Villa Dolorosa
ni Ritchie D. Pagunsan
Ginpasiplatan ni Cora ka turuk si Miguel, nga nagdalidali gwa sa banyo nga mga pira ka dupa ang karayuun sa payagpayag nga anda gin-arkilahan. Nagaparapit dya kana, samtang nagahuyup tana sa ginadabukan nga burug-an. Kang nagtamwa tana liwan, nakita na nga ginapulopulo run ni Miguel ang basa na nga buhok.
“Ay, nakatakas kaw run gali?” ang pamangkot ni Cora nga daw natingala sa gulpi nga pag-ulhot ni Miguel sa atubang na.
“Abi ko maigma run hay kaina kaw pa nagapanawag,” ang sabat ni Miguel.
“Wara pa gani mabuog ang aloy nga dya,” ang sabat ni Cora, dayon tudo sa isda nga nagaligid sa planggana nga sartin. “Sayud ang oring nga binakal ni Manang. Buhay magkudut.”
Kang wara magsabat si Miguel, ginsundan ni Cora ka turuk ang bata nga mahipus nga nagpanaw paagto sa swimming pool kon diin nagaparigos ang magurang na nga bata kag ang darwa ka hinablus. Sa pinsar na, andut manawag tana nga maigma run, nga wara pa gani madabuki ang burug-an. Dayon na man huyup ka dabok.
“Miguel, dali rugya.”
Nagtamwa si Cora kang nabatian ang limug nga nagapanawag. Nagbalikid tana sa wala sa diriksyon ka mga kabataan nga masinadyahun nga naglagsanay sa tubig. Ayhan si Rick ukon si Ian ang nanawag kay Miguel, piro sa pagbanta na daw rayu sa ginalanguyan ka mga bata ang ginhalinan ka limug.
“Miguel, dali bla dya.”
Nagturuk tana sa tuo paagto sa banyo kon diin kaina nag-ilis si Miguel. Ginapangita na ang ginhalinan ka limug. Mabatian na sanday Emma kag ang mga hinablus nga nagakinadlaw samtang nagaparumbaanay langoy sa ubus, nga indi na makita tungud nga nabalabagan ka mga daragkul nga puno ang ana panurukan.
Mga alas-onsi run sa aga kag daw alabaab ka init ang sirak ka adlaw kon magdapat sa panit. Manami magrigos. Maliso run raad tana hay hinali nagkudut ang oring nga kaina na pa ginapaypayan ka pinuksi nga karton, kang nakita na si Miguel nga nagatindug sa kilid ka banyo nga daw may ginasundan. Midyo marayu kag daan ang banyo nga dya gani wara ti may nagagamit, piro tungud nga okupado kaina ang banyo marapit sa anda payagpayag, amo dya ang gingamit kaina ni Miguel.
Nag-untat si Cora kag nanilag. Wara ti iba nga pamilya ukon grupo sa lugar nga dya magluwas kananda. Amo dya ang hambal kaina ni Ikat nga manogtatap ka Villa Dolorosa. Martis kadya nga adlaw gani talagsa lang magtukad rugya ang mga bisita bisan pa bakasyon ka mga istudyanti kadya nga bulan.
“Miguel, diin kaw maagto?” ang pamangkot ni Cora.
“Dya lang, Nay. May nagapanawag kanakun,” ang sabat ni Miguel.
“Ginakun-an kaw bay nga indi dyan mag-agto,” ang saway ni Cora. “Hambal bay ni Ikat indi ria paggamitun hay duro sawa dyan. Sin-o nagapanawag kanimo?”
“Raay hud ang bata,” ang sabat ni Miguel, dayon tudo sa kilid ka banyo.
“Diin?” ang pamangkot ni Cora nga nagamulalung sa gintudo ka bata. “Hinugay gani dyan ka dinampurat, Miguel,” ang dugang ni Cora, dayon kuub liwan kag maghuyup ka oring.
Wara run nagsugpon sabat si Miguel. Nakita ni Cora nga nagdalagan dya paagto sa swimming pool.
Nagligad ang pira ka oras. Pasado alas-tris run sa hapon, piro taas gihapon ang sirak ka adlaw. Napanghimus run ang kinan-an kag nagapahuwayhuway ang mga kabataan. Ginapangsulud run ni Cora ang mga gamit sa baskit nga uway agud amat-amat dar-un pabalik sa sarakyan. Brubhay, nagdaralagan liwan ang mga bata sa swimming pool agud magpaayaw-ayaw rigos hay tag-uruli run kuno. Mabatian ang harakhak nanda hay malinung ang palibot.
Matag-as ang mga puno rugya, kag kon si Cora lang ang pasugtan, amo dya nga lugar ang luyag na istaran. Marayu sa banwa kag priska ang hangin. Limpyo ang tubig kag mabugnaw ang palibot.
“Rick, panghimus run kamo,” ang sugo na sa hinablus. “Hambali to sanda nga magtarakas run hay mauli kita.”
“Timprano pa man, Ta,” ang sabat ni Rick nga nabilin nga nagapamunpon ka binulad nga mga tualya.
“Darwa pa ka oras ang byahi natun,” ang sugpon ni Cora. “Basi masiruman kita.”
Mahipus nga nagtuman si Rick kag gin-agtunan ang mga bata sa swimming pool nga daw wara pa naayawi ka parigos. Nag-untat kadali si Cora sa pagpanghimus ka mga pinggan nga sartin kag nagginhawa ka madalum. Sa pinsar na, raad amo lang dya pirmi ka sadya kag ka linung ang tanan. Kag raad rugya si Benito imaw nanda. Si Benito bana na nga suldado nga nadistino sa Mindanao, kag sa Disyimbri pa ang uli.
Tungud sa kasubu kag kataka sa mga orobrahun sa sulud-balay adlaw-adlaw, naghagaday sanda nga mag-agto rugya sa Villa Dolorosa nga sakup ka banwa ka Barbaza. Aga pa sanda kaina naghalin imaw ang mga hinablus nga taga-Piape nga sanday Rick kag Ian, mga solterito nga bata ka ana magurang nga laki nga nagtaliwan run. Sanday Miguel kag Emma ang manggad nga ginaali-ali kag ginapabugal na. Lima sanda, kag ang draybir ka sarakyan, ang nagtukad rugya sa ginakilala nga pinakasinaw nga busay sa bilog nga Antique.
Nautod ang paminsarun ni Cora kang nakita si Miguel nga nagahambal nga daw may ginaistorya. Natingala dya nga wara rugto sa swimming pool. Hinayhinay dya nga nagparapit agud mamati.
“Indi takun magtawas,” ang pabuklas nga hambal ni Miguel.
“Miguel, sin-o ang ginaistorya mo?” ang sal-ut ni Cora.
Nagduyu si Miguel piro wara magsabat. Nagparapit gamay si Cora kag ginliwan ang pamangkot. Sa pamatyag ni Cora, malawid ang nagligad nga tunga sa minuto nga kalinung. Kang wara gihapon maghulag si Miguel, ginparapitan na dya kag ginsapding ang siko.
Hinali nag-atubang si Miguel kana nga nagaturong ang mga mata. Puraw itum ang makita sa ana kalimutaw. Daw gintusmog sa maramig nga tubig ka swimming pool ang pamatyag ni Cora kag nagdulum ang palibot sa ana pagkahangyus. Piro daw ginlahugan lang tana ka panuruk na hay hinali lang man nga nagbalik sa normal ang mga mata ni Miguel nga daw holin sa kasinaw.
“Mauli run kita, Nay?” ang pamangkot ni Miguel nga daw sa wara lang ti natabo.
“Naiwan ikaw? Sin-o to kaina ang ginaistorya mo,” hilmunun ang dirham sa limug ni Cora.
Wara ti madumduman si Miguel. Ang urihi na nga mimorya amo ang bata nga naghagad kana magsipal rugto ayon sa banyo. Ginpasundan ni Cora ka turuk ang maligwin nga lugar.
“Indi kaw mag-agto dyan. Dali, mauli run kita,” ang dalidali na nga panghagad.
Mga alas-singko run kang makapungko ang tanan sa sulud ka sarakyan.
“Igoigo lang ang atun abot kar-on sa San Jose,” ang hambal ni Cora sa draybir. “Bisan indi run kami magraha kar-on, may rayapunon pa dya.”
Nagbalikid ang draybir kay Miguel kag gin-untay ang alima nga daw may ginapangayo.
“Dar-a run dya yabi,” ang hambal ka draybir.
“Yabi?” ang daw nahangyus nga sabat ni Miguel.
“Ginhuram mo bay kaina kanakun ang lansitas nga naimaw rugto sa yabi?” sabat ka draybir. “Kuon mo ginsugo kaw ni Nanay mo.”
“Anuhon ko ang lansitas hay may kutsilyo man ako nga dara,” ang sal-ut ni Cora nga daw natingala.
Nagkinaran-karan ang mga pasahiro sa sulud ka sarakyan. Mansig sagapay sa kada isara. Piro wara gid makita ang yabi. Ginpabalik ni Cora si Rick sa payagpayag piro limpyo run dya. Ginbaluskay na man kuno ang basurahan, piro wara makita ang yabi.
Manog-alas-sais run sa hapon. Ang kaina nagatagiti nga adlaw, kadya nagahingalup run. Tungud matag-as kag marabong ang mga kahoy nga nagairidas sa palibot ka Villa Dolorosa, mas nagdulum run gid ang lugar. Batiun ang ragusrus ka busay nga nagatughong ka maramig kag masinaw nga tubig sa swimming pool.
“Ti, maiwan bay kita kadya?” ang pamangkot ni Cora nga wara nagahulat ka sabat. “Alang-alang man dya itulod natun ang sarakyan asta sa banwa.”
Nagkirinadlaw ang mga bata. Daw nasat-uman nanda nga kon indi makita ang yabi, wara tanda ti mahimo kondi ang magturog rugya sa Villa Dolorosa. Nagparagsik ang mga lawas nanda. Ginsugo ni Cora ang draybir nga tawgan ang tag-iya ka sarakyan nga gin-arkilahan nanda agud makapadara ka abat. Ang sabat kana, wara ti mapaabat hay tanan nga mga sarakyan sa rum-an pa maabot halin sa Iloilo.
Bisan sugung sa baratyagun ni Cora ang maghingga, ginbatuan na ang pagkabalaka nga basi sudlun sanda kar-on ka mga kawatan. Kalabanan pa abi mga bata ang imaw kag marayu ang hospital ingkaso nga may imirhinsya.
Manogpauli run si Ikat pabalik sa banwa, gani nag-ayo sanda nga magpaligad ka gabii sa Villa Dolorosa. Nagsugot man ang manogtatap hay may bayad nga sanggatos ang kada tawo. Rugto sanda ginpaturog ni Ikat sa ikarwa nga panalgan kang kamalig nga opisina. Tatlo ang kwarto, kag may kumon nga banyo.
Madulum run ang palibot. Kiraw ang siga ka darag nga bombilya sa kwarto nga ginpili nanda turugan. Pundido ang sulo sa iba nga mga kwarto kag amo man sa masipot nga aragyan paagto sa banyo. Man-anun nga wara maatipan ang kamalig nga dya hay lawaun kag yab-ukon. Wara abi ti unay nga nagatinir rugya. Talagsa lang man sa malaka nga maturugan dya, magluwas sa mga bisita nga naabriyahan ka sarakyan kag kinahanglan magpaligad ka gabii.
Ginburuligan nanda ka udak ang nabilin kaina ka igma. Pagkatapos nanda yapon, daw wara sa bungug ka mga laki nga nagadinugsing sa sulud ka kwarto samtang ang mga bayi nagapanghimus kang kinan-an. Makita sa mga uyahun nanda ang kasadya sa bag-o nga lugar nga wara pa nanda maturugi.
“Abi, husto run ria. Rugto kamo turog sa pihak nga kwarto,” ang hambal ni Cora kay Rick.
“Dya lang kami maturog, Ta,” ang sabat ni Rick. “Dulum rugto.”
Wara run magsabat si Cora. Tuod nga madulum rugto hay wara ti sulo, kag mayad man nga may mga laki sanda nga imaw rugya sa kwarto. Gingawa na ang draybir sa bintana agud usisaun ang ana kahimtangan sa idalum. Nakita na dya nga nagahimus kang kinan-an samtang nagapanigarilyo. Bag-o lang man katapos yapon. Rugto maturog ang draybir sa idalum agud mabantayan na ang sarakyan.
Kumplito sa mga garamitun sa pagturog ang kwarto. Hayag sa panuruk nga may nakahingga run rugya, kapin pa hay ang iba nga mga kapay may buslot run. Kang napangwaswas kag nahumlad run ang nalulon nga mga banig, kag napangsukbit ang muskitiro, nag-inagaway ang mga bata ka ulunan. Nagyuhum lang si Cora.
“Ssshh …. hinugay kamo ka wangal, gabii run!” ang singhal na sa mga bata nga nagalagsanay gihapon sa sulud ka kwarto. “Dali bala hay istoryahan ta kamo ka natabo kaina kay Miguel.” Ginhungud na nga hinayun ang limug.
Hinali nga naghiripus ang mga bata kag nagdinukdukanay parapit kana. Ginatigana na dya raad nga isugid samtang nagbyahi sanda pabalik sa San Jose. Ugaring sa pinsar na, daw mayad man dya nga kahigayunan agud magpahimuyung ang mga bata. Gin-istorya na ang nabatian na kaina nga nagapanawag kay Miguel. Nagadurup gid ka pamati ang mga bata sa umpisa ka istorya ni Cora hay manami dya magkurukumpas ka alima na kag maghuruhumlad ka pirot na nga mga mata. Kang mag-abot run sa parti nga ginpamangkot na si Miguel ko sin-o ang ginaistorya, ginbalikid na si Miguel agud liwan pamangkuton. Ginsugkay ka ana panuruk ang bilog nga kwarto, piro wara si Miguel.
“Diin si Miguel?” ang pamangkot na.
“Nag-agto, Ta, sa banyo,” sabat ni Ian. “Kaina pa to.”
“Ginkun-an ta bay kamo nga imawan tana,” pamasol ni Cora. “Ta, abata nyo to.”
“Abi ko kaina imaw mo,” ang sabat ni Ian nga nagbalikid kay Rick.
Nag-ulung-ulung si Rick. Nagdalidali gwa ang darwa ka laki agud abatun si Miguel sa banyo. Katingalahan nga mangisug magpabanyo si Miguel nga nagaisarahanun hay talawit dya nga bata. Wara pa ang sangka minuto nagbalik ang darwa. Indi nanda makita si Miguel.
Hinali lang nagbungkaras si Cora. Indi na maman-an kon diin mawaslik hay madulum ang palibot sa gwa. Indi man mahimo nga manaog ang bata hay haradlukun gani. Halin sa bintana, ginpamangkot na ang draybir kon imaw na si Miguel. Wara kuno.
Daw gindakup kang kahadluk si Cora. Nagdagundagun dya gwa sa kwarto. Nagsurunod man ang mga bata. Wara ti mapabilin, hay daw pamatyag nanda may malain nga natabo, kapin pa nga indi madismular nga nagakudug ang alima ni Cora. Ginsarasara nanda sulud ang kaingud nga mga kwarto. Bakanti dya, amo man ang banyo. Nagagirinutuk sanda panaog sa hagdan. Wara man si Miguel sa idalum.
“Miguel, diin kaw?” ang panawag ni Cora , nga daw indi maman-an ang himuon. “Miguel!”
Nagbulig man panawag ang mga bata. Ginsinggit ang ngaran ni Miguel. Hinali may nabatian sanda nga limug ka bata.
“Rugya ako.” Mahinay kag daw tama ka rayu ang limug, piro naman-an nanda nga si Miguel ang nagsabat.
Nagturuk ang tanan sa ginhalinan ka limug. Rugto ayon sa banyo paagto sa swimming pool. Naghinagunos ang mga bata kang makita nga nagdalagan si Cora paagto sa banyo.
“Rick, buul to ka posposo,” ang sugo ni Cora. “Kamo tana,” hambal na sa mga bata, “pangita ka inogpaamak. Wara kita ti plaslayt nga dara, gani manutod kita agud magsanag.”
Madulum ang palibot, piro pagligad ka pira ka minuto, nakatipon sanda ka mga surunugon nga dayon ginsindutan marapit sa banyo. Ang maniki nga kalayo hinali nga nagdabadaba kang malab-ot kadya ang karton kag plastik nga tinumpok, asta nga nakudtan ang mga sanga kang kahoy kag lipak. Kang makita ang kasanag halin sa tutod, daw nag-ibwal man ang kaisug kag kaugut sa dughan ni Cora.
“Kon sin-o kaw man,” ang singgit na, “ibalik rugya si Miguel. Indi gani sunugon ko ang banyo. Ibalik dya!”
Kadya pa lang nakita ka mga bata ang kaisug ni Cora. Nagahiribiun dya kag nagasaramihay ang itsura nga nagabitbit ka utod nga sanga ka bayabas. Piro makita sa uyahun na ang kaisug.
“Nay, rugya ako!” ang hinali nga singgit ni Miguel. Ang limug na halin sa sulud ka banyo.
Nagdalagan si Cora paagto sa banyo. Amo man ang sunod ka tanan. Ang kalayo halin sa karay nga bitbit ka mga bata ang nag-iwag sa sulud ka banyo, kon diin nakita nanda si Miguel nga nagalumpagi. Basa ang bilog na nga lawas kag nagahuruhuru sa karamig. Bitbit na kadya ang yabi ka sarakyan. Nakita ni Cora ang daw marumpag nga atup kag dingding ka banyo. Basa man ang salug. Dalidali nga ginhakus ni Cora si Miguel kag ginpatindug.
“Nagaiwan timo rugya?” ang pamangkot ni Cora nga nagahibi piro malulo nga naghambal. “Ginkun-an ta bay ikaw nga indi kaw mag-agto rugya.”
Wara run makasabat si Miguel. Madasig dya nga gin-agbayan ni Cora kag ginpalibutan ka mga bata.
Samtang nagapanaw sanda pabalik sa kamalig, ginsaysay ni Miguel nga may naghagad kana nga maagto sa swimming pool. Abi na si Rick. Nagtawas man tana nga daw wara sa husto nga pinsar. Pagkatakas nanda, nagdiritso sanda sa banyo kag rugto magsipal. Urihi na run matalupangdan nga bukun si Rick ang imaw na, kondi ang bata kaina nga nagapamaypay kana. Nasubuan kuno ang bata kag gusto magsipal kana hay nagaisarahanun dya. Tungud nga gin-imawan na, gintugro kana ka bata ang yabi sa sarakyan bilang pasalamat.
Daw indi makapati ang tanan sa anda nabatian. Indi maghimohimo ka amo dya nga istorya si Miguel. Pagkabalik sa kwarto, dalidali sanda nga nagpanghimus agud mag-uli bisan gabii kag madulum run ang aragyan. Wara ti sara nga mangisug maghingga rugya, bisan ang draybir. Wara pa magkinsi minutos, nagapagwa run ang sarakyan nanda sa Villa Dolorosa.
Pagkaaga, gintawgan ni Cora si Ikat kag ginsumbad na ang natabo kabii. Daw wara man matingala si Ikat. Duro run ang nakaagi ka dya nga hitabo kag ang pirmi ginasugid nanda amo ang bata nga nagapanghagad magsipal.
Rugto sa banyo kauna nakita ang bangkay ka bata nga buhay run ginapangita ka ana mga ginikanan. Wara sanda kamaan nga nagtawas dya sa mga kaingud nanda halin sa banwa agud magparigos sa swimming pool. Kang nag-uli ang mga kaingud nanda, wara ti nakasapo nga nabilin ang bata rugto sa Villa Dolorosa.
Buhay run dya natabo kag nalubung run ang bata, piro nagabalikbalik gihapon ang kalag na sa banyo kon diin tana natumba sa pagkadanlug nga amo ang ana kinamatyan.
Kang mabatian dya ni Cora, nagbug-at ang pamatyag na. Hinali tana nga nasubuan sa istorya ka bata nga asta kadya wara makakita kang kasanag kag kahilwayan, nga ang ginahandum amo lang ang makasipal imaw sa parihas na nga bata. Gani gintuyo ni Cora nga ihalad ang pagrosaryo kar-on sa gabii para sa kapahuwayan kang kalag ka bata.
Singko minutos antis magbagting ang alas-sais sa gabii, ginhanda run ni Cora ang altar kag ginpatindug ang magtimbang nga ispirma. Alas-sais impunto pirmi sanda nagaumpisa ka rosaryo. Aga pa nag-uli kaina sa Piape kanday Rick kag Ian, kag si Emma nagtawas agud maghingga rugto sa mga pakaisahan. Gani darwa lang sanda ni Miguel ang nabilin kadya nga gabii sa balay.
“Miguel, dali run maumpisa run kita pangadi,” ang panawag ni Cora nga nagluhod run sa atubang ka altar. “Dar-a dayon ang posporo dyan.”
Malinung. Kang wara magsabat si Miguel, nagtindug sa pagkaluhod si Cora kag dawa magsulud sa kwarto ni Miguel agud hagadun dya kag bul-un ang asugi.
Nahangyus tana kang makita si Miguel nga nagatalikod kag nagaatubang sa sangka pusod ka balay nga daw may ginaistorya ruman. Sa pamatyag na, naglapad ang talinga na kag nagdamul ang ana uyahun sa kakugmat. Wara tana makahulag ukon makahambal. Hinali nag-atubang kana si Miguel nga liwan puraw itum ang kalimutaw. Hilmunun run man ang kaina nalipdan nga nagaingud kay Miguel. Ang bata nga gusto magsipal kana, nagtawas kananda!
Dungan sa pagbagting ka orasyon, ginaturuk ni Cora ang darwa ka bata nga nagaparapit kana, nga sa ana pamatyagan, ang mga dapadapa nanda wara nagaduut sa salug.
- Katapusan -