Ikasiyam nga Bahin
Ang pinasahi nga tunog
Indi gid magrayu ang katigbatohan kang Kinaray-a sa katigbatohan kang nagatubo tulad nga Filipino. Ang pinakamalisud, kag nagaguwa nga wara pa malubad nga problema sa pagsulat sa Kinaray-a, amo ang pagtiglawas sa pinasahi nga tunog nga naulang ukon ang “schwa sound.” Tawgun natun diya nga “naulang nga tunog.” Indi lang sa Kinaray-a mabatian ang diya nga tunog, may diyan man sa Ilokano.
Wara ginpain ni Mulato ang suno kana “naulang nga tunog subong sa ulot kang o kag e kon diya ginasundan ukon wala kang sangka konsonante.” Gindapun na lang diya sa patunog nga o. Ang anang mga halimbawa:
Bukon takon huod buot
Puros ubos lu-o hu-o
Katigbatohan kang Hiligaynon ang ginasundan ni Mulato rugya gani amo diya ang anang panugyan. Kon sa Kinaray-a, sulatun diya kang bukun, takun, huud, buut, purus, luo. Wara it tinaga nga “hu-o” sa Kinaray-a. Pero sa painoino man ni Mulato nga ang naulang nga tunog dapat sulatun nga u hay gingamit na diyang mga halimbawa sa gamit kang patunog u: daguub, suud, pulud, kuub, piud, pisu, dawu, tuktuk, hinulsul, guba.
Magkaangay ang pagsurundan nanday Paguntalan kag Ruelo: Ang tanan nga tunog /o/ hugut man ukon malum-uk, sa unahan, tunga-tunga ukon urihi nga kunla kang tinaga, ginasundan ukon wara kang katunog ukon patunog, sulatun kang o. Ang tanan nga naulang nga tunog sulatun kang u.
Wara it duro bais diya nga pagsurundan. Ang puti puti, ang itum itum. Amo diya ang andang ginasakdag. Maathag ang mga halimbawa ni Ruelo:
/u/ /o/
Busug bosog
Buul bool
Latu lato
Dapug dapog
Bulag bolag
Kurung Korong
Lutas run raad ang problema kon amo diya ka simple ang pagsurundan. Pero bukut amo diya kahulas, tungud bisan ang patunog nga o duro it tunog. Ang halimbawa ni Ruelo nga tunog kang /o/ sa /lo-ro/ bukut pareho sa /bo-sog/ kag sa /bo-lag/ hay sa una nga kunla mas hugut ang /o/ kag mas bagay ang busog kag bulag. Bisan sa Filipino amo diya ang pagbatobato. May mga tinaga nga naandan run kang mata; mas nagakaangay turukun ang bulan sangsa bolan, bukal sangsa bokal, bulak sangsa bolak.
Ianggid ta ang buyog sa boyog. Lain ang tunog sa una nga kunla sangsa ikarwa nga kunla. Mas hugut sa una, mas malum-uk sa ikarwa. Ti, andut pareho nga /o/ ang magatiglawas sa tunog? Sa bugu nga pulong, ang pagsurundan nga ginasakdag nanday Paguntalan kag Ruelo wara nagapakita kang kadunaan kang mga tunog sa tinaga.
Bisan si Paguntalan nasulayan sa tigulo kang anang sanaysay: “Panoytoy sa Pagsulat kang Hiniraya.” Kon tamdan ang andang pagsurundan, dapat “pagsolat” bukut “pagsulat.” Andut nagsala pa? Hay naanad run ang atun mata sa “sulat.” Sa Tagalog, Cebuano, kag Hiligaynon “sulat” ang ginagamit; sa Ilokano “surat.” Buut hambalun duna nga tinaga sa Filipino ang sulat. Andut lainun pa sa Kinaray-a kag himuon nga “solat”?
Magluwas sa sulat, may mga tinaga kita nga ginagamit sa Kinaray-a nga ginagamit run man sa Filipino: puti, pula, ulo, asul, dulang, tubo, gusto, busog, kutis, bulak/bulaklak, burak, luto, sulo, kamusta, una, kuto, puto. Naanad run ang atun mata sa mga tinaga nga diya gani mahapus makilala kag makapadali sa pagbasa. Indi run kinahanglan nga ligwatun pa ang pagbatobato kang mga tinaga nga namitlang. Magluwas nga naanad run ang mata sa pagbasa kadya, mas makadugang man sa pagpasanyog kang Filipino bilang pungsodnon nga pulong sa Pilipinas.
Ayhan imbes nga magmangin matig-a kita sa pagsunod sa sangka pagsurundan lamang tungud pinakamahulas, makahimo kita kang sadsadan nga katigbatohan nga nagalantaw man sa kadunaan kang atun pulong. Mas mangin makahulogan ang atun katigbatohan kon ginadumdum ta man ang gawi kang Kinaray-a ka gang lugar kadya sa mas malapad nga patag kang duro nga mga pulong sa Pilipinas.
- Sundi ang kasugpon -
*Litrato: Halin sa http://abstract.desktopnexus.com/wallpaper/1325035/.