Ikapito nga Bahin
Sakup kang pagtuon
Alfabeto lang kag ang pagmitlang kang gamit kang mga patunog ang sakup kang pagtuon ni Mulato. Mahimo nga kulang ang manuskrito nga akun nabaton, ukon amo lang diya ang sa banta ni Mulato kinahanglan na nga ipaathag tungud mas mahapus matun-an ang mga katunog hay pat-ud man ang mga tunog kadya kag wara nagabalhin kon gamitun sa pagbatobato.
Kay Ruelo darwa ka bahin: “Orthography” kag “Pronounciation (sic)/ Accentuation.” Sa idalum kang topiko nga orthography ana ginlakip ang:
A. The Alphabet
B. Sounds of Karay-a vowels
C. Spelling Karay-a words
D. Cluster of Consonants; kag
E. Letters of Spanish/English origin
Kuon ni Ruelo ang mga tinaga sa Kinaray-a ginabatobato suno sa pagmitlang. Kinahanglan lang pamatian ang tunog samtang ginahambal. Nagtoon tana sa pagpaathag kon paano sulatun ang tunog nga naulang sa o kag e (schwa sound). Amo diya ang atun igahayag sa sunod nga bahin.
Sa consonant clusters wara man it paathag si Ruelo kon ano ang gamit kadya sa Kinaray-a magluwas sa mga halibawa nga ana gintugro. Ang consonant clusters mga katunog nga nagasundanay kag indi masipak sa sangka kunla:
Br broha pl plano gr gramo
By byahe ky kyosko sy ginansya
Dr droga ly lyabe ts tsapa
Kalabanan kon bukut tanan kang mga halimbawa nga diya mga tinaga nga huram sa pulong nga lay-aw, kag sa mga tinaga nga slang angay kang switik nga urihi lang nagsulud sa atun pulong. Ayhan tungud bukut duna diyan consonant clusters indi lang sa atun pulong, kundi sa kabilogan kang mga pulong nga Filipino. Amo ayhan nga ginlakip ang ng sa atun alfabeto tungud amo lang diya ang consonant cluster nga duna sa atun pulong.
Ang iban kang mga halimbawa ni Ruelo resulta kang pag-angkun natun kang mga tinaga nga may nagasundanay nga patunog sa sangka kunla (dipthongs) nga raku sa Espanyol kag sa Ingles, pareho abi kang gwapo (guapo), byahe (viaje), piano (piano), kyosko (kiosk), kag skawt (scout).
Kon usisaun gid, wara it dipthong sa Kinaray-a. Amo gani nga may panuytoy nga “kon ano ang pagmitlang, amo man ang pagbatobato,” nga kaangay sa Tagalog nga “kung anong banggit, siyang baybay.” Ang mga tinaga nga ria, piut, siuk ginamitlang nga /ri-a/, /pi-ut/, /si-uk/ kag bukut /riya/, pyut/, kag /syok/. Ang dipthong ginpasulud kang mga Espanyol kang naghimo sanda kang mga diksyonaryo kang mga tumanduk nga pulong; ginsunod nanda ang andang kinamat-an nga panuytoy sa pagbatobato. Pero kon sundan to ang gawi kang Kinaray-a ang mga tinaga nga puersa, puede, puerta, kueba, suerte, aksion, punsion, peria, leksion, siam, kag mansion sulatun nga pwersa, pwede, pwerte, kweba, swerte, aksyon, punsyon, perya, leksyon, syam (ukon siyam), kag mansion. Rugya natun makitaan kang gamit ang consonant clusters nga ginawakal ni Ruelo.
May sayup man si Ruelo sa pagkabig kang bl sa bibliya nga consonant cluster. Nabilang sa nagasipak nga kunla ang b kag l (/bib-li-ya/). Nagagwa nga Ingles ang paraanggidan ni Ruelo sa anang pagtuon, kag mga panuytoy sa Ingles ang anang ginasundan.
Ginatugda ni Ruelo nga bukas ang Kinaray-a sa pag-angkun kang iban nga tinaga halin sa lay-aw nga kultura, kapin pa sa mga pantangi kag mga sayantifik nga tinaga pareho kang Egaña, Xerox (pero mahimo man nga seroks), zebra, Molotov, Quezon, Juan, Felipe, cornea.
Sa bahin kang “pronounciation/accentuation” makabulig ang panuytoy nga gintugda ni Ruelo. Ginsundan na ang Tagalog nga pamaagi sa pagbutang it dagmit (accent) agud mapat-ud ang kahulogan kang mga tinaga nga patas ang batobato pero may lain nga kahulogan. Suno kay Ruelo apat ka paagi ang pagdagmit kang mga tinaga: palagday (malumay sa Filipino), patalas (mabilis), pasumpu (malumi), kag pakuru (maragsa). Ang mga pananda nga ginagamit sa pagpat-ud kang dagmit amo ang panalas (pahilis), panumpu (paiwa), kag panguru (pakopya). Ang mga tinaga nga wara it pananda ginamitlang it palagday.
Ang mga pananda makabulig sa takus nga pagmitlang kang mga tinaga pero sa mga anad run sa Kinaray-a indi run kinahanglan ang pananda hay paagi sa konteksto kang pasayud (sentence) maman-an run ko ano ang kahulogan. Manami tamdan ang halimbawa ni Ruelo:
Palagday Patalas Pasumpu Pakuru
Tobo (tube) tobo (sugar cane) tobo (growth) tobo (of the same age)
Amo diya ang kahulogan kon gamitun sa pasayud:
Palagday Mabakal si Manong kang tobo sa kirid-anun nga gripo.
Patalas Mapagaling kami kang tobo.
Pasumpu Marimasa ang tobo kang tanum.
Pakuru Tobo si Rosa kag si Cirilo hay dungan sanda ginbata.
- Sundi ang kasugpon -
*Litrato: Halin sa http://abstract.desktopnexus.com/wallpaper/459071/.