sobra ka kasubu ukon ipikto lang dya ka sobra nga pulaw. Ginkaptan ko ang kamira kag ginbul-an ko ka mga laragway ang mga tawo nga nagaunong gid kanamun.

Paagto sa patyo, samtang ginabul-an ko ka mga laragway kanday Nanay kag mga bugto ni Tatay, gulpi lang nagdulum ang lente ka kamira. Daw may nag- agi nga tawo. Paglantaw ko kon sin-o ang nag-agi, wara man ti may nagalipud sa kamira. Kang bul-an ko pa gid kang laragway ang pamilya ni Tatay, may naglipud pa gid sa kamira. Kang lantawun ko, si Tatay ang nagagwa sa kamira nga nagahibi. Gin-untat ko ang pagbuul ka laragway kag ginsulud run namun si Tatay sa ana nga pantyon.

Pag-uli sa balay, indi gid madura sa akun paminsarun ang akun nakita sa kamira ni Tatay. Andut daw sakit gid ang hibi ni Tatay? Naluoy bala tana sa amun nga sitwasyon? Naturugan run lan ako kapaminsar kon ano ang matabo kanamun hay wara run si Tatay.

Tagpararigos kang pamilya, aga pa kami nagbugtaw kag nag-agto sa baybay imaw kang mga bugto ni Tatay. Dara ko ang kamira ni Tatay, ginbul-an ko kang laragway ang anang mga kabugtuan. May gatabon sa lente kang kamira ni Tatay. Wara ko lang ginpakita nga daw nakulbaan ako. Samtang nagaistorya kami ni Bikbik ka mga masadya nga nagkaratabo nga buhi pa si Tatay, nasiplatan ko si Nanay nga daw nagaduhung kag nagalantaw sa rayu.

Ginaimawan tana ni Tito Rudine, bugto ni Tatay nga halin sa Amerika. Daw ka siryoso gid kang andang ginaistoryahan. Kang bul-an ko ka laragway sanday Nanay kag Tito Rudine, nakita ko si Tatay sa kamira, nagahibi kag nagapangayo ka hustisya. Galibug ang akun ulo andut sa kada buul ko ka laragway sa mga kabugtuan ni Tatay, nagadulum ang lente ka kamira kag nagapakita si Tatay. Ginhipsan ko lang ang mga paramangkutanun sa akun nga paminsarun. Ano bala ang koniksyon ka pamilya ni Tatay sa ana nga pagtaliwan? May naman-an bala si Nanay sa natabo kay Tatay?

Sa ikasyam nga adlaw nga nalubung si Tatay, nagdamgo ako nga ginaagaw ni Tatay ang kamira kanakun. Tama ka purus si Tatay nga ginabutung ang kamira. Gapula ang ana mga mata samtang ginakuga na ako nga daw maduraan ako ako ka ginhawa. Nangayo ako ka bulig kay Nanay piro wara tana kabati. Nagahibi ako samtang nagapakitluoy nga untatun na run ang ana nga ginahimo. Nagbugtaw ako ka mga karos ni Keks sa akun nga likod. Nanguros ako kag nangamuyo sa malain nga damgo nga akun nalampuwasan. Ano ang gusto ni Tatay nga ipabatyag kanakun? Andut daw gusto na ako patyun?

Nanaog ako sa kusina para mag-inum ka tubig kag nakita ko si Nanay nga ginaistorya si Tito Rudine. Nabatian ko nga daw gabais tanda. Naghinay-hinay ako panago sa likod ka gawang para maklaruhan ko ang anda nga diskusyon.

“Wara ko nahungud nga patyun si Rudy! Tana ang nag-umpisa ka gamo. Wara ako nagriklamo nga tana ginpakaslan mo piro buhay run kita magnobyohanay. Hay magbugto kami kag sa sobra ko ka pagpalangga kanimo nagparayu ako bisan daw manginmatay ako sa sobra ka sakit. Gin-agwanta ko ang mag-obra sa Amerika. Man-an ni Rudy nga ako ang tatay ni Ketchina. Piro ginpakaslan na ikaw sa gihapon. Tana ang nang-agaw. Bukut ako. Nagsururuput run siguro ang akun nga ugut hay bisan daw-on na lang ang pangbayad sa iskwilahan ka akun nga bata, di na pagbatunon. Nag-agaway kami ka pusil kag natiro ko tana. Maluoy kaw, Fe. Indi ako pag-isugid sa kapulisan.”

Daw indi ako makapati sa akun nga nabatian. Nagamwan ako ka sitwasyon. Naghibi sa akun nga nabatian. Indi ko mabaton kon andut malab-ot sa amo ka dya ang tanan. Nagbaralik sa akun hunahuna kon ano ako ka palangga ni Tatay. Sa mga miting nga si Tatay ang nagatabong, sa mga aramutan sa iskwilahan kag sa mga indi maisip nga pag-intyindi na sa akun nga ugali kon kaisa.

Naghinay-hinay ako sulud sa akun kwarto. Nakita ko ang kamira ni Tatay. Ginkupkupan ko samtang ginalantaw ang mga laragway nga buul ni Tatay. Gulpi ako nangusyan nga may mga buul si Tatay ka mga laragway ni Tito Rudine nga nagaagto sa balay kon kasanagun kag istoryahun si Nanay. May mga laragway man nga nagaharkanay si Nanay kag si Tito Rudine. Kon sayudon, man-an ni Tatay nga ginatunto tana ka anang bugto kag ni Nanay? Ugut ang akun nabatyagan kanday Nanay kag Tito Rudine.

Si Tito Rudine ang tuod ko nga tatay kag ginpatay na si Tatay, ang tawo nga nagpabahul kanakun kang mayad kag may kahadluk sa Dyos. Wara ko gid nabatyagan nga iba ako nga tawo. Amo gali ang rason nga kada bul-an ko ka laragway ang pamilya ni Tatay, nagadulum ang lente. Man-an bala ka pamilya ni Tatay ang tanan? Mabatas ko bala nga ipapriso ang tuod ko nga tatay? Ukon patihun ko ang ginadikta ka akun hunahuna nga ipapriso ang nagpatay kay Tatay. Nagamwan ako maminsar, gulpi lang nag-agto si Kekz kanakun kag ginbutung na ang akun nga sinilas paagto sa kwarto ni Bikbik. Kita ko si Tatay nagalantaw kanakun nga nagahibi.

Sa rum-an sa aga, isugid ko sa pulis ang tanan nga akun nabatian. Sa amo kadya nga paagi, matugruan ko si Tatay ka hustisya.

- Katapusan -

“Patya run ra ang sulo,” kuon ni Nanay Ela pagbagting kang alas-nwibi sa gabi-i, “hay maturog run kita. Si Tatay mo nagahuragok run.”

“Huud, Nay,” sabat man kang bata na nga si Mina, onsi anyos ang idad. “Pwidi ako kahulid kaninyo ni Tatay? Nahadlukan ako to sa kwarto ko nga ako lang sara.”

“Ay, yamat nga bata dya, kabahul run kanimo andut hadluk kaw pa haw?” daw nagapangara nga nagpamangkot si Nanay Ela. “Sa imo lang ra nga paminsar ang hadluk-hadluk nga ra. Pasigaha lang ang gamay nga sulo kon indi kaw ka dulum. Kanugon lang ra ang kwarto kag kama mo kon indi mo pagturugan. Kar-on basi kon sin-o pa dyan ra magbatang.”

Daw gulpi man kinulbaan si Mina sa ginhambal ni Nanay na. Daw nagdugang pa ang ana hadluk ugaring indi na man gusto nga mag-ugut si Nanay na hay gabii run.

“Ti, sigi run lang gani, Nay,” sabat ni Mina nga nagatinguha magpakaisug. “Goodnayt. Masulud run ako sa kwarto ko.” Nagparapit tana kay Nanay na kag magharuk sa pungyahun, kag magsulud sa ana kwarto.

Ginpasiga ni Mina ang sulo sa kwarto na. Dayon na batang sa kama kag magbukas kang libro nga basahun na agud matuyo. Brubhay nabatyagan na nga daw may maramig sa ana nga kahig nayon. Gani ginbuul na ang kapay kag nanimuron run lang. Nagkuba-kuba ang ana nga dughan samtang ginapirung na ang ana nga mga mata.

“Ginuo ko, bantayi man ako kadya nga gabii,” ang pangamuyo ni Mina.

Nagakaya si Mina sa kama tungud nga nahadlukan tana nga magtakilid.

Hinali may naglagabung nga daw nahulog.

“Aguy, ano to man?” paminsar ni Mina. “Ang libro ko to guro bay nga nahulog. Bay-i lang, sa rum-an ko lang puruton.”

Nabatian na nga daw may nagabukas kang mga panid kang libro. Nagdugang kulba na. Nagaduha-duha si Mina kon magbutwa sa ana nga kapay ukon pabay-an lang. Nahadluk tana kon ano ang ana makita.

Brubhay nabatyagan na nga daw ginabutung ang kapay na. Ginhawidan na ugaring tama ka baskug ang nagabutung. Asta nga napyirdi ang ana purus. Paghukas kang kapay sa ana nga lawas, gulpi nagsinggit si Mina.

“Naaay!” singgit ni Mina nga nagahibi. Tama ka todo ang ana nga pagsinggit nga bisan ang ayam sa idalum naglahay. “Taaay!” liwat na nga singgit nga nagakudug run. Sigi pa ang ana nga pirung sa kahadluk.

“Ay, ano natabo kanimo nga bata kaw?” nabatian na nga pamangkot ni Nanay Ela nga daw ginahangus kang pagginhawa. “Kulbaan man ta kanimo. Bilog nga baryo nabugtaw mo sa singgit mo.”

“Nay, may murto!” kuon ni Mina kag gulpi tana nagbangon kag magkupkup kay Nanay na. Nagakudug ang bilog na nga lawas.

“Ay, maan kanimo. Sa sobra mo run ra nga basa kang komiks nga kaharadlukan. Ti, kita mo run kondi ang imo pinsar puno run kang mga kaharadluk,” sabat ni Nanay na nga daw nagapangara.

“Tuod gid tana, Nay. Nabatyagan ko gid,” sabat man ni Mina, nga wara run gapirung kag nagatirik ang mata na sa kada kilid kang ana nga kwarto. “Nay, hadlukan ako rugya sa kwarto ko. Mahulid lang ko kaninyo to ni Tatay, ay.”

“Abaw nga bata dya. Basi gainarte kaw lang agud makahulid kaw rugto kanamun,” kuon ni Nanay Ela.

“Indi, Nay, ah,” bais ni Mina. “Tuud gid tana, Nay, nga may nagbutung kang akun nga kapay. Nagpanimuron bay ako hay daw may maramig ako nga nabatyagan. Tapos nabatian ko ang akun libro nahulog sa salug. Tapos daw ginbuksan ang mga panid kang libro.”

“Ti, diin run to ang libro mo?” pamangkot ni Nanay Ela. Ginpangita nanda ang libro nga ginabasa ni Mina kaina. Nakita nanda ang libro sa salug sa kilid kang kama. “Rugya man dya sa salug? Nahulog siguro kang naturugan kaw?”

“Huud, Nay, nabatian ko gani nga nahulog pagkatapos ko panimuron. Batian ko nga daw may nagabukas kang mga panid kang libro.”

“Basi imo lang ra nga paminsar,” sabat man ni Nanay Ela. “Sigi run, pagbalik run sa pagturog hay may klasi kaw pa sa rum-an.”

“Nay,” hibi ni Mina, “nahadlukan gid ako rugya, Nay ….”

“Ako run lang mahulid dya kanimo. Hay si Tatay mo to kagahud, sagi huragok,” kuon ni Nanay Ela. Plano na nga paturugon na lang si Mina kag magsaylo man tana kar-on sa anda nga kwarto.

“Ay, sigi, Nay. Mayad man nga hulidan mo ako,” lipay nga sabat ni Mina. Daw nagkalma man ang ana baratyagun kag paminsarun.

Nagbatang run ang magnanay, kag wara pa mag traynta minutos, naturugan run si Mina. Hinay-hinay nga nagbangon si Nanay Ela kag magbalik sa ana nga kwarto.

“Mina, bugtaw run!” pamukaw ni Nanay Ela kay Mina halin sa kusina.

Gulpi lang nagbugtaw si Mina sa tawag ni Nanay na kag magbangon. Nagayuhum si Mina hay daw kanami kang ana nga turog kabii. Pagkatapos na ilis, nag-agto tana sa kusina kag nagpungko sa lamisa agud magpamahaw.

“Nay, salamat gid ha nga asta mag-aga ginhulidan mo ako. Nagbugtaw ako gamay kang kasanagun kag mayad man ang imo panurog. Nami man ang akun turog,” nagayuhum nga hambal ni Mina.

Nagpangramig ang bilog nga lawas ni Nanay Ela pagkabati na kang hambal ni Mina.

- Katapusan -

Masaku si Aldo sa anang nigosyo nga sa masami nalipatan na run ang anang pagkaun. Buhay-buhay lang ginatawag tana kang anang asawa nga magkaun, piro ginahuud na lang pirmi hasta nga mawili run lamang kag malipatan. Pirmi lang nagapasar ang anang pagkaun.

Sangka adlaw, wara makaagto si Aldo sa anang pwisto hay nagsakit ang anang busong. Gintumartumaran na lang kang mga bulong nga pangsakit busong, ugaring daw wara man nagaayad, nagabutod lang ang anang busong kag nagasagad run ka taas ang ang prisyon kang anang dugo. Naglambot run dya sa tatlo ka adlaw. Gintambal-tambalan nanda kang mga dahon-dahon nga nagpadugang pa gani kang kurunus kang anang ginhawa kag nagparanuka run. Nagdisisyon lamang ang anang asawa nga magpatawag kang ambulansya agud magpahospital sanda.

Nagadalagan kang madasig ang ambulansya, nagaigpat-igpat ang anang pula, asul kag puti nga mga sulo kag nagauwang ang anang sirina. Nagakuba-kuba ang dughan ni Aldo nga nagabatang sa sa uruntayan sa sulud kang sarakyan kag pamatyagan na, ang nagabutyog nga dalagan kang ambulansya daw sa mahinay gihapon kag daw kabuhay mag-abot sa San Jose.

“Pira run ayhan ka tawo ang napatay sa baratangan kang sarakyan nga dya?” ang nagasulud sa anang paminsarun.

Nadugangan pa gid kang hadluk nga nagapanirbyos ang anang ginabatyag nga gina-urhat tana nga makaabot sa hospital. Nagasagad tana ka yamo sa anang asawa. Piro ginapakalma lang tana ni Marina. Mayad lang bisan nga ginakulbaan man si Marina, nagapabilin tana nga tawhay kag mabakud para sa anang bana.

Pag-abot nanda sa hospital kang probinsya, gindiritso lagi si Aldo sa hulut kang emerhensya. Gindapatan lagi tana kang doktor kang bulong agud maghagan-hagan ang sakit kang busong kag magnaog ang prisyon kang anang dugo. Naghambal ang doktor nga magpabilin lang anay tana sa hospital hay duro pa ang mga laboratoryo ang kinahanglan agud maman-an gid ang anang masakit kag mapanilagan pa ang anang sitwasyon.

Buhay ang anang duyu sa sa hulut kang emerhensya hay nagahulat kang bakanti nga kwarto nga pribado hay ang mga kumon nga kwarto nga may bayad buta, kag ang mga kwarto nga libri buta man. Bisan sa mga aragyan, nagaidas ang mga pasyinti nga nagariligid sa pilok-pilok nga mga katri.

Swirti lang nga pagkasirum, may nabakanti nga pribado nga kwarto kag nakasaylo sanday Aldo. Nag-ayad-ayad gawa ang anang pamatyag kag naturugan. Piro kang magtunga ang gabii, daw nagabatyag sanda kang kahagnup kang kwarto nga daw may iba nga rugyan sa kwarto nga indi nanda makita. Mas labi nga mabatyagan dya ni Marina hay tana ang nagapulaw kag nagabantay. Piro wara nana kadya pagmunuha kay Aldo hay basi kon indi ruman dya makaturog. Masaku lang ang anang pagpangadi kang Santo Rosaryo bisan pa nga dya tana nagapatuyayo.

May nagsulud nga mal-am nga laki nga mga sitintahun ang idad, nga makita gid sa anang kataasun kag bayhun ang pagkamistiso. Ginpamuksan na ang mga kabinit sa kwarto hay nagapangita kuno kang anang mga gamit. Kang makita na ang bag kang mga gamit nanday Aldo, ginhunos na dya. Dalidali nga nagtindug si Marina.

“Indi tana ra pagbul-a hay amun tana ria mga gamit,” hambal ni Marina. “Wara run tana ti sulud ang kabinit ngan kang pagsulud namun rugya!”

Piro nagpamirit gid ang mal-am nga bul-un gid ang bag, gani gin-agaw dya ni Marina. Sobra ka purus kang mal-am nga nagpamwirsa gid si Marina nga agawun ang gamit.

Nabugtawan ni Aldo nga nagaigung si Marina sa siya nga hilay-hilay nga ana ginhimo nga baratangan, kag ana dya nga ginpukaw.

“Naiwan ikaw?” ang pamangkot ni Aldo.

“Wara, ah. Nakapoy lang siguro ako, nga nagaparanamgo takun,” ang sabat ni Marina.

“Abi ko takun kon naiwan run timo,” kuon ni Aldo.

Wara run magsabat si Marina kag wara na man ginsugid kay Aldo ang anang nakita sa damgo, hay wara na man mahangpi ang kahulugan ka dya, kag basi indi ruman maturugan ang anang bana. Si Marina wara gid maturugi hasta mag-aga. Nagasigi lamang tana pangadi.

Pagkahapon kang masunod nga adlaw, wara makaabot ang mga hinablus ni Aldo nga magbulus ka bantay sa hospital. Kinahanglan nga maggwa gid si Marina hay may gintugro ang doktor nga resita nga kinahanglan gid nga baklun lagi hay gamitun gid dayon kag may bul-un nga risulta kang laboratoryo.

Mga alas tres run sa hapon, nagapatuyayo si Aldo. Nagaagaw-agaw ang anang pagturog kag ang anang pagbugtaw. Ana masirang ang laki nga mal-am nga mistisuhon ang anang bayhun nga nagaatubang kanana kag naghambal nga daw may determinasyon kag daw sa dalum-lupa nagahalin ang anang limug:

“Matawas ikaw kanakun! Dar-un ko ikaw!”

“Indi takun! Sin-o bay timo, wara takun kakilala kanimo! Indi takun magtawas!” ang sabat ni Aldo.

Nagbukas ang gawang kag nagsulud ang nars agud magbista kang prisyon kang pasyinti. Nakamarasmas si Aldo kag nadura sa anang panurukan ang tawo. Nagakuba-kuba ang anang dughan, nagtaas ruman ang anang prisyon.

Pag-abot ni Marina, nagsugid si Aldo kang natabo nga daw kaathag gid para kanana. Ana nga ginsaysay ang itsura kang tawo, kag ginkompirmar man dya ni Marina suno sa ana nakita sa damgo nga nagsanto gid ang andang paglaragway. Ginsugidan nanda ang nars nga nagapangalagad kato nga hapon. Nagsugid ang nars nga ang ginbuslan nanda nga pasyinti komatos kag mga haros sambulan nga nagtinir sa kwarto kag amo sa amo man ang kinamatyan. Nagsanto man ang paglaragway nanda sa tawo sa ginasugid kang nars.

Paglumbos kang nars, naghambal si Marina sa kalag bisan wara nana makita kato nga tion: “Magpanaw timo lang. Indi kaw manghagad hay wara man tamun ti labut kanimo. Wara man tatun nagakilalahay. Bukun man dya tana imo kwarto, kag kami man nagabayad man lang kang tinir namun dya. Magpanaw lang ikaw kag indi magsagad ka burobalikid.”

Nagpangadi dayon sanda nga darwa kang Santo Rosaryo para sa kalinungan kang kalag katong tawo.

Pati ang mga nars sa istasyonan kato nga dipartaminto ginhadlukan man kang maglapnag ang istorya. Nagpangayo si Marina nga magsaylo sanda kang kwarto. Piro wara run ti iba pa nga bakanti nga pribado nga kwarto. Ginpasulabi run lamang nanda nga mag-agwanta sa magutuk nga kumon nga kwarto kang hospital sangsa maligwa kag pribato nga kwarto nga may nagapanghagad nga murto.

- Katapusan -

Nahapunan sanda ka hulat kay Gloria, ang real estate agent. Numiro uno kuno tana sa andang opisina suno sa mga billboard. Tanan man sanda numiro uno sa sugid. Mangin ikatlo dya nga balay nga mabisitahan ka mag-asawa nga si Tess kag Rolly. Ang balay nahamtang sa mayor nga dalan, marapit sa hospital, iskwilahan kag tindahan kang 711. May gasolinahan sa tabok. Mga darwa ka balay ang bal-ut, may opisina ka mga abogado kag sa unhan may gamay nga karan-an nga nagbaligya ka mga Subway sandwiches kag pizza. Basi magduro pa gid ang mga nigosyo rugya sa urihi.

Darwa ka panalgan ang balay. Suno sa anunsyo sa piryodiko, tatlo ang mga kwarto sa ibabaw kag may basement. Malapad ang likod-balay nga may daan nga kudal palibot. Sa kilid ka balay may nagapadulhog nga aragyan nga bukut konkrita. May nakasulat “Dead End” sa gamay nga karatula nga ginlansang sa puno ka sangka bahul nga kahoy. Paagto dya sa suba sa likod. Kon aga nami siguro turukun ang suba halin sa bintana ka mga kwarto sa ibabaw. Taas ang ginatindugan ka balay. Indi man siguro malab-ot ka baha kon matabo gid man. Ang nalista nga bili natuon sa manaba nga prisyo kang andang ginatigana nga sinuptan nga pondo gani may gana gid sanda sa pag-usisa.

Masadya piro puno ka pagpangayo ka pag-intyindi ang limug ni Gloria samtang nagapanaog sa anang awto. Putot kag maribunol ang anang panglawasun. Italyana ukon Puerto Rican siguro kag nagaarak ang baba. Naulang kuno ka sangka grabi nga aksidinti sa Route 35 amo nga naurihi. Nagpasalamat tana sa mag-asawa sa andang mapinasinsyahun nga paghulat, dayon tangra sa balay kag nagpaathag nga nagakinahanglan dya kang mauti nga pagkid-an kag pagpalangga. Kasarang-tuig lang kuno gin-islan ang atup kag mga bintana. Kon turukun sa gwa, daw indi man gid malain ang kabilugan nga itsura ka balay.

Nagsunod sanda kay Gloria paagto sa likod. May balkonahi gali ang bilog nga ibabaw kag sa idalum, may tirasa nga nagabukas paagto sa lagwirta kang likod-balay nga nagatubang sa mga kakahuyan kag suba. Manami dya kon mabuhinan ang mga sanga kang bahul nga kahoy sa kilid kag mahawanan ang kudal. Kaduro ka matahum nga mga posibilidad ang balay nga dya.

Kang nagapasulud run sanda sa likod nga gawang kang kusina, daw nagpanaog it sangka halintang ang kasadya sa limug ni Gloria kapin pa kang ginpamangkot nanda kon sarang unahun ka usisa ang basement. Nagduyu ang numiro uno nga ahinti antis magpaathag. Gin-ako na nga wara tana kapanaog. Hadlukan kuno tana nga basi marukmol ang hagdan, indi tungud sa anang kabug-atun. Maabtik na nga ginbalikid ang mag-asawa kag magpaathag nga nagadyita run tana. Suno sa pinakaurihi na nga pagpatong sa kilohan, OK pa man kuno ang kabug-atun na para sa anang kataasun.

Naglamhu lang si Rolly nga ginsiko man dayon ni Tess nga nagasunod kay Gloria. Nagluya kag naghinay gawa ang limug ni Gloria sa pagsugid nga gabok ang hagdan kag nahadluk tana nga basi kuno may mga sawa rugto sa idalum. Sobra santuig run nga ginabaligya ang balay piro sarang run sa tatlo ka tuig nga ginbayaan kang nagligad nga tag-iya. Mal-am ang balay, sobra singkwinta anyos run.

Sipot gawa ang karan-an kag kusina. Bisan siguro sa adlawun, dulum ang karan-an hay sipot man ang bintana. Ginpasiga ni Gloria ang sulo sa hagdanan. Tindugun kag midyo sipot man ang hagdan pasaka sa ikarwa nga panalgan. Sa ibabaw, pwirtahan ka banyo ang una masamputan. Pagbukas, nakita nanda ang daw mga sikag kag tinai kang mga tubo kag kabli nga nagahabil-habil sa kilid. Wara it dobli ang dingding.

Nagbalikid si Tess kay Rolly sa paghutik, “Ay maan, ano tana dya man, wara matapos-tapos ang pagpakid-an ukon panday-pisak ang pang-ubra.”

“Tingala pa timo. Barato bay," sabat ni Rolly.

Daw namayha ang limug ni Gloria nga nanigal-ut sa paghambal nga sarang man kid-anun ang mga guba ukon wara matapos kag nami man kon aram sanda mamanday. Bukut sanda it panday. Wara run sanda it gana pa nga mag-usisa ka mga kwarto pagakatapos nga nakita ang masubu ang sitwasyon kang banyo. Nanaog sanda sa sala.

Pagkakita ugaring nanda ka sala, daw nalipat sanda kang gabok nga basement, sipot nga kusina kag mga nagahabil-habil nga mga tubo sa banyo. Daw nag-igpat liwan ang kaluyag nanda sa balay nga masarangan gid kang andang pondo. Ang sala daw yuhum nga nagaabiabi kananda. Pagbukas ka mayor nga pwirtahan nga nagatubang sa mayor nga dalan, sangka maligwa nga sala ang nagatamyaw sa kon sin-o nga bag-ong abot. Ang mayor nga gawang makita nga nahuman sa dumaan nga kahoy kag may madamul nga dikolor nga kristal sa tunga sa disinyo ka sangka bahul nga bulak. Masangkad ang nagapalibot nga mga bintana.

Ginapanuruk ka mag-asawa ang pagbutang ka nigosyo nga pag-imprinta ka mga t-sirt. Ang baraydan sa balay kada bulan, santunga pagabayadan ka andang nigosyo. Ang kilid kag likod-balay sarang maparadahan kutub siguro sa tatlo ukon apat ka mga sarakyan ka mga kostumer. Indi magbuhay basi mangin sangka linya gid man ka mga opisina kag nigosyo ang kalyi. Basi mabaligya pa liwan nanda ang balay sa mataas nga prisyo kon magduro ang nigosyo nga ipatindug sa kalyi.

Sangka maligwa kag daw perpekto nga kwadrado raad ang sala. Naguba lang ang porma tungud sa kwartito sa kilid kang mga bintana nga nagatubang sa mga kakahuyan kag suba sa likod. Ang kwartito sangkad halin sa atup panaog sa salug kag sa tunga ang buruksan. Ang darwa ka malapad nga pwirta may dumaan nga mga karaptan sa pihak magtimbang, daw nagapanawag nga buksan.

Sirum run piro wara pa raad mag-alas singko. Nagaamat bugu ang inadlaw tungud nagahingapus run ang Oktubre kag indi magbuhay, winter run. Nagdugang ang kadulum sa sala tungud sa bahul nga kahoy nga nagalipud ka nabilin nga kasanag ka bag-ong salup nga adlaw. Gintirawan ni Rolly nga pasigahun ang bombilya sa sala ugaring pundido gali.

Nagduyu si Tess sa tunga ka sala. Ginapanuruk na kon diin ibutang ang istanti, ang mga nahuman nga mga baraligya kag ang mainit nga makina nga nagaplansa ka disinyo sa t-sirt. Kon gub-un nanda ang kwartito, may lugar pa para sa sangka sopa kag gamay nga parahuwayan sa binit.

Nagtikang si Tess, nagparapit sa pagbukas ka kwartito. May mga darwa pa siguro ka dupa ang antad na kag hinali lang nakabatyag tana kang karamig halin sa anang liug panaog sa anang mga abaga kag likod. Nagduyu liwan tana. Ginturuk na ang anang mga butkun. Nagaparanindug ang anang mga balahibo.

Pagtangra na, may nakita tana nga garhum nga nagatindug sa tubang ka kwartito. Sangka mal-am nga bayi! Madamul kag lampas sa batiis nga bayo-pangramig ang anang bisti. Ang anang buhok natago sa bandana nga nahigot sa anang liug piro daw yupuk ang pihak na nga ulo. Tarum ang panuruk ka mal-am kay Tess.

Daw masinggit si Tess piro wara ti limug nga naggwa sa anang baba. Nagakamang ang kakulba sa anang tingkoy sa pagparanindug ka anang buhok. Dungan kadya, may sangka mabaskug nga minsahi nga hinali lang nagsulud sa anang panghuna-huna.

“Indi run magparapit. Amun dya balay. Indi namun dya pag-ibaligya.”

Pagpisuk na, hinali lang nadura sa anang panurukan ang garhum ka mal-am ugaring may naglabay sa anang panghuna-huna. Itum, madulum nga gumon kag daw may nagabitay nga lawas. May napatay ukon may ginbitay sa sulud ka kwartito? Ginhimutadan na ang pwirtahan nga may dumaan nga mga karaptan. Nabatyagan na lang ang mabakud nga pwirsa ka pagpamalabag. Wara run tana magdiritso pa.

Si Rolly nga nagasunod sa likod na nanguyus sa hinali nga pagliso kag pagguyod kana parayu ka anang asawa. Si Gloria nga padayon sa pagpangapkap sa dingding kon may mapisga nga buton agud may sulo, daw natingala man kang pagkambyo gulpi kang modo ka mag-asawa. Wara ti may ginhambal si Tess kay Gloria piro ginhutikan na ang anang bana.

“Ay, maan, Rolando, dali, mapanaw kita. May nagaistar run rugya!”

Natingala si Rolly nga nagaturuk lang sa anang asawa. "Naano kaw, Maritess? Daw nakakita kaw ka bahoy nga wara’t puroy haw," lahug ni Rolly piro wara ti mahimo hay ginakaptan ni Tess ang anang siko kag ginbutung parayu paguwa.

"Ay, panulay, may nakita gid ako. May mga kalag rugya nga nagabantay."

Dalidali man nga nagsunod kananda si Gloria nga nagapurutika. Pangitaan na lang kuno sanda kang mas mayad nga balay nga masarangan kang andang pondo. Piro kon magdisisyon sanda sa balay nga dya, mapaimaw tana sa laki sa andang opisina nga magbukas kang basement.

Nagpasalamat gid lang sanda. Ginhambalan nanda si Gloria nga naduraan sanda ka gana tungud kaduro ka kirid-anun sa balay. Barato tuod piro wara sanda it tuyo nga magtuon pa ka pamanday. Kapin pa, basi magsobra pa sa andang tigana nga kantidad ang andang gastuhon sa pagpakid-an.

Nagahana run sanda sa pagsulud sa sarakyan kang nagparapit si Gloria kag pahutik nga namangkot kon may nakita sanda. Nangusyan ang mag-asawa piro wara sanda magsabat. Nagpadayon sa pagsugid si Gloria nga kapira run ginpalista ang balay sa lain-lain nga mga ahinsya. Wara nagalawid ang makabakal tungud wara gali ka halin ang orihinal nga tag-iya. Nagapabatyag kag nagapakita kuno sanda sa mga bag-o nagbakal ka balay ukon sa mga may tuyo sa pagbakal.

Sangka ritirado nga maistro kag ang anang asawa ang orihinal nga tag-iya ka balay. Wara sanda it mga kabataan. Sugarol ang mal-am nga laki kag naubos ang anang pinsyon ka balik-balik sa pagsugal sa Atlantic City. Sa urihi, pati ang anang balay nga wara man matapos-tapos, ginkabi ka bangko. Nanginduraan lang sanda nga mag-asawa kag nasapwan run lang sa urihi ang andang mga bangkay sa sulud ka kwartito. Ang mal-am nga laki nagabitay halin sa kalat nga nahigot sa kabli nga ginsab-itan ka mga bayo kag ang mal-am nga bayi nagapungko, yupuk ang anang bagol, may martilyo sa ingud na.

Antis sanda magburublagay, naglahug pa ang buraan nga Gloria. Amo dya kuno nga mga kliyinti nga kulba kag kahadluk gid lang ang natirawan na kag bukut komisyon.

Sa pag-isol ka sarakyan nanda pagwa sa aragyan, nasiplatan ni Tess ang haron nga nagapatupung sa kilid ka bintana sa ibabaw nga panalgan ka balay.

- Katapusan -

Kaina pa ang drayb ni Bibit piro daw kabuhay kag makaabot tana sa ana ginaulian. Gabii run tana nakauli halin sa akademi nga ana ginatudluan. Namulaw ka himo ka lesson plan nga ana ipasa sa ana director sa rum-an. Maistra sa Inglis si Bibit kag rapit sa sangka oras ang byahi halin sa akademi paagto sa anda balay sa Haeundae. Ang malain pa wara’t patay ang pangilat kag panaguub, daw nagapamahug kang sangka katalagman.

Gulpi lang may naglaktud nga bayi sa karsada. Gulpi ginsikadan ni Bibit ang breyk kang anang sarakyan. Nag-irigut ang mga arida sa karsada sa gulpi nga pagpundo. May lagabog tana nga nabatian. Nabungguan na ang bayi! Nagkurunus ang ginhawa ni Bibit nga nagpanaog sa sarakyan para lantawun ang nabungguan.

Wara. Wara ti tawo ukon bayi nga nakita tana sa karsada, piro pat-ud na nga may nabungguan tana kaina. May nagkulas sa unahan. Sangka kuti nga bukay nga nagasiga ang mga mata sa kadulum ang ana nakita.

“Sika! Ay, panulay nga kuti dya abi ko takun tawo run ang nabungguan ko,” ang kumod ni Bibit.

Nagturuk ang kuti kana. Nagtabo ang anda panuruk. Nakabatyag tana kang kahagnup. Daw wara man nabungguan ang kuti hay pasik man magdalagan kag magsuhot sa idalum ka harigi ka oberpas sa unahan.

Nagbalik si Bibit sa sarakyan. Rugya tana sa kaalang-alangan ka karsada. Mayad lang hay wara gawa ti mga sarakyan. Ginpaandar na ang makina kag nagpadayon sa pagdrayb. Paglampas na sa oberpas may tatlo ka karsada nga nagasanga. Magluwas sa mayor nga karsada nga nagadirtso, may gamay nga karsada nga nagapatuo kag ang may nagapasaka paagto sa wala. Nagminor sa pagpadalagan si Bibit. Sa diin tana maagi? Sa diin tana ayon? Ang naman-an na rugya tana sa Munhyun Dong kag ang oberpas nga gin-agyan na amo ang tulay nga pirmi nanda nalatayan kon magtabok sanda paagto sa social welfare center ka Namgu kauna. Sa atubangan ka oberpas ang Paris Baguette nga sangka tinapayan kag bangko kang Pusan. Piro wara ti tinapayan sa pihak kang karsada, wara man ti bangko. Lain ang palibot. Lain nga mga bilding ang ana makita. Nagpundo tana kang makadali. Indi na maman-an kon sa diin tana maagi, sa wala ukon sa tuo ukon madiritso bala. Ginbuul na ang silpon na sa bag. Gintawgan si Daisy nga ana amiga.

“Hello, Daise! Rugya ako ga drayb pauli. Piro indi ko maman-an kon sa diin ako maagi. Ang naman-an ko dya ako sa Munhyun Dong, piro andut lain ang palibot? Dya ko sa unahan ka oberpas!” ang diritso nga paathag ni Bibit kay Daisy.

“Nang, Hala! Nagtalang man takun ka nagligad nga gabii pag-uli ko. Lantawa bi, Nang, kon ano nga bilding makita mo,” ang sabat ni Daisy sa pihak nga linya.

“Hospital kag daragkul nga mga apartment ang makita ko,” ang padayun nga hambal ni Bibit.

“Nang, pamangkuta si Eleonor. Hala, basi ginbagat kaw dyan! Ako man ka sarang-gabii nagtalang.”

Dayon nautod sa linya si Daisy.

“Linti! Lobat ko!” ang pamuyayaw ni Bibit. “Kon sin-o kaw man nga panulay dyan, indi ako pagtinuntuhi!” ang kurumudon ni Bibit.

Ginlantaw na ang silpon na nga nagtutot. Sangka bar lamang ang ana batiri. Gintawgan na si Eleonor. Kabay pa nga maistorya na si Eleonor antis mapatay ang silpon na.

“Hello, Nang?” sabat sa pihak nga linya.

“Nor! Indi ko kamaan kon sa diin run ako kadya. Rugya ko sa unahan ka oberpas. May darwa ka karsada nga nagasanga. Sa diin ko kadya maagi?” ang hambal na nga ginakulbaan run.

“Nang, lantawa ang saynbord kon sa diin kaw run ayon,” ang sabat ni Eleonor antis napatay ang silpon.

Ay, huud! Andut nga wara na napinsaran ang saynbord? Andut wara tana ti nakita nga saynbord kaina? Ginlantaw na ang saynbord. Way to Dongdaeshindong. Ay, husto. Rugya tana sa Dondaeshindong. Naman-an na run kon sa diin tana. Ginpaandar na ang sarakyan. Antis magpanaw ang ana sarakyan, may nanuktok sa kilid kang anang sarakyan. Ginbalikid na. Pulis. Ay tapos gid, basi illegal parking tana? Ginpanaog na ang bintana.

“Mam, ano problima?” ang pamangkot ka may idad run nga pulis. Buy-unan dya kag nagakalo.

“Wara, sir!” ang sabat na.

Pagtamwa ka pulis, naangyus si Bibit. Gaok ang mata ka pulis. Nagsinggit si Bibit sa tuman nga kahadluk. Gulpi na ginpadalagan ang sarakyan, diri-diritso kag madasig. Ginlantaw na ang side mirror. Wara na run makita ang pulis. Nakaginhawa tana ka masulhay. Nagminor tana ka padalagan. Nasiplatan na sa ispiyo sa uluhan kang anang sarakyan nga may nagapungko nga bayi nga nakaputi sa likod. Ginbalikid na ang bayi. Nagayuhum dya kana, nagaagay ang dugo halin sa ana ulo kag hana tana nga kug-un.

Dungan ka pagtyabaw ni Bibit, wara na run makita ang nagahagunus nga trak paagto kana.

- Katapusan -

Kaina pa ginamulalngan ni Lita ang pihak-balay nga diritso sa bintana kang anang kwarto nga nahamtang sa ikarwa nga panalgan. May pinasahi nga katahap tana nga nabatyagan. Ayhan namag-o tana sa palibot nga buhay na run wara mabisita. Bisan tuod rugya nagbahul si tatay na, tama ka manghod pa ang idad na kang kasra sanda mag-agto rugya imaw kang anang mga ginikanan agud ilubung si Lolo na Tiroy. Wara pa tana matawo kang magtaliwan si Lola na Ising. Gani tuman ka lus-aw ang mga mimorya nga natanum sa anang paminsarun parti sa lugar nga dya.

Bakanti nga loti kag tag-asan nga mga kahoy ang nagapatunga sa darwa ka balay. Bangud wara ti padir kag bukut tama ka rayu ang antad kang anang ginatindugan sa pihak-balay, sanaaw sa anang panuruk nga daan kag gabok run ang pihak-balay. Malaka ang mga pamalay rugya sa kasiringan kang tiya na gani malinung kag isot run ang mga tawo nga nagaralabay bisan taas pa ang sirak kang adlaw. Nagpasalamat tana nga nakaabot kang timprano, hay sa pamatyag na mabudlay ang magab-ihan sa dalanun rugya.

Matalikod run raad si Lita agud padayunon ang pagpamiud kang mga bayo nga ginhaw-as na sa anang malita para isaylo sa aparador, kang hinali may nasiplatan tana nga naghulag sa pihak-balay. May nagatindug nga laki rapit sa bintana kag nagaturuk kana. Nahangyus si Lita kag daw gindakup ka ramig nga hangin hay wara na dya ginapaabot.

“Lita, dali pamahaw anay dya,” tawag kang tiya na nga si Sinang halin sa kusina.

Nabugto ang pagturukay nanda kang tawo sa pihak-balay kang manawag ang tiya na. Sa liwat na nga pagliso, wara run ang tawo. Nanaog tana kag nagpungko sa lamisa nga ginakuyangan kang kombo nga saging kag irimnun nga himo sa duga kang suha.

“Kabay pa nga masahuan mo man rugya,” hambal kang tiya na samtang nagapamahaw. “Salamat sa pag-agto mo. Bahul dya nga bulig kanakun.”

“Wara ti kaso, Nay Sinang,” ang sabat ni Lita. “Nami rugya hay malinung.”

Kaina lang nag-abot si Lita agud imawan si Sinang, ang bugto ni tatay na nga bag-o lang naggwa sa hospital. Balo si Sinang kag wara ti imaw sa balay hay wara dya ti bata. Nangabay ang tatay ni Lita nga imawan anay ang anang tiya bisan pira lang ka simana asta nga maulian ang lawas kag makasarang run liwat sa paghimus sa sulud balay. Nagsugot man si Lita hay buhay na run gusto magbakasyon halin sa anang opisina sa Manila. Daw ginkapoy gid tana sa obra na sa bangko. Bisan sangka tuig pa lang tana naggradwar kag nag-umpisa obra, sa pamatyag na malawid run dya nga tinion. Halin kang ginkasal ang anang mga ginikanan, sa Manila run sanda nagaistar kag rugto run man tana nakatapos kang pag-iskwila.

“Lagaw-lagaw kaw rugto sa lagwirta agud makapahangin kaw,” kuon ni Sinang. “Timprano pa man. Imawa si Kambang. Nahidlaw man guro ang ayam nga dya magdayan-dayan.”

Tungud wara man ti sarakuan sa sulud balay, naggwa si Lita agud usisaun ang lagwirta. Ginsug-alaw tana kang malapad nga hardin nga hilmunun nga wara maatipan. Ang mga bulak nagkaralaya run hay wara nabunyagan umpisa nga magmasakit si Sinang kag magbuhay sa hospital. Sa rum-an, sugudan na ka panglimpyo ang hardin hay alang-alang run kadya nga adlaw, ang nagsulud sa pinsar na.

Nagsipot turukun ang raad wayang nga lagwirta tungud sa masiuk nga lugar sa uruunhan kang hardin. Gin-agaw kang nagairidas nga mga puno kang langka, tsiko, santol, duldol kag batwan ang kasanag kang adlaw gani mahagbong kag mabugnaw ang dapya kang hangin sa parti nga dya. Nalingaw si Lita turuk sa anang palibot samtang nagasunod kay Kambang, nga hinali nagdalagan nga may ginalagas. May nakita guro dya nga kuti, ang napinsaran ni Lita. Sa sobra ka panghulung-hulung, wara na madiparahan nga nagatapak run tana sa solar kang pihak-balay. Daw may kuryinti nga nagtubluk sa anang panit gani nagpundo tana kag magdali-dali balik.

Natingala si Lita kang matalupangdan nga wara nagasunod kana pauli si Kambang. Mga alas-kwatro pa lang sa hapon kag taas pa ang adlaw, piro tungud marabong ang mga kahoy sa palibot kang lugar, madulum kag malinung ang palibot kag ahaw sabtanay lang kang mga pispis ang mabatian.

“Kambang, dali, mauli run kita,” ang panawag na sa ayam nga tulad may ginakaruskos marapit sa puno kang duldol nga haros sakup run ka solar kang pihak-balay.

Bukut taghol ang ginbalus ni Kambang kondi pagngurub. Nakita ni Lita nga nagatamwa si Kambang sa atubang kang daan nga balay nga daw may ginaturuk. Ginparapitan na dya kag dayon ginhimas ang ulo kang ayam nga daw ginaulo-uluhan. Indi na mahangpan kon ano ang ginakaugtan kang ayam nga tulad alisto manaruso. Ginsugkay kang anang panuruk ang palibot hay basi may kuti ukon balabaw nga ginaaway ang ayam.

“Elsa?” ang tawag kang limug halin sa pihak-balay sa tuno nga nagapangilala.

Hinali nag-igut ang salug sa pihak-balay nga ginkahangyus kang ayam. Nagtaghol dya nga nagaisol parapit kay Lita. Nakabatyag kang kahagnup si Lita gani dalidali na nga ginbutung si Kambang parayu.

Kang nagayapon sanda, namuno ni Lita ang parti sa pihak-balay.

“Tinuig run nga wara ti nagaistar rugyan,” hambal ni Sinang. “Ambay nga wara nanda ria ginbaligya. Kanugon nagagabok lang.”

“May nakita ako kaina nga tawo sa bintana,” ang sugpon ni Lita.

“Basi nag-agto ang mga kabulig nga nagabantay kag nagalimpyo sa balay,” sabat ni Sinang. “Wara run dyan karia ti nagaistar.”

Nadura sa pamisarun ni Lita ang natabo sa lagwirta kang magsulud tana sa kwarto agud magpriparar sa pagturog. Ginpasiplatan na ang bintana nga nagaatubang sa lagwirta. Madulum ang palibot sa gwa kag huni kang mga sirum-sirum lang ang ana mabatian. Ginturuk na man ang pihak-balay, nga tulad ginkapayan run kang kadulum. Naghagnup pa gid dya turukun.

Antis magsaka sa katri, gintunton ni Lita ang kurtina. Ginapakamayad na nga ipabilin nga bukas ang bintana agud makasulud ang lab-as nga hangin. Ayhan dara sa kakapoy halin sa malawid nga pagbyahi, wara run mabukadan ni Lita ang libro nga ginaplano na raad basahun kang magdapat ang anang likod sa katri. Nakapirung tana kag madasig nga naduraan ka animo.

“Elsa ….” ang tawag kang limug nga nagkihad kang kalinung kang kagab-ihun.

“Ha? Nay Sinang? Dali lang,” ang wara sa kaugalingun nga sabat ni Lita.

Ginturuk na ang orasan sa kilid kang katri. Haros tungang-gabii run. Dalidali tana nga nagbangon nga daw natapungawan agud buksan ang tiya nga abi na nanawag kana.

Kang ginbuksan na ang gawang, wara tana ti nakita nga tawo. Ang nakita na si Kambang nga nagaingus kag nagdiritso sa sulud ka kwarto nga daw may ginalagas paagto sa bintana. Natingala si Lita. Sabad nga ayam dya, ang nagsulud sa pinsar na. Nagalangkag tana nga basi may balabaw dya nga ginalaas kag nakasulud sa kwarto na.

Magligad ang pira ka minuto nga lahay, nag-untat ang ayam nga nagaatubang sa bintana. Piro indi dya maghalin kang ginpagwa run ni Lita sa kwarto. Nagluko si Kambang rapit sa gawang nga daw nagabantay. Nagbalik batang si Lita agud padayunon ang pagturog.

Wara pa magrapuyot ang daramguhon ni Lita kang liwat nga nangurub. Hinali nga nag-arungal si Kambang nga may ginaturuk. Samtang nagabatang sa katri, nagbaliswa si Lita kag ginpangita ang ginapatungdan kang ayam. Gamayan lang magsiyagit si Lita sa anang nakita.

Madulum ang kwarto, piro may maniki nga sirak kang bulan sa gwa kang bintana. Sa likod kang tila nga kurtina, nakita na ang hurma kang tawo nga nagalutaw kag nagapatupung sa gwa kang bintana, piro indi kitaun ang uyahun.

Nagbungkaras si Lita sa kakulba hay abi na sudlun tana kang kawatan. Piro nadumduman na nga sa ikarwa nga panalgan ang anang kwarto. Dalidali na nga ginsindihan ang di-kuryinti nga lampara nga natungtong sa kilid kang anang katri. Nagsanag ang bilog nga kwarto.

Wara ti taho sa likod kang kurtina nga tulad padayon nga ginalupad-lupad kang maramig nga dapya kang hangin. Panurukan na lang to siguro bangud wara tana makamadmad ka husto sa pag-urangul kang ayam, ang sulud ka pinsar na. Nagbangon tana agud pagwaun ang ayam.

Nagtindug si Lita sa kilid kang katri agud isuksok ang smagul kang hinali napatay ang lampara. Gulpi man nga nag-uwang ang ayam nga makangiridlis pamatian. Nagparanindug ang buhok sa gising-gisingan ni Lita sa nabatian. Sa kahangyus wara tana makahulag dayon.

Makita na ang ginatindugan ni Kambang hay naiwagan dya kang sirak kang bulan nga nagalapos sa bintana. Kang una indi maman-an ni Lita kon diin nagaturuk si Kambang. Piro daw tinakluban tana kang amakan kang matalupangdan nga sa anang ginatindugan nagauwang ang ayam. May nabatyagan tana nga nagaginhawa sa kilid kang anang abaga. May tawo nga nagatindug sa kilid na! Naggutuk ang anang dughan kag indi tana makahulag sa kakulba. Hinali nagparanulum ang panurukan ni Lita. Piro antis maalimunaw sa kadulum, nakita na nga may nagbukas ka gawang kag nagsulud ang kasanag sa anang kwarto.

Kaagahun run kang makabugtaw si Lita. Sa tupad na si Sinang nga nagagansilyo kag nagyuhum kana kang makita nga nagmukra dya.

“Masaylo ikaw kar-on sa pihak nga kwarto nga nagaatubang sa karsada,” malulo nga hambal kang anang tiya. “Mabudlay kon diritso ang bintana mo sa pihak-balay.”

Ginsaysay ni Lita ang natabo ka sarang gabii kag ang makaharadluk na nga naagyan. Rugto naman-an ni Lita nga ang soltiro nga nagpanubli kang pihak-balay, buhay run napatay. Naghikog dya kang mapatay ang nobya na sa sakit nga lyukimya. Indi na dya mabaton gani nagpakamatay tana sa paglaum nga makaimaw ang kahigugma sa pihak nga kinabuhi.

“Sa pagkusubu nga istorya,” hambal kang tiya na. “May nagasugid nga nagpabilin ang kalag kang soltiro sa pihak-balay tungud padayon na nga ginapangita si Elsa.”

Ginahaum-haum kang magtiya nga basi nasal-an si Lita kang kalag nga tana si Elsa nga nobya na. Tungud ayhan malaka ang mga daraga nga makit-an sa lugar nga dya kag namag-o ang kalag sa hinali nga pag-abot ni Lita?

Pagkaaga, nagdalikat gid si Sinang samtang ginaalay-ayan ni Lita nga maglaktud sa hardin, paagto sa nagairidas nga mga puno kang langka, tsiko, santol, duldol kag batwan asta makasamput sanda sa ugsadan kang pihak-balay agud magsindi kang kandila kag maghalad kang pangadi. Nangadi sanda para sa kapahuwayan kang kalag kang laki nga nag-unong sa anang ginapalangga kag asta tulad nagahulat kag nagapangita kana.

Sa pagbalikid ni Lita sa pihak-balay kang manogpauli run sanda, daw nagmag-an ang anang buut kag nabuhinan ang kahagnup nga nabatyagan na halin kang una na dya makita.

Kato nga gabii, antis magsaka sa katri, gintunton ni Lita ang kurtina. Indi na lang pagsirhan ang bintana sa ginsayluhan na nga kwarto agud makasulud ang lab-as nga hangin. Ginpatay na ang sulo kag magbatang nga nagatakilid kag nagaatubang sa bintana.

Wara pa tana mapirungan kang mabatyagan na nga may nagpungko sa likod nga parti kang anang ginabatangan. Nabatian na ang pagraginit kang tapi nga katri. Nagsinggit tana piro wara ti nagwa nga limug sa anang baba. Ginpirit na nga maghulag ugaring daw ginbugkus ang lawas na sa katri.

“Elsa ….” ang panawag kang limug samtang nagauntay ang alima ka dya agud magkupu kana.

Amo man ang hinali nga pag-uwang ni Kambang sa gwa kang kwarto ni Lita. Nagakaruskos dya kag nagahiwaus nga masulud sa kwarto ugaring natrangkahan ang gawang.

Sa likod kang nagalubid-lubid nga kurtina, makita ni Lita ang sirak kang bulan nga nagalapos sa anang bintana. Ang ginahulat na nga pagbukas kang gawang kag pagsulud kang kasanag sa anang kwarto parihas kabii, wara mag-abot, asta nga naglatum ang ligum nga kadulum sa anang palibot.

- Katapusan -