Luyaganay
ni Consolita V. Rubino
Ang kada tinuga may baratyagun. Natural ria sa kalibutan nga ang sultero kag daraga nagaluyaganay. Sa pagpangaluyag, ang sultero nagapahayag ka anang gugma sa daraga nga naluyagan kag ang nagabaton kang gugma amo ang daraga nga may luyag kana. Sa tulad nga tiyempo, makita natun nga ang pagpahayag kang gugma bukut lang sa sultero nagahalin kondi sa daraga man. Tungud sa gugma nga ginbaton, nakatanum ang gugma sa nahigugmaan. Amo karia ang pag-umpisa kang relasyon nga naganobyohanay ukon naganobyahanay sanda. Sa dali nga pagmitlang, nagahigugmaanay.
Ang mga sahi kang gugma:
1. May nag-umpisa sa lamharun pa lamang ti edad kag sa una nga pagturuk nabihag sa gugma
2. May rudyan man nga urihi run lang nakabatyag kang paghigugma hay paayaw-ayaw sa pagkadaraga ukon pagkasultero
3. May pinunggan nga gugma tungud sa mataas ang handum sa kinabuhi nga ginadab-ot
4. May rudyan nga pinalampas ang gugma hay nagdisider nga magsarahanun sa anang kaugalingun
5. May tinago nga gugma tungud sa personalidad nga mahuruyaun kag wara mapabutyag ang gugma
6. May gugma nga ubos-ubos kag dali natapos (hurubatun dya ka mga mal-am)
7. May sampihakan nga gugma, ang nagahigugma tudo-tudo ang kabudlay pero ang nahigugmaan nagapasapayan lang
8. Ang gugma nga matuud nagabalansi kag kinahanglan nga parehas ang sukub kang baratyagun.
Ang kada tinuga may ana gid nga kinaadman parti sa gugma nga istorya, may masubu kag may masadya. Ang ginparis nga babayi kag lalaki nga naghigugmaanay sugo ria kuno kang kapalaran kag amo karia andang suwerte, suno sa hambal kang mga mal-am.
Sa gahum kang gugma, nagpakasal ang sultero kag daraga. Sa kasal nagapirma ka kontrata nga mag-unongay gid sanda sa kada isara hasta sa katubtuban mintras nga may ginhawa.
Pangluyagay paglumbos ka giyera
Pagkatapos kang giyera halin kang 1945 hasta kang 1950s, ang pagpangluyag kang sultero sa daraga ginagamhan kang andang ginikanan. Ang mga ginikanan ginasunod sa plano, sa pahito kag sa desisyon para sa andang kabataan nga mag-asawahay.
May rudyan man nga nag-asawahay sa andang kagustuhan kag paghigugma. Nagpakasal sanda sa suporta kang ginikanan pero talagsahun lang gid dya nga hitabo. Ang kalabanan ginagamhan gid kang ginikanan ang andang kabataan. Sa edad pa lamang nga 15 anyos, may nagahumun run kon sin-o ang ipabana sa andang bata nga daraga.
Kon ang sultero may gusto nga magpangaluyag sa daraga nga nakursunadahan na, ihambal na ria sa anang ginikanan, para ang ginikanan ang mahambal rudto sa ginikanan kang daraga. Ang ginikanan kag ginikanan ang nagaistoryahanay.
Ang ginalantaw kang ginikanan ka daraga rudto sa pamilya kang sultero kon may kalidad sa pangabuhi, matandus, mabinuligun, may ikasarang nga igasto sa kasal. Ang ginikanan kang sultero nagalantaw man kon may manami nga ugali nga makita sa daraga. Sanda ang nagaaprobar sa mangin asawa kang andang bata nga sultero.
Pag-edad kang 17 anyos ang daraga, ihambalun kang ginikanan nga may nakagusto nga sultero kag desidido sa pagpangasawa kana. Ti, ang daraga bisan indi na gusto, indi makalikaw tungud hay amo ria ang kagustuhan ka anang ginikanan. Pagkatapos nga nahambalan run ang daraga, sanda nga ginikanan ang nagahinyo parti sa plano nga magpamalahi.
Ang pagpamalahi, tion ria kang pagtipon ka mga ginikanan kang daraga kag sultero. Rudyan run nanda ginaistoryahan kon san-o ang kasal, kinahanglanun, bisti sa kasal, punsyon kag pangabuhian kang bag-ong kasal. Pagkatapos kang pamalahi, amo run karia ang pagtawag nga nobya kag nobyo.
Kon tapos run ang paghambalanay parti sa kasal kag nagsugtanay sanda sa mga kondisyonis. Sa sulud kang tatlo ka bulan pagkatapos kang pamalahi, ang kasal ginahiwat nga may punsyon. Ang partidos kang nobyo ang magasto ka tanan sa bulig kang anang ginikanan hay tana ang nagapangasawa. Si nobya nagahulat lang kag mag-ugyon sa adlaw kang kasal.
Ang sultero nagasugot lang kon ano ang nadesisyon ka andang ginikanan. Pagkatapos kang pamalahi rudyan run ria sa balay kang nobya maserbisyo ang nobyo hasta nga ikaslun. Nagabulig ria ka bayo kang paray, sag-ub, arado, nagabulig sa pag-obra sa taramnan, gatimbang sa anang mangin ugangan. Ang tanan na nga katandus ginapakita, hay basi indi madayon ang kasal kon may reklamo ang ginikanan kang daraga. Ginalantaw man ang integridad kang nobyo kon bala sinsiro gid matuud ukon salimpapaw nga tawo.
Ang daraga nga parangasaw-un, dyan lang ria sa balay imaw sa anang nanay. Gustuhon na man nga maglikaw hay indi na pa gusto nga magpamana, pero wara ti mahimo. Nagasunod run lang nga magpakasal bilang pagtahod sa ginikanan. Sa ana nga pagkamasinurundon nagatuo nga mapasidunggan na ang anang ginikanan.
Sa oras nga ikaslun amo pa lamang karia ang nobyo makakaput sa alima kang anang nobya.
Ang bag-ong kasal magtingub anay sa ginikanan antis magpain sa andang pangabuhian. Nagadipendi man ria kon sa diin ang gusto kang mag-asawa magtiner. Ti, karon ang ginpakaslan, bisan wara ti luyag sa anang bana tungud hay nakasal run sanda, ang anang gugma amo pa lamang magtubo kag ginabaton ang kahimtangan nga may pangabuhi run tana bilang istado.
Kato anay ka 1960s may kasal sa uma
Amo kadya ang anang istorya. May daraga nga15 anyos pa lamang, may nakagusto nga mangasawa kag ang ginikanan kang sultero nagprokurar para sa andang bata nga sultero. Ang daraga indi magsugot hay lamharun pa ang edad. Ugaring anang tatay nagtugot nga magpamana hay ginapormal. Pirmi rudyan nagapamasyar ang sultero. Sa urihi nagpagbati nga magpamalahi.
Ang tatay kang daraga nagsugot nga magpamalahi. Sa andang pagpamalahi gin-istoryahan ang mga kasugtanan.
Naghambal ang tatay kang daraga sa atubang ka sultero, “Ang daraga ko lamharun pa sa edad, kon desidido gid ikaw nga mapakasal, masarangan mo magbuhi kang imong pamilya?”
“Huud, masarangan ko,” sabat ka sultero.
Nagsugpon ka hambal ang tatay kang sultero, “Ti, buligan natun sa umpisa hasta nga makatindug sanda sa andang kaugalingun.”
Nagpadayon ka hambal ang tatay ka daraga, “May ipatuman ako kaninyo sa mga kondisyonis nga dya. Igastuhan ninyo ang kasal, ibaklan ka bisti, kag ihawan ka baboy para ipunsyon sa adlaw kang kasal. Magtugro kamo kang lima ka sako nga paray kag may gabaw pa sambilog nga karbaw. Kon matuman ninyo ang akun pangayo, pwede nga ipakaslan ka imong sultero ang akun nga daraga.”
Nagsugot ang partido kang sultero nga wara ti duro nga pamangkutanun.
Pagkatapos kang pamalahi, ang sultero nagserbisyo sa balay kang nobya hasta nga ginkasal. Pagkatapos nga nakasal run sanda, gindara na ang anang asawa sa andang lugar rudto sa bukid. Ang karbaw ginbilin sa puder kang ginikanan ka ana nga pinakaslan.
Istorya kang sultero nga masupug magpangdaraga
Sa sangka lugar, may sultero nga masupug gid magpamasyar sa daraga. Duro ang mga nobya ang nakita antis nagpakasal sa napili na nga hinigugma. Sa anang pagpangabuhi nakabata ang anang asawa ka tatlo, puro gid babayi nga nagahagdanhagdan. Nagtinguha man raad nga makabata sanda kang lalaki pero puro babayi ang nahimo.
Baw, dya nga tawo kahangawa, hay basi kuno nga kon magdaraga ang anang kabataan duro ang magpamasyar kag indi tana gusto nga mahitabo ang anang ginbuhat kang sultero pa tana. Karon, nagpinsar ka mayad kon ano manami nga ipangaran sa anang kabataan.
Kuon na, ipangaranan ko ang akun kabataan suno sa akun napili nga ngaran kag preparado ako sa akun kaugalingun kon sanda run maghamtung nga daraga. Kon may magpamasyar lantawun kon bala epiktibo dya nga ngaran.
Ang ngaran kang anang kabataan amo sanday: Magdalina, Paulina, kag Gabina.
Ang mga bata dali lang gid nagdaragkul. Nag-eskwela sa elementarya kag wara makaeskwela sa sekondarya tungud sa kapubrihun. Rudyan lang sanda sa uma nagabulig sa ginikanan. Ang mga bata na
may mga itsura nga nagasinandaraga. Sa wara magbuhay daw mga bulak sanda nga nagbuskag. Syempre kon sa diin gani may bulak, rudto man nagadapo ang mga buyog. Ang tatlo ka daraga kilala sa andang lugar.
Kilala ang pamilya nga dya kag indi basta-basta mabisitahan. May masupug gid nga nagpamasyar. Sangka gabii may sultero nga una gid nga nakapamasyar sa tatlo ka daraga. Ang sultero may tindug kag gwapuhon man. Tion nga nakapamasyar, ang mga daraga rudto run sa kuwarto. Pagkabati kang tatay nga may nagapanagbalay dayon na gawa kag naghambalanay sanda:
Tagbalay: Dali, sulud. Sa diin kaw maagto, Dong? Nakadalang kaw haw?
Sultero: Rudya, eh, mamasyar sa imong daraga.
Tagbalay: Sige, pungko hay itawgun ko. Magdali-na ... Pauli-na ... Gabi-na.”
Sultero: (Pagkabati kang panawagan, dayon na tindug.) Ti, ma-uli run ko, ah.
Tagbalay: Sige, balik lang sa adlawun kon gusto mo magpamasyar.
Tatlo ka Daraga: (Pagkalumbos kang sultero nagguruwa sanda) Tatay, ano ang ginapanawag mo kanamun?
Tatay: (Nagakadlaw) Manami gid man ang mga ngaran ninyo. Nag-uli ang nagpamasyar hay gintawag ko kamo. Mayad gid. Indi ako gusto nga magpamasyar kaninyo ang mga sultero sa gabii. Ang gusto ko ipamasyaran kamo sa adlaw.
Ambay lang kon ano ang kasaysayan kang sangka ginikanan nga dya kang tana pa ang sultero. May pagkaistrikto sa anang mga daraga. May hinungdan gid ria andut sa ano nga nangin maimon sa anang kaugalingun nga daraga.
- Katapusan -