Uyas kang Paray
Ikadiseotso nga Bahin
Tugday
Masadya kon may imaw nga magtugday kang inanyan. Ang tugdayan duro nga mga amakan nga nagahumlad para itugdayan kang mga inanyan. Nagadipendi kon ano ka lapad ang aranyun kang tag-iya. Kon kaisa bali anum ka amakan ang nakahumlad. Ang tugday nagaturupad-tupad lang kon magdurungan ang mga mangurani sa pagtugday.
Ang inanyan sa sulud kang tabig nagapabuyung ang posisyon kang mga inupong. Amo man ka ria ang posisyon kang mga inupong kon ginatugday sa amakan. Ang sulud kang tabig ihakadun ang mga inupong kag itugday.
Iwanun bay pagtugday? Ang una nga inupong nga nahabwa halin sa tabig, ibutang sa amakan, magbuul liwan ka sangka upong kag idugang sa una nga rudyan run sa amakan. Ang darwa ka upong nga ria nahimo nga bahul nga inupong, amo ka ria ang pinakasalad kang tugday. Maghabwa liwan kang sangka upong kag itongtong nga nagapaikis sa ibabaw ka pinakasalad nga upong. Sampawan liwan kang sangka upong nga nagaikis hasta nga nagalibot ang inupong nga nagapatipuron lantawon.
Kinahanglan itandaan kon sa diin dampi ikaw nagtugday hay daw nagapararihas lang kon lantawun ang mga tugday kang mga tawo. Magbalik liwan rudto sa aranyun. Dugangan ang ani para nga kon duro ang inanyan nagabahul ang tugday. Kon bahul gani ang tugday duro man ang suhol nga idarhun mag-uli.
Kon kaisa may tatlo ka tabig nga naani kag maubos run ang aranyun. Ang tanan magtipon sa tugdayan. Dali lang natapos ang aranyun tungud hay nagturumpok ang mga tawo sa pag-ani. Kapin pa kon ang tag-iya maalwan magpangsuhol sa mga tawo, ginatandaan kang mga mangurani kag ginabalikan kada tuig.
Partida sa inanyan
Natapos run ang aranyun, nahakot run ang tanan nga inani, kag natugday sa tugdayan.
Ang tag-iya mag-umpisa ka partida sa tugday katong marapit sa binit kang turumpihan para nga hulas lang pagwaslik kang mga inupong.
Nakaabot pa ako kang pito ka isip. Anum ka upong ana ka tag-iya kag ang ikapito nga upong ana kang nag-ani. Sa urihi nagsaka ang numero sa pagparti kang inanyan sa mga tawo. Ang siyam ka bahin para sa tag-iya kag ang ikapulo amo ria ang suhol sa tawo nga nag-ani.
Ang tag-iya mag-umpisa ka partida kang inanyan. Ginauna ang sulud kang tabig ka hakad kag isipun ang inupong. Sa ana nga pag-isip, ginakaptan na ria ang inupong sa darwa ka alima nga nagagakap kag mag-isip ka: isara, darwa, tatlo, apat, lima, anum, pito. Mag-untat ria sa pag-isip tungud hay kulang. Pagkakita na kang sangka upong bilang salad ka tabig, ginapabilin na ria. Magpadayon ria ka hakwat kang inupong halin sa tugday kag ipadayon ang pag-isip nga: walo, siyam, kag ang ikapulo ginadasuk nga ginasulud sa tabig ka tag-iya kang tugday. Mag-umpisa liwan sa pag-isip kang mga inupong sa tugday hasta nga matugro ang suhol sa husto nga bahin. Ang mga inupong nga naisip run, may nagatipon kag rudto ginadara sa ginatumpihan.
Ang maalwan nga tag-iya duro ang nagayuhum sa kalipay. Pero kon ang tag-iya gani utitid, maisip kag maimot, ang mga mangurani nagapanghakruy tungud hay gamay lang ang suhol. Ang pamatyag nanda nga ginkayaba ka husto ang andang inanyan kag wara ginpartida ka mayad. May rudyan man nga ginabubo gid ang tabig nga indi makadara kang uyas. Indi gani ginakayaba ang uyas sa sulud kang tabig paagto sa amakan. May rudyan man nga kon maghakup gani kang suhol, ginawisikwisik na gid anay ang inupong antis ibutang sa sulud kang tabig. Ang nagapamartido wara gid ti luoy-luoy sa mga mangurani. Nagakasakit gid ang andang buut hay pamatyag nanda ginalutos sa andang kinabudlayan.
Ang myembro kang pamilya amo ang nagapanuhol sa mga mangurani. Malisud gid kon sangka tawo lang ang nagapamartida tungud hay sa sobra nga kuub-kuub, ang hawak nagasakit. Kon mag-isip ikaw kang inupong halin sa tabig hasta sa tugday, nagakuub gid ikaw ka ria. Kada gakap mo kang mga inupong nga ginaisip, amo man ka ria ang paghulag kang imong ulo nga nagasaka-naog kag ang imo buli nagatuwad-tuwad sa hala ka isip. Pagkatapos nga nakapanuhol sa bali pulo ka tawo, ang likod mo ka ria daw indi run ma-untay, masakit, maalay, kag makapoy. Sa atun pa wara ti mahulas nga obra sa uma.
Ang iba nga myembro kang pamilya nga mga laki ginasunod sa paghakwat kang mga inupong nga ginatumpi ang inani. Indi ria nanda pag-untatan hasta nga mahitso ang paray kag matumpi tanan. Pagkatapos nga natumpi run ang tanan nga paray ginabaruron ang amakan kag ginahantal sa mara nayon.
Ang tag-iya mintras nga nagapangsuhol sa mga tawo, ginalantaw kon sin-o ang dapat itugruan kang pabor bilang utang nga kabubut-un kag gugma sa anang tinawo nga nagbulig sa tion kang tag-orubra.
Sa amo kadya nga rason may pabor nga ginatugro sa ang mga:
1. Paryenti nga nagabulig sa taramnan sa panahon kang tanum.
2. Marapit sa baratyagun bangud nakabulig sa tion nga ginakinahanglan.
3. Paryenti halin sa marayu nga lugar nga nag-ani lang gid para matugruan kang paray.
4. Suki sa taramnan nga nag-obra sa tion kang tagtaranum.
Nakilala ria kang tag-iya nga nakabulig sa anang taramnan, gani ipaurihi ang pagsuhol kag ginasulhan lang sanda kon wara run ti tawo nga mga mangurani nga nagalantaw. Ang pagpartida ka andang inanyan wara run pag-isipa pa ang mga inupong. Ang buta nanda nga tabig ginabul-an lang ka sangka wiswis nga uhay kag magkuon nga, “Panaw run darha ra mag-uli ang tabig mo.” Ang paryenti nga nakilala ang anang pagbulig alisto man ria magbuta kang anang tabig nga sobra gid kadasuk, nagalaum nga itugruan tana kang pabor. Abi mo ria nga tawo, hay natugruan kang pabor, nagasiribud lang gid ka ria anang yuhum sa kalipay.
May rudyan man nga paryenti nga halin sa marayo nga lugar kag bukun ti mangurani pero nag-ani lang tungud hay suud ang baratyagun. Makuri ria mag-ani. Ang iba nakaani run ka tatlo ka tabig ana tana amo pa lamang mabuta ang anang tabig. Kon matapos run ang ani, pag-abot sa pagpartida ka inanyan, ipaurihi ria tana sa pagparti. Kon wara run gani ti tawo, magkuon ka ria ang tag-iya kang aranyun, “Ibul-an lang ria kang sangka upong anang inanyan kag kun-on nga uli run to darha ang tabig mo.” Amo ria ang pinakabulig na sa anang paryenti nga may utang nga kabubut-un.
May rudyan man nga nagaani, bukun ti tabig anang dara kondi ang bahul nga bakuwa. Mag-umpisa ria ka ani hasta nga mabuta anang surudlan. Dugangan na nga ani kag idasukun ka husto. Kon mabuta run gani anang surudlan, masinggit ria sa tag-iya kang aranyun nga “Nong, iwan dya buta run ang surudlan ko?” Ti, magkuon ang tag-iya nga “Sige, Ontoy, darha mag-uli ang inanyan mo.” Nagtugot nga idarhun pauli sa nag-ani tungud sa kahadluk. Ang rason nga nahadluk tungud hay wara ti katupung sa anang kalaot nga tawo. Ang obra na palugus kag ginakahadlukan. Tana misno nga nag-ani indi makadara sa anang bahul-bahul nga bakuwa, ginbul-an na kang karosa kag karosahun pauli.
- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://fernandoamorsolopaintings.com/Fernando_Amorsolo_Biography_Page.htm.