Uyas kang Paray
Ikapulo nga Bahin
Sa karon nga panyimpo mahulas run ang panguma. Halin kang ginpasad ang mga irigasyon ka tubig sa kataramnanan, bahul nga bulig sa mga mangunguma kag sa mga tawo nga nakabinipisyo. Mahulas lang kananda ang magpatubig kang tanum, kutub kang taramnan nga madab-ot kang tubig sa irigasyon. Makaprodukto sanda bali tatlo ka beses sa sangka tuig.
Ang kutub kang tanum nga paray sa takas nga indi madab-ot ka tubig kang irisgasyon kag wara ti lungasog, ginahulat lang gid sa uran. Kon san-o magtupa ang uran amo pa karia ang pagpreparar kang mga mangunguma sa lupa para matamnan. Daw ano ria kalisud?
Sa akun namitlang nga pagpatubig kag pagtapan sa banglid, ria nga sahi kang panguma nagadipendi sa uran nga ginahulat. Sa panahon kang tag-ururan ang mga tawo masaku sa pagpaobra. Ginakahunan gid para nga masuput ang tubig sa kada kinahon. Ang tubig makabulig sa pagpadunot kang mga hilamon kag makabulig sa pagparapuyot ka lao sa tion nga iligsun kag batihun ang lupa. Kon manami ang imong binati, hapus itamnan kag dali mahil-ub ka tanum.
Ang paray nga nakatanum sa banglid kag wara madab-ot kang tubig sa tion nga nagapamoging, kag kon wara run nakatupa ang uran hasta mag-ani, ang pagpamulak kang paray narangga, nag-untayan hay wara ti sulud ang mga pinasi. Amo karia ginatawag nga kagang. Ang paray nagkagang sa sobra nga init.
Ang problema nagaabot patyempo-tyempo lang
Sa tion nga nagapamukad ang paray, ginadapo kang mga insikto, nga ginatawag nga tanhangaw. Sa pagkabaho ang ihi karia nga sapat. Makahalit sa paray nga ginadapuan. Ang kutub sa naapiktuhan kang halit ka tanhangaw, nagaupahun ang paray. Ano ang hinungdan? Ang ihi kang tanhangaw ang nagpakusug ka bukad kang paray. Amo ria ang hinungdan nga ang bugas sa sulud kang pasi wara nahimo. Antis nga bugas ang makita sa sulud kang pasi, naislan ka puti nga nagahimo nga bokbok. Kon imo nga abrihan ang pasi, nagmag-an kag nahimo nga upa. Ang bukad kang paray natublag kag nagkaradagdag.
Ang panguma nag-agad lang sa tion. May tinion nga malaka ang tanhangaw kag may tinion man nga nagapanung sanda nga daw sarot. Kauna nga tyempo, katong mga tuig 1950, wara pa ti hilo nga ginabomba sa paray para sa tanhangaw. Kang antis mag-abot ang 1970, nag-uso run ang pagpanghilo sa mga tanhangaw. Ang mga gagmay nga mangunguma nagalikaw sa paggamit kang hilo tungud hay indi nanda gusto nga mahaw-an ka kemikal ang andang kuronsumuhon nga paray. Mahugut ang pagtuo kag nagalaum lang sanda sa Diyos nga magnami lang ang panubasun. Sa pihak nga bahin, kon nag-upahun gani ang andang ani kag tama gid ka minus ang panubasun, makakuun ria nga, “Ti, iwanun mo hay pigaw kadya nga tuig. Basi pa lamang bay sa sunod tuig kon kaluy-an ta rudto lang natun bawiun.” Sa atun pa, ginabaton ang kapyerdihan.
Paray nga urubasun
Sa tion nga ang paray nagaurobasun pa lamang, amo karia ang ginahimo nga ubas. Ang paray byerde ang kolor pati ang sangka dahon nga nakaantad sa uhay. Ang distansya kang dahon sa uhay malawhan, hay amo ria ang karaptan kang uhay para mahulas lang ianihun nga gamitan kang kayug sa pagkutul ka mga inuhay.
Ang urubasun indi pwede nga linasun. Anhaw ra? Tungud hay ang mga pinasi kang urubasun malig-on nga nagaangut sa uhot kang paray nga byerde. Mahukas lang ria sa uhot kon imo nga hamgudon kang biniklan. Nadumduman ko kauna nga ang kutsara ginamit sa paghamgod kang inani nga urubasun. Kinahanglan nga hinayhinay lang sa paghamgod hay duro ang sagun-ot. Nagapaksi ang uhot kon nasobrahan ka hamgod. Ang manoghamgod mabudlayan kon anang obra duro sagun-ot tungud hay ana ria nga ibutang sa anang palad kag itakpan sa pihak nga alima kag piripisun ang sagun-ot kang paray agud nga magkarapupo ang mga pasi halin sa sagun-ot.
Ang urubasun nga paray ginaani kag ginahamgod. Pagkatapos karia ihulasun kag ibaywun. Kada tupa ka hal-o nga ginabayo ang urubasun, nagalapad anang bugas. Amo karia ang ginatawag nga ubas, nga byerde ang kolor. Kon kaisa ang panit kang paray nagapilit sa bugas kang ubas tungud hay mainit pa gani ang hinulas dayon run pit-ol kang bayo sa lusong. Hay indi run makahulat nga magkapug anay. Mintras nga ginabayo ang ubas mahamot gid. Sa tion nga matapos ang baraywun nga ubas, nabusog run ang imong pangpanimhot. Kon matapos run ang ubas, itawgun run ang myembro kang panimalay nga magkaun hay kon magbuhay run gani, ang ubas nagatigdas.
Ang ubas manami gid nga usapun. Pati anang binlud ginaduum.
- Sundi ang kasugpon -
*Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://noypicollections.blogspot.com/2011/07/other-paintings-and-sketches-of-fernado.html.