Ikalima nga Bahin
Katigbatohan (Orthography)
May tinaga gali nga katumbas kang Ingles nga “orthography.” Suno sa diksyonaryo, “orthography is the art of writing words with the proper letters according to accepted usage” ukon sa mabugu “correct spelling.” Nagakahulogan nga kinahanglan may pat-ud nga alfabeto kag may surundan sa paggamit kadya.
“Katigbatohan” ang gingamit ni Paguntalan; “katigbatuhan” tana ang kay Mulato. Sangka letra lang ang kinalain, kag diya suno man sa katigbatohan nga ginasundan nanda. Kon isara man diya sa mga tinaga nga imbento (coined words) kang Sumakwelan, manami diya nga angkunun hay ginatiglawas gid kang tinaga ang pamaagi sa pagsulat kag pagbasa. Lain tana diya sa artipisyal nga “Hang-banwa”, “dakbanwa” ukon “lantipgaan” nga imbento nanda. Ang urihi nga mga tinaga tama ka pirit.
Ang mga mal-am kon magtudlo kang pagbasa ukon pagsulat, makuon nga “batobatoha bala.” Sa pagbatobato ginasara-sara ang tunog kang kada letra kag ginatarabid ang tunog tubtub mabuul ang bilog nga tinaga. Diyan ginbuul ang “tigbato” bilang sangka letra (sambato), ukon ang pagtarabid kang mga tigbato, agud mahuman ang tinaga “katigbatohan.” Ang “batobato” amo ang katumbas kang Ingles nga “to spell.”
Kay Mulato, 28 tanan ang tigbato: lima ang palimog/patingog, 15 ang kalimog/katingog “nga ginagamit sa kinamat-an kag sarang mapanibag-o (modifiable) nga mga dumaray-o nga mga tinaga,” kag walo ang ginagamit sa indi mapanibag-o (non-modifiable) nga mga tinaga. Amo dya ang alfabeto sa katigbatohan ni Mulato:
Palimog/Patingog (Vowels)
A (a) E (e) I (i) O (o) U (u)
Kalimog/Katingog (Consonants)
B (b) D (d) G (g) H (h) K (k) L (l) M (m) N (n) NG (ng) P (p)
R (r) S (s) T (t) W (w) Y (y)
Mga Kalimog/Katingog nga indi mapanibag-o
C (c) F (f) J (j) Ñ (ñ) Q (q) V (v) X (x) Z (z)
Bisan sa pagpili kang mga tinaga nga katumbas kang “vowel” kag “consonant” sa Ingles, nagapanimbang gihapon si Mulato. Palimog/Kalimog kag patingog/katingog ang anang ginapilian. Tagalog ang paraanggidan (model) ni Mulato. Patinig/Katinig ang katumbas nanda sa Tagalog. Mas piliun ko ang gamit ni Paguntalan nga “patonog/katonog” tungud tunog kang tigbato ang ginalaragway rugya, bukut limug, pero “patunog/katunog” ang pagbatobato nga akun ginatugda kag gamitun.
Wara it kinalain ang katigbatohan ni Ruelo magluwas sa pagbuhin kang NG (ng), gani 27 lang tanan ang ana. Pareho lang ang lima ka patunog, kag 22 tanan ang katunog. Nagaguwa gid ang pagka-DECS supervisor ni Ruelo sa pagpili kang mga katunog nga b, d, g, h, l, m, n, p, r, s, t, w, y nga suno kana amo ang naabay sa Kautusang Pangkagawaran Blng. 81, 1987. Gindugang na ang c, f, q, v, x, z, kag ñ nga halin sa Español kag Ingles.
Wara gid it kinalain ang katigbatohan ni Mulato sa bag-o nga alfabetong Filipino nga ginpasundan kang DECS sugod kang pagsulud kang Dekada ‘90. Ang alfabetong Filipino may 28 ka tigbato kag ginamitlang suno sa Ingles magluwas lang kang ng (ginabasa nga en-ji) kag ñ (enye).
Sa daan nga abakadang Pilipino, nga gingamit tubtub sa paghingapos kang Dekada ’80, 20 lang ka tigbato, kag ayhan amo diya ang ginsundan ni Paguntalan. Ugaring may sala ang teksto nga atun gintamdan, ayhan nagtalang si Paguntalan ukon nagsala ang taypseter sa imprenta. Suno kay Paguntalan:
Ang mga tigbato nga ginagamit sa Hiniligaynun sa pagmitlang, ginagamit man sa hiniraya (sic) nga amo ang masonod: a, b, d, h, I, k, l, m, mg, n, o, p, r, s, t u, w, kag y. Ang katigbatohan napahat sa darwa ka hot-ong: patonog (vowel) kag katonog (consonant). Ang mga patonog amo ang: a, e, i, o, u. Ang katonog amo ang b, d, h, k, l, m, mg, n, ng, p, r, s, t, w, kag y.
Sa una nga paghinambit 18 ka tigbato, pero wara maabay ang e kag g; may nasulat nga mg, pero wara ang ng. Sa paghinambit kang patunog, lima tanan lakip ang e, kag 15 tanan ang katunog nay nagdugang ang ng, pero wara gihapon ang g.
- Sundi ang kasugpon -
*Litrato: Halin sa http://nature.desktopnexus.com/wallpaper/1394181/.