Byernes nga adlaw, alas-sais kang aga igto run si Karyo sa sapa kang Kirapawan nga nahamtang sa ubus kang Mount Agutay, isara sa pinakamataas nga bokid sa banwa kang Sebaste. Maramig pa ang dapya kang hangin sa idalum ka marabong nga kagorangan kang daragkul nga mga pono it toog, bita, lawaan, kansilay, kag doral-og. Manami pamatian ang pagsiriyagit kang mga kapispisan sa talon piro si Karyo aga pa nagapaugut kag nagamoramod samtang nagabotwas kang tinagub nga taun kang orang kag patoyaw.
 
“Di gid ako magsala, mga bata gid ni Pato Mathan nagbotwas kang akun mga tinagub nga taun nga ya. Di pa kontinto nga bul-un ang dawi nga orang, tinabtab pa nanda akun taun. Madakpan ko lang .... Bahala run magkaun kang togis sa talon,” ang mabaskug nga moramod ni Karyo samtang nagabotwas kang taun rapit sa bosay kang Kipot sa sapa kang Kirapawan. Nagakoromodon tana tungud sa kinsi na ka taun, lima gid ang nasapwan na nga sinaksak it binangon kag wara run ang sulud nga mga orang, kalampay, okon sili nga dakup.
 
Sa sobra na nga kaugut, napinsaran na nga balusan man ang naghalit kana. “Kon sabagay, sanda man lang pirmi dya gapanolo kang banag kag awis, turukun ta kon sin-o malobag ng liug!” ang paminsar ni Karyo samtang nagaobra kang dap-ong sa kilid it sapa. Kang magdabadaba run ang dap-ong, dayon na buul kang sanghakup nga orang kag pangug kag gintablug sa nagadabadaba nga kalayo kag magsompirit dalagan paubus nga nagapadaos. “Bahala run maigo ang maigo.” Mga darwa pa ka oras ang ana nga dalagan bag-o makaabot sa banwa kag maparayu tana sa piligro.
 
Sa pihak nga bahin, si Neneng sangka lamharun nga daraga nga nagaistar sa Manila kag nagsonod sa anang amiga nga si Diding nga nagbakasyon sa banwa it Sebaste sa Probinsya kang Antique. Ang pamilya ni Diding nagaistar sa Sityo Bugtong Bokid, isara sa mga sityo kang Barangay Poblacion. May sangka simana pa lang dya nga nakaabot kag nalipay gid tana tungud ang hangin, ang palibot, kag ang klima iba gid komparar sa Manila nga masami magamo kag sipot ang pangholag.
 
Mahambal nga maanyag nga babayi si Neneng. Mapoti kag mapino ang pang-oyahun, holoy ang mga mata nga kon magturuk maambung sa panan-awan, insaktohan ang kataasun, kag may manami nga korba ang panglawasun. Sa sangka simana na sa balay kang anang amiga, doro run nga soltiro ang nagasonodsonod kanana nga toyo nga mangilala okon bisan magbuul lang kang nomiro ka anang silpon okon mangin “friends” sa Facebook.
 
Sa adlaw nga Dominggo, si Diding kag anang barkada kaimaw ang anang bisita naghagaday nga mag-excursion sa bosay kang Kipot.
 
“Neng, punta tayo ng Kipot Falls, swimming tayo dun,” ang panghagad ni Diding sa anang bisita. “Maganda sana sa Igpasungaw Falls, kaso maraming tao ngayon dun. Kung sa Inland Resort tayo, madaming tao din tsaka swimming pool lang din. Dami din swimming pool sa Manila. Sa Malumpati naman, dami din tao dun tsaka may kalayuan na. Pag sa Kipot tayo, solo natin ang lugar,” ang nakunyag nga panghagad ni Diding sa anang amiga samtang nagahiwa kang lyimpo nga sorogbahun. May ginpamakal run sanda nga pagkaun kag koyamkoyamun. “Dala din tayo, Bes, ng maraming indian mango at sawsaw natin sa alamang at bagoong,” ang sogpon pa ni Diding.
 
Pag- abot sa bosay kang Kipot, matood nga solo nanda ang logar. Maligwin kag maharon ang sapa tungud sa daragkul nga kakahoyan nga nagapalibot sa sapa. Wara it aragyan paagto sa amo nga bosay kag ang danas lamang kang mga sapat kag mga tawo nga sa bokid ang pangabohian ang mahawan nga aragyan. Wara ya ginasaraywan kang mga torista tungud mas oyon nanda mag-agto sa mas mabahul kag bantog nga Igpasungaw Falls nga nahamtang sa likwang kang Mount Agutay. Pagsamput nanda sa bosay, dayon buul ka picture ang gropo. May naga-picture sa bosay, may naga-selfie, kag may naga-groupie para may souvenir sanda pagbalik sa Manila. Ang mga laki sa barkada, maabtik man nga nagpanipon kang kahoy okon kawayan kag magdabok kang dap-ong para magraha kang pagkaun. May nagtig-ang, nagsogba kang lyimpo kag isda, kag may nag-ihaw kang manok. Ang iba pa gid, nagbuul kang rumbak kag dahon kang pakul para sa boodle fight. Tungud sa kainit kang tyimpo, ang iba naglokso run sa linaw kang bosay agud magparamigramig. Ang logar napono kang harakhak kang magbarkada. May nagsonloganay sabya kang tobig kag naglinagsanay.
 
Kang maraha run ang mga pagkaun, nagtipon ang gropo kag magkaun kang igma sa sangka boodle fight. May nagahamal sa soro nga nahimo sa rumbak kang pakul okon mansiganay hakup sa dahon ka saging. Pagkatapos igma, si Diding nagbokas kang balon nga dayok okon ginamus nga hipon kag mag-opak kang indian mango bilang pangyam-is. Masadya kag pasik nga nagaintra si Neneng sa tagsa ka hirimoon kang magbarkada.
 
Mga alas-dos kang hapon kag amat-amat run nga nagharon, gani ang magbarkada amat-amat man nga naghimus kang andang mga kalhit. Pinanipon nanda ang mga plastic agud masulud sa nagakaigo nga burutangan. Likum sa tanan, si Neneng nakabatyag kang pagparangloya kag pagparanakit it anang kalawasan. Tana nagasilong lamang kag daw may ginaturuk sa marayu okon ginapamisar nga dalum.
 
“Bes, anyari sa yo?” ang may pagkabalaka nga pamangkot ni Diding kang orihi nga matalupangdan na nga daw sa may ginabatyag ang anang amiga.
 
“Ewan ko ba, Bes, parang biglang nanakit ang katawan ko. Parang may humahampas na kung ano sa ulo ko,” ang maloya nga sabat ni Neneng samtang nagapislit kang anang dahi kon sa diin ayon ang ginabatyag nga sakit. Padayon ang pagmolalung na sa marayu asta golpi lang tana nagtindug nga nagasinggit. “Maawa kayo sa akin! Layuan nyo ako!“ ang may pagpakitlooy nga borahak ni Neneng samtang dasig nga nagadalagan bisan wara makakita it dalan. Sa sobra na nga dalagan, nakadanlug tana sa lomot kag nagdas-il ang olo sa bato kag nalipong.
 
Pagkamaan nanday Diding kag mga barkada nga nalipong ang andang bisita, dalidali nanda nga ginbolotbot kag ginyayungan panaog sa sityo para mangayo kang bolig.
 
Alas-sais kang sirum run sanda nakaabot sa balay nanday Diding nga yayong man gihapon ang lipung nga si Neneng. Pagkakita ni Manding Clara nga nanay ni Diding, borahak nga nagpamangkot ang mal-am kon ano ang natabo. “Ano ang natabo kay Neneng?” ang may pagkabalaka nga pamangkot kang mal-am.
 
“Ambay gani, Nay, golpi lang tana nagparangloya kag kang orihi, golpi lang nagdalagan nga may ginakahadlukan,” ang nagapisngu nga sabat ni Diding nga dinakup run kang nirbyos sa mga natabo.
 
Samtang nagapamangkotanay ang magnanay, hinali lang nagtindug si Neneng kag nagkupkup kay Diding nga nagahambal, “Bes, tulungan mo ako! Andyan na sila. Andami nila, Bes!”
 
Ginhakus ni Diding ang nagaturangab nga amiga samtang si Manding Clara daw tinakpan kang langit sa kahangyus. Nagmorarag lang ang anang mga mata nga naganganga ang baba.
 
Igoigo man nga nagsulud si Ontoy Salo nga tatay ni Diding kag asawa ni Manding Clara. “Aguy ran! Naiwan dan?” ang bongkaras kang mal-am nga bahul man ang kulba sa anang nakita.
 
Nagaturong run ang mata ni Neneng nga haros wara run it makita nga kalimotaw, nagabora ang baba kag nagaliad ang likod kag ang oyahun amat-amat nga nagaliso sa likod. Mabatian nanda ang linagatok kang tol-an ni Neneng nga daw ginalobag ang liug.
 
Dalidali si Ontoy Salo nga naggwa para mangita kang bolig. Sakto gid ang pag-agi ni Tomas nga nagasakay sa traysikul kag barkada na sa tobaan. Ana dya ginparahan kag ginhambalan, “Tom … Tom … Tomas, ag ag agto … agtonan ta anay si Iiiiyoy An … an … an … Andres to sa Barusbos, na a … a ... a … angol tana ang bisita ni Diding,” ang matonog kag nagadalidali nga panghambal ni Ontoy Salo nga nagapiritla run tungud sa kakulba.
 
Dalidali sanda nga nagsakay sa traysikul para solangon ang manogbolong sa Barusbos nga mga darwa lang man ka kilomitro ang balay halin sa banwa.
 
Alas-syiti sanda nakabalik dara ang manogbolong nga sinolang pa sa tobaan kag nagkaraola ang hongot kang ginainum nga toba tungud dalidali man nga nagsonod kananda. Wara pa sanda makasulud sa gawang, mabatian run nanda ang oraroy ni Neneng.
 
“Dali! Buul to ka luy-a,” ang may awtoridad nga mando ni Iyoy Andres kay Ontoy Salo.
 
Dayon man liso ni Ontoy Salo para maggabot kang tinanum nga loy-a sa kilid tangkal it andang gamay nga baboyan.
 
Pagsulud ni Iyoy Andres, igto run nakita si Neneng nga pono kang lanug ang maambung na nga oyahun, nagaparangitum ang itsora nga nagaliso run ang oyahun paagto sa likod kag nagakiwi ang baba. Ang anang mga mata nagadoros kag poro poti lamang ang makita.
 
“Lobaka ang loy-a!” ang sonod nga mando ni Iyoy Andres kay Ontoy Salo nga nagasalasala man it toman sa kada mando it mal-am.
 
Kang malobak ang sangka losong nga loy-a, ginhamros ni Iyoy Andres ang duga sa olo ni Neneng, sa oyahun, sa liug, kag sa bilog nga kalawasan kaimaw kang budubudu kag orasyon para matabog ang kon ano man nga nagasakit sa daraga.
 
Anay nga matapos ang budubudu kag naparigosan kang duga it loy-a ang bilog nga kalawasan kang daraga, amat-amat nga nagbalik sa normal ang pang-itsora ni Neneng. Ang oyahun wara run nalubag sa likod, ang mga lanug sa anang itsora nadora sa ana pang-oyahun, ang baba nga nagakiwi kag nagabora natadlung kag nakipot. Ang mata nga nagadoros, nakapirung. Dalum kag tayoyon ang pagginhawa nga daw masolhay run ang ginabatyag.
 
Sa orihi, ang mabatian lamang sa tunga kang nagub nga kagab-ihun amo ang honi kang pangka kag sirumsirum. Si Iyoy Andres nagsaysay, “Naigo tana si Nene nga ya kang ginatawag natun nga Angol, kon wara ya matabangan, ginpalakad run ya kang mga idalmunun. May nagsogba kang orang okon kalampay sa kon diin ya nag-agto. Tana lang ang naigo hay tana ang pinakahina it dungan. Gaoraroy ya hay ginboroligan tana it bakol kang mga idalumunun hay pwirti gid kaugut nanda nga mahugman ang aso kang orang kag kalampay ilabi run gid ang banag. Anda kabay ran nga mga hinuptanan kag ginapanag-iyahan nanda ang mga kasapatan nga pola it lokait sa mga sapa kag soba. Imaw man ang mga banag sa sapa.” ang panaysayun kang mal-am nga manogbolong.
 
“Kon magtola gani kamo kang mga sapat nga pola it lokait nga halin sa sapa okon soba parihas kang orang, kalampay, pangug, okon kagang, andaman nyo gid nga indi mag-awas sa kalayo ng sabaw, okon mamarhan kag masonog. Hay amo gid ya matabo kaninyo,” ang pamilinbilin pa ni Iyoy Andres sa tagbalay. “Pagrigos kang loy-a, nagpalagyo ang mga idalmunun tungud kontra kananda ang loy-a. Piro indi gid kita mag todo kompyansa, basi mabalik pa. Pagtoo sa mahal nga Makaako, imaw gid ran pirmi atun tandaan nga makabolig kanatun,” ang sogpon pa kang manogbulong samtang nagahigop kang taho.
 
Pagkasonod simana, daw pinahid lang ang nabatyagan ni Neneng. Nagbalik ang anang maambung nga pang-oyahun kag ang kapagsik kang anang lawas.
 
Asta nga nag-abot ang tion nga inogbalik run nanda sa Manila kaimaw si Diding. Ginhatud sanda nanday Manding Clara kag Ontoy Salo sa waiting shed sa banwa para magbantay kang Dimple Star nga sakyan pabalik sa syodad.
 
“Tita Clara, Tito Salo … maraming salamat po sa inyo, ha? Di ko po makakalimutan ang experience ko dito. Piro ang ganda po talaga ng lugar nyo. Pipilitin ko po makabalik dito sa susonod na bakasyon,” ang masinadyahun nga pamilinbilin ni Neneng samtang nagahakwat kang bagahi agud ikarga sa compartment kang bus.
 
Sa pihak kang karsada, may mataas kag bahul nga tawo nga nagatindug nga daw nagahulat man kang sarakyan paagto sa pihak nga diriksyon. Ang tawo nga dya mapoti, may itsora, midyo pirot ang mga mata. Ang anang oyahun pono kang malagtum kag itum nga borangos. Tungud natabonan kang anang malagtum nga borangos, indi makita nga wara it silog okon kalogkalog ang ibabaw kang anang baba parihas kang normal nga tawo. Nagaturuk tana kay Neneng. Nagabantay … nagahulat ….
 
- Tapos -
​

  
Bispiras ka pista minatay. Nagahingalup run ang adlaw piro masaku gihapon ang pamokpok ni Giling ka ginahimo na nga korongan ka anang mga mga manok. Gosto na gid dya matapos bangud nga kang nagligad nga adlaw, nadora ang anang manok nga monga nga bag-ong itlog. Gintakaw ka wara makilal-i nga pirsona sa likod ka andang balay, abay pati pogadan.
 
"Guilliermo, hosto run abi ra ka pamokpok dyan! Ma-orasyon run wara gihapon tatun ka tig-ang. Hingagawun ko pa dya ka bonlaw ralabhan ko hay aga pa ko mahalin sa rum-an. Wara pa takun ka panghimus ka darar-un ko," ang koon ka asawa na nga masaku sa pagkusu ka andang mga ralabhan. Inogpanaw na sa rum-an pabanwa it Pandan agud magbisita sa anang mga kamal-aman kag paryinti nga nagkaramatay. Wara run sanda ka bata matapos nga nahar-asan ang asawa na sa anang sobang pira run ka toig ang nagligad.
 
Wara ginsapak ni Giling ang anang asawa. Gosto na gid taposon ang korongan ka anang mga ginasagod nga manok kag oboson dya ka korong. Maglowas sa pagpananum kag pagpamaligya ka laswa, rugya man sa anang mga manok nagabuul ka darapli kag barakal ka andang kinahanglanun sa panimalay ang mag-asawa. Sa sulud ka darwa ka adlaw, lima run ka manok ni Giling ang wara nakaoli. Bilog nga adlaw na nga gintaris ang bilog nga baryo Binangto nga sigi kroting ka anang mga manok piro wara na gid makita. Kag sono sa andang mga iningud, sanda man nadoraan ka manok kang nagligad nga mga inadlaw.
 
"Nong Giling! Nang Bokay! Tagbalaaay! "
 
Gingawahan ni Giling ang nagapanawag sa andang kodal. Si Imang nga bata ka anang amigo sa pihak lang nga sityo. Ang Sityo Igtanday.
 
"Ay, ikaw gali Imang? Maano kaw daad?"
 
"Ay, maan, Nong. Si Tatay Kayo bay golpi lang naghabok ang anang bosong. Pwirti ka bahul nga daw mabosdik. Darwa run ka doktor gindar-an namun kana piro wara gihapon ti alibyo. Galibug gani olo ka mga doktor. Indi da maisplikar kon ano sakit ni Tatay," nagapaloya nga hambal ni Imang.
 
"Ay, sus, Diyos ko. Ti, ano mabolig namun?" sabat ni Bokay nga nagasikangkang ka pamonlaw ka anang mga linabhan.
 
"Basi may bokay kamo dyan nga manok, Nang Bokay, Nong Giling. Mabakal ko daad," Masinurub-un nga koon ni Imang.
 
"Ay, iwanun mo haw? Huud may rugya," dasig nga sabat ni Giling.
 
"Ginpaagtonan namun ka maaram si Tatay. Koon ka maaram, ginpahiwitan ka wara makilal-i nga tawo. Kag ang manok nga bokay ang gamitun sa pagbolong. Dyan kono saylohon sa manok ang hiwit kag iboy-an," sabat ni Imang nga daw nabohian ka paglaum.
 
"Ay, ti, sigi! Dya ay, huh. Tambuk ra hay paratoka. Togro ko lamang ra kanimo bilang bolig ko kay Tatay mo. Kabay pa maolian. Pangamoyoan ta. Kabay pa," hambal ni Giling samtang ginadaho ang manok.
 
"Abaw, dorodoro gid, Nong, nga salamat! Nang Bokay, Nong Giling, kon mag-ayad si Tatay, bahul gid kabaraslan ko kaninyo. Ti, mapanaw run ko hay dulum run. Kar-on run dya gamitun ka maaram mong. Salamat gid liwan kaninyo."
 
Pagkalipas ka darwa ka adlaw.
 
"Giling. Giling!” Si kompari na Berto nagapanawag sa gwa ka kodal nga daw may dara nga balita.
 
"Baw, gahangus kaw gid, Pre, haw? Ano to, Pre?" pamangkot ni Giling.
 
"Si Nong Karding nga taga-Sityo Igtangday bala haw nga pirmi gabakal ka laswa kanimo napatay bag-o lang. Golpi lang. Naghabok kono ang anang bosong kag nabosdik gid. Naggorowa gid kasudlan na. Kasirigni. Bati ko ginhiwitan kono. Mapaimaw ko daad kanimo maningadningad ta bi to!"
 
"Dali bi! Mabisita lamang ko dayon kay Migo ko Kayo."
 
Ginbayaan ni Giling ang anang ginabis-ak nga garatong kag nagtawas kay Berto.
 
Pag-abot sa balay nanday Karding, nagagirinutuk ang mga tawo samtang batiun sa gwa ang hirubiun kag tiyabaw ka anang asawa kag kabataan. Nagduyu lamang sa gwa kag nagpanghulunghulung si Giling samtang si Berto nanukduk gid. Naigo ka anang panuruk ang dabok nga may mga wara maobos ka sonog nga bolbol ka bokay nga manok. Nadumduman ni Giling ang gin-istorya ni Imang.

 
Gindalidali ni Onya ka pang-it ang nagaparangdukut nga inasal nga manok kag ginhamal ang nabilin nga kan-un sa ana kutsara, dayon padalundunan ka Coke.
 
"Mam, rice pa more, mam,” ang daw panulay nga limug kang waitress nga nagalibot sa mga lamisa, dara ang surudlan kang mainit kag hamot nga kan-un.
 
“Ay, salamat lang, Ne, may ginadalian ako,” sabat ni Onya dara tindug sa pag-uribay ka ana bag kag guyod ka sangka gamay nga tapul nga malita nga may ariring.
 
Kinahanglan makahingabot tana sakay sa aircon nga Ceres. Mga ala una ra nagaagi sa San Jose. Ti igu gid ra, matabok gid lang tana kag magbantay sa waiting shed. Alas kwatro pa man ang program nanda ugaring mayad tana nga timprano pa ang abot na sa banwa. Masakay pa nga daan tana liwan sa traysikul paagto sa Barangay Kadlum.
 
“Kabay pa bukut tam-an ka gutuk agud makapungku man ako,” pinsar ni Onya nga nagawaug ang liug dara ang pamaypay sa nagaparapit nga bus.
 
“Dalidalian ta lang, saka palihog “ sagda ka konduktor sa mga imaw man ni Onya nga pasahiro. Dalidali ang konduktor nga nanaog sa pagbitbit ka tapul nga malita ni Onya.
 
“Ibutang ta lang dya sa idalum ka bus --” nautod ang hambal ka konduktor sa pagsaligbat ni Onya.
 
"Ay, indi, rugya lang ra sa ingud ko,” kag ginbitin ni Onya ang ana malita pasaka sa bus nga ginasunod man ka konduktor nga nagapangalot ka ana ulo.
 
“Diritso lang kita sa likod, sa tagdarwahan,“ kag ginbuligan ka konduktor nga makapungko si Onya. Ang tapul nga malita ginpabatang ka konduktor kag gindasuk sa idalum ka siya. Pagpungko ni Onya, ana man dya nga ginbutung dayon kag patindugun sa ana atubang.
 
“Mabudlay bay ra sa pamungko mo,” bugno ka ingud na nga nagapungko rapit sa bintana.
 
Amo kag nagbalikid si Onya sa pagsapak sa ana ingud. Ay, abaw, kon may itsura ang amu, rayu gid dya sa amu. Gwapo nga pagkalaki, midyo mainsik-insik ang mata kag kanami magyuhum. Puti ang ginasoksok na nga t-shirt nga daw nahitad sa kasangkad ka ana dughan, buta gid ka ana pagkalaki. Daw hinali lang dinakup kang kahuya nga may lakut nga kakunyag si Onya.
 
“Ay, OK lang, makahulag man kahig ko, a,” sabat na. Ginbutang na ang ana ginauribay nga bag sa ibabaw ka malita kag gindukut ang ana likod sa sarandigan ka siya. Naggihit man ang ingud na sa paghuray bisan maniki lang kang mapiut nanda nga hurulagan.
 
“Gusto mo, baylohanay kita? Ikaw lang dya sa bintana kag ako dyan sa aragyan,” ang mahinay nga hambal ka gwapo. Bukut dya binatilyo kondi sangka laki nga may pinanilagan run sa kalibutan. Basi kaidad na pa dya. Hinali lang daw kinuritan ka init ang suroksurok ni Onya.
 
“Ay, OK lang ako, salamat gid,” sabat ni Onya nga namayha sa pagtampad. Gindara na run lang sa pag-ukay ka ana bag kag gamay nga surudlan kang tissue. Namahid tana ka ana balhas nga sa ana pinsar naghulas run sa ana dahi kag liug. Mara man ang tissue nga ana ginkumus kag gindasuk sa ana bag.
 
“Mayad gani ba, naabutan ko dya ang aircon,” ang daw indi mapahamtang nga muno ni Onya.
 
“Gusto mo lisuon ko paagto kanimo ang guruwaan ka hangin,” hana magtindug ang laki dara dab-ot sa ibabaw.
 
“OK lang ako, thank you gid,” sabat ni Onya.
 
“Ay, nga sa pagkahangag mo, Sofronia, puros lang OK naman-an mo nga isabat,” kusi ni Onya sa ana pinsar. Gin-alsa ni Onya ang ana alima agud punggan ang ingud na. Wara sa hungud nga nagtangday ang ana palad sa butkun ka laki nga nagyuhum kag nagpungko gid lang.
 
“Hesus nga ginlansang sa krus, ay, abaw, magaras ang kurung nga mga balahibo nga nagakamang sa butkun kang tupad ko nga dya, ipahirayu,” paranambitun ni Onya sa ana pinsar.
 
Naggihit kag naghulag sanda sa paghuray liwan kang kasipot nga gintugro kang siya para sa darwa ka pasahiro. Nagkurit liwan ang init sa suroksurok ni Onya. Ginhakus na gid lang ang ana gamay nga bag sa ana dughan kag ginsandig ang ana ulo sa likod ka purongkuan.
 
Padayon ang hagung kang bus nga madasig sa pagpanag-iya ka simintado nga dalan. Naghulag ang ana ingud. Naturogan run dya. Ginpasiplatan ni Onya kag nakita na ang balud nga miruk ka laki. Ginpiyung man ni Onya ang ana mga mata piro nagamurarat ang ana pinsar kag baratyagun. Ano ayhan ginhimo ka ingud na nga dya kabii nga daw lapyu gid?
 
Nagginhawa ka dalum si Onya kag nahaklu na gid ang mintol nga dapug ka ana ingud nga ginlaktan ka daw usbong ka lupa pagkatapos ka uran sa lawid nga tingadlaw. 
 
"Sisti nga Coke, nadura tuyo ko," pinsar ni Onya. Samtang nagapiyung tana, ginapanuruk na ang ana natuo nga pagkalum-uk nga nagaduut sa nawala nga pagkabakud ka ingud na. Ang tuo kag mapino na nga butkun nagaduut sa magaras nga wala nga butkun ka laki.
 
"Amo ra hay natam-an timo ka basa ka mga nobela kauna, lantawa ra. Dumdum mo nobela pa dya," sugyot ni Onya sa ana pinsar.
 
Ang kainit sa ana suroksurok naglatay panaog sa ana natuo nga paa nga nagahulid sa nawala nga paa kang ingud na nga naputos ka madamul nga maong. Ang maong, ang ana manipis nga bestida kag half-slip gid lang amo ang mga hapin nga nagaulut sa anda mga paa.
 
Nagadugang ang kapaang nga nabatyagan na kag ginapanuruk na ang pagdabadaba kang manipis na nga bayu kag seda nga half-slip nga regalo ni Mercy nga ana hinablus. Ginhulag ni Onya ang ana kahig kag natandug ka ana tuhod ang tapul nga malita.
 
Si Mercy bata ka ana magurang nga napatay. Ginbuligan na dya ka gasto kag paiskwila hasta makatapos ka HRM kag maswirti nga nakaobra sa hotel sa Singapore. Ang tapul nga malita ginpadara ni Mercy sa ana tiya nga may sulud nga mga garamitun padayaw ka daraga, malum-uk nga mga pangsulud-panaptun, pahamot kag bestida nga may terno nga sapatos. Tanan para sa labing tarahudon nga pinuno ka Kadlum Barangay High School.
 
“Rapit run lang kita sa banwa, bayad nyo” singgit ka konduktor. Nagbungkarag si Onya. Nagbugtaw man ang laki sa ingud na kag magyuhum.
 
“Ay, si Mam Delmundo! Good afternoon, Mam! Kitaay lang kita kar-on sa graduation,” tamyaw ka sangka pamatan-un nga bayi nga nagatindug run sa paghanda nga manaog.
 
“Baw, nami kaw gali nga ingud, Mam. Muuk akun turog ba,” yuhum ka laki kana.
 
Nagtango-tango lang si Onya kag magyuhum, dara pamahid ka balhas nga naghulas gid man sa ana dahi kag sa ibabaw ka ana bibig.
 
- Katapusan -

 
Sunu sa sikolohiya, ang bisan anu nga wara matuman sa duna nga pagtubu ka tawu, ana gid nga balikan sa ana pagmal-am.
 
Nagalantawlantaw lang si Iyu Minggoy sa mga pamatan-un nga kaimaw ni Padre Maximo nga nagabirabira ka panghakut kang baras kag nagamasa ka simintu sa pagpatindug kang siripalan kang mga kabataan sa bakanti nga nga luti kang simbahan nga rugyan nahamtang sa laktud kang karsada, sa diin may darwa ka daragkul nga mga punu kang mal-am nga akasya, nga amu ang nagapahagbung ka lugar, nga angay gid pahuwayhuwayan kun hapun. Dugangan pa nga marapit dya sa baybay kag rugyan gid nagadapya ang dupuydupuy nga hangin nga nagapaharupay kang mga mata agud makaturug sa kahapunanun.
 
Si Iyu Minggoy nagapangidadun run kang kalim-an kag lima ka tuig kag mayad ti lawas kag mataas ti bayhun, mga harus anum ka tapak ang kataasun, kag malapad ti pangabaga. May darwa run tana kabilug nga apu kag masami nga ana ginadapitdapit kun maglagawlagaw sa pagpahanginhangin. Amu dya ang anang kalipayan sa adlaw-adlaw matapus ang anang ubra.
 
Matandus nga tawu si Iyu Minggoy, daw bisan anu lang nga urubrahun maman-an na. Maaram dya magpangisda, magpanguma, magpamaghut, kag pati ang magpamanday. Hay nagbahul tana sa puraut nga pangabuhi nga kinahanglan na ang mapangabudlay agud mabuligan na ang anang nanay sa pagsagud ka anang lima ka libayun, hay timprano pa nayudu si tatay na. Amu ra nga wara gid tana ka agi, angay kang iba nga mga bata, nga makasipal kag makayagangyang. Buhaybuhayan lang mabatian na ang masilik nga yauk ni nanay na, “Minggoooy! Imong mga libayun dya, ay, atipana anay!” Minggoooooy! Sag-ubi ko anay hay war run ti sulud ang tadyaw!,” “Minggooooy! Ang tinig-ang!,” “Minggooooy! Ang binulad!” kag dugang pa.
 
Kag nagakuyapad dya pauli. Tubtub nga nagbahul tana nga daw tana run lang ang tatay kang anang panimalay. Nangin tarawgun tana kang mga iningud agud magbulig sa kun anu lang nga urubrahun, amu ra nga duru tana ti naman-an.
 
Luyag na man raad nga magbuluntad nga magbulig sa mga nagaurubra ka siripalan , hay kuun na, “Para man dya sa mga kabataan ti manami gid kun makabulig kita.” Ugaring indi na mapabay-an ang anang mga apu nga nagapangidadun pa lang kang lima kag tatlu ka tuig, kag sa amu nga mga idad tama gid sanda ka uslibadun. Kun mabulag lang panurukan na, igu na mamarasmasan didtu run nagakadag sa karsada ukun nagabulidbulid sa kalug ukun nagakubukubu run sa baras sa baybay. Ti, bisan nagakalam man raad ang anang alismud magbulig, hasta lang gid tana magturukturuk sa mga nagaurubra.
 
Kang mahuman ang mga siripalan, nabindisyunan kag nainagurahan, harus kada hapun pagkatapus kang klasi, buta nag mga siripalan kang nagairinukad kag nagasiringgiyaw nga mga kabataan. May mga umba-sisu, may karabitan kag tabyugtabyugan nga salsalun, may mga duyan nga ang mga higut kadina nga salsalun nga ginapakabit sa sa daragkul nga mga tubu, iki nga meri-go-rawn, may suhutsuhutan kag may simintu nga padusdusan.
 
Nagakakunyag gid si Iyu Minggoy kang gindara na ang anang mga apu agud nga makasipal man didtu. Kun anu ang ugyak kang mga bata amu man ang ana. Kag sugid na sa iba nga mga ginikanan nga nagabatay man kang andang mga bata, “Wara gid takun ka agi ka amu ka dya mung kang bata pa aku. Anu gid bala tana andang pamatyagan nga nagasiriyagit gid haw sanda? Aguy, kasadya gid tana kananda turukun.”
 
Sangka kasanagun, nagburugtaw ang mga tawu nga nagauli marapit sa siripalan hay may nabatian sanda nga matunug kag daw masinadyahun nga singgit. Kang maglaaw sanda, may garhum kang tawu nga nagasipal sa siripalan ka mga bata. Kang anda mamutadan kang mayad, anda nakita si Iyu Minggoy nga nabanga ka balikbalik saka kag padusdus sa simintu nga padusdusan nga nagasinggiyaw sa kasadya.
 
- Katapusan -

Aga pa nagbugtaw si Kambi para maghimus agud mag-agto sa iskwilahan sa kolihiyo. Aga pa tana kadya nagapanaw angud indi maurihi sa klasi na. Samtang nagapanaw tana paagto sa karsada para magbantay ka sarakyan, may nag-agi nga motorsiklo nga may nagaangkas nga bayi.

"Pirti ba, putiputi kag gwapa ba ang pasahiro ni Manong drayber," hambal na sa ana paminsarun.

Kag hinali lang nagbalikid ang bayi kag nagyuhum kana. Sigi na ka sunod ka lantaw ang motor kag ang bayi nga nagasakay. Nagpundo ang motor sa unahan kag nagbalik paagto kana. Kang rapit run lang ang motor, pagmisuk na wara run ang bayi nga nagaangkas sa motor! Natingala tana.

Kang marapit run ang drayber kana, naghambal dya, “Migo pa Sibalom kaw?”

Nagsabat run lang tana nga "Indi Nong, may ginahulat pa ako." Wara run lang tana nagsakay sa motor hay nakulbaan tana sa ana nakita. Nagsakay run lang tana sa traysikul nga nag-agi pagkaburubhay nga nakalumbos ang motor.

Pagkaabot na sa kampus kag hana tana magsaka sa sanggatus ka lintang nga hagdan paagto sa CEA building, may nanguhit sa likod na. Kang balikdun na, wara man ti tawo tana nga nakita. "Ano to man?" ang hambal na sa ana kaugalingun nga ginkulbaan. Gindasigan na ka panaw patukad hay nagaparanindug run ang mga bolbol sa mga butkun na.

Burubhay, may naghambal sa likod na, “Kambi, danay lang hulata ako."

Nagbalikid tana kag nakita na ang bayi nga maputi, labug ang buhok nga nagabalud, kag ang bayo na,puti nga may samo nga asul nga daw nagasangyad run sa lupa ang kalabugun. Samtang nagaparapit ang bayi kana, nakadapug tana ka tuman kahamot, sobra pa kahamot sa imported nga pahamot nga ana run nadapgan.

“Ako gali si Primella. Gusto ko daad nga mangin amigo ta ikaw, amo ra nga nagpakita ako kanimo.”

“Andut haw nga ako gid ang gusto mo nga mangin amigo?” ang pamangkot ni Kambi.

“Gusto ko ikaw hay mabuut ikaw nga tawo kag simpli lang. Kag isara pa pirmi ikaw gakanta kon mag-agi sa balay. Sa tinion nga nagakasubu ako, kon mabatian ko gani ang kanta mo, nagakasadya ako," ang malawid nga sabat ni Primella.

“Diin ang balay nyo haw?” ang pamangkot ni Kambi kay Primella.

“Sa ibabaw lang ayon ka balay nyo."

“Wara man ti balay dyan ria hay puros mga daragkul nga mga kahoy lang man ang gatindug dyan. Basi nagsala kaw lang, Primella?” Nagalibug ang ulo ni Kambi.

“Wara, a. Amo dyan ra ang amun nga syudad kag ang pinakabahul nga narra amo ra ang amun balay. Masami gani ikaw dyan nagaagi kag kis-a pa gani nagatangra ikaw sa amun balay."

Daw indi makapati si Kambi sang ana nabatian nga ang narra nga pirmi na ginaagyan paagto sa bubon balay gali nanday Primella. Nakita ni Primella nga nagalibug gid ang ulo ni Kambi. “Sigi, kar-on ta lang padayunon ang atun nga pag-istoryahanay. Hulatun ko ikaw kar-on sa idalum kang mangga sa likod kang balay ninyo." Nagpasugot man si Kambi. Pagmisuk na, nadura ruman si Primella sa ana panurukan.

Pagkatapos ka klasi na sa hapon, dalidali tana nga nag-uli kag ginpangita na dayon si Nanay na para pamangkuton nahanungud sa bahul nga narra sa bubon ayon. Ginsugid ni Nanay na nga ang nagauli sa bubon kag sa bahul nga narra, mga putian kag mga mabuut nga mga tamawo. Kag suno pa kay Nanay na, kon tion ka paskwa nagapangaroling si Lolo na sa bahul nga narra. Ang una kuno nga magwa amo ang sigbin nga may higot nga kadina. Amo ra kuno ang ayam nanda. Nagasunod man kuno maggwa ang tag-iya.

“Ti, nay ano bay gintugro da kay lolo, kwarta man?” pamangkot ni Kambi.

Nagsabat si Nanay na nga mga kaldiro, labador, indi gani mga tibod. Pagkatapos nanda istorya ni Nanay na, nag-agto dayon si Kambi sa idalum ka mangga. Burubhay, nadapgan na ruman ang tuman nga kahamot pariho kang dapug kaina ni Primella. Nahangyus tana kang may naghambal sa ana likod.

“Kaina kaw pa dya?”

“Bag-o pa lang man, a.”

Ginhagad tana ni Primella nga malagaw sa anda plasa kag nagpasugot man tana. “Pangyaput sa alima ko para makita mo ang plasa namun kag ang mga palibot."

Ginkaptan na ang alima ni Primella. Sa pagkalum-uk dya kag daw gatas sa kaputi. Kang hinali lang nagbag-o ang tanan sa palibot. May malapad nga plasa, may mga istatwa nga bulawan kag bahulbahul nga piriswil. May mga manami nga bulak nga nakatanum sa palibot kang plasa.

“Raay ang amun nga balay," ang hambal ni Primella kag ginatudo ang daw palasyo nga balay. Ginlantaw ni Kambi kag may nakita tana nga bayi sa bintana kag nagalantaw kag nagakadlaw dya kananda. Ang ana mga unto puros bulawan.

“Amo gali ra ang akun Nanay. Mabuut man ra tana kag mabinuligun," ang hambal ni Primella nga daw nabasa na ang gusto ipamangkot ni Kambi.

Nagpadayon sanda sa pagpanaw kang makakita tana ka kapri, pula ang mga mata nga nagabarangisi kana kag may ginabitbit nga baralbal nga may mga dugi.

“Indi kaw magkahadluk, indi na man kaw kara pag-anohon. Gaagi man lang ria dya sa lugar namun," ang hambal ni Primella.

Pira run ka oras sanda naglagaw, nagkuon si Kambi nga kon pwidi mauli sanda run hay basi ginapangita run tana ni Nanay na. Nagpasugot man si Primella kag ginhatud na dya sa manggahan.

“Salamat gid sa paglagaw kanakun sa inyo nga lugar."

“Salamat man sa pag-imaw mo kanakun kadya nga adlaw. Daad pirmi ta ikaw maimaw kag maistorya,” ang sabat ni Primella nga nagayuhum kay Kambi.

Nagbalus man ka yuhum si Kambi. Man-an na, makitaay liwat sanda ka bayi nga nagauli sa narra.

- Katapusan -

Madasig ang paglibot ka darwa ka alima ka orasan nga nagadukut sa tuo nga alima ni Blanca. Tatlo ka madamul nga mga libro ang nagaduhung sa ana atubangan. Wara pa nahukas ang takup ka bolpen nga kaina na pa ginakaptan. Sigi gihapon sa pagmurarat ang ana mga mata nga daw mahulog dun kang lantaw ka tilibisyon sa anda sala.

“Hay! Andut kagwapo gid kanimo, Clarkie James! Palangga ko gid ikaw labaw sa tanan nga mga artista!” nagatiyabaw nga daw maumang si Blanca samtang nagapungko. Wara lang sa bungug na kang nahulog ang sara ka mga libro.

“Hoy, Blanca Inocencia! Abi ko anay matuon kaw? Kaina kaw pa dyan sa tibihan,” saway ka ana nanay nga naggwa halin sa kwarto.

“Indi magkabalaka, Nay, gamay lang man dya akun turun-an kag, sara pa, nakatuon dun man ako, ah!” daw sa piho nga sabat ni Blanca.

Lunis kang madason nga adlaw, gani ayawan kadalidali si Blanca sa pagsulud sa ana una nga klasi. Naadlawunan tana bugtaw hay namulaw tana kang lantaw ka tibi. Nadura man sa ana paminsarun nga may iksam sanda sa amo to mismo nga adlaw.

“A, bahala run dya kar-on! Mas indi ako mapahamtang kon wara ko ginlantaw ang konsert ni Clarkie James my labs kagabii!”

Nagaumpisa dun ang iksam kang mag-abot si Blanca sa anda kwarto. Amat-amat na nga ginparapitan ang ana maistro nga daw istatwa nga nagapungko sa paglantaw kang ana mga klasmit nga nagadukoduko sa pagsabat ka iksam.

“Mayad nga aga kanimo, Sir. Pasinsya gid hay naurihi ako,” midyo ginakulbaan nga hambal ni Blanca.

Daw mahibi si Blanca samtang nagasabat ka iksam. Blangko gid ang ana papil hay blangko man ang ana paminsarun. Sa sulud kang darwa ka oras, natapos gid man ang anda iksam.

“Oy, miga, tawas kaw? Malantaw kami kar-on ka sine ni Clarkie James sa Robinson,” panghagad ka klasmit ni Blanca nga si Anna.

“Ay, abaw, syimpri! Lantu mo man nga si Clarkie James ang akun inspirasyon sa adlaw-adlaw nga tanan!” nagayuhumyuhum nga sabat ni Blanca.

“Danay lang gid, di bala may inogpasa kita nga pradyik sarum-an? Amo run lang to anay unahun ta obra hay basi maduraan ta skolarship kon indi kita makapasa,” pahanumdum ni Cathy sa darwa.

Tungud sa pagkadimat ni Blanca kay Clarkie James , nawili tana ka singgit rugto sa Robinson kag wara na naobra ang ana pradyik. Nagab-ihan dun tana kang uli kag, tungud sa kakapoy, wara na dun nabukad ang ana turon-an.

Duro pa nga mga konsyirto ni Clarkie James ang gin-agtunan ni Blanca. Mas ginapasulabi na pa gani dya sangsa sa ana pagtuon. Bakal ka mga koliksyon, wara rudya, wara rudto ang ana gasto, makita kag makaimaw lang ang ana idolo.

Nagligad ang mga inadlaw kag manogtapos dun ka simistri. Ginpatawag ka administrasyon ang tanan nga mga iskolar kang iskwilahan, kaimaw man si Blanca.

“Ginakasubu ko nga ibalita kanimo Miss Inocencia nga isara kaw sa mga naduraan kang skolarship. Mga naba gid abi kalabanan ka imo grado, kag wara run kami ti mahimo hay natugruan kaw dun namun ka tsansa kang nagligad nga simistri.”

Nagturo ang luha ni Blanca sa ana nabatian.

- Katapusan -

“Hulat-hulat lang ikaw hay sa pira ka adlaw maabot gid ang ginapangayo mo,” hambal ni Cleo kay Caloy. Buhay run nga nagapamasyar si Caloy kay Cleo halin pa kang paglapak kang darwa sa hayskul. Wara nagapalta si Caloy sa pag-abat kay Cleo kag maghatud sa iskwilahan amo man sa pagpauli. Kon lantawun sa distansya, masal-an gid nga nobya ni Caloy si Cleo piro. Ang mga ginikanan ni Cleo amo man ang pagkaintyindi piro ang darwa lang ang nakamaaan labi run gid si Caloy nga labyaw pa sa sabaw nga wara ti panakut ang ginahulat na nga sabat halin kay Cleo. Sa gihapon gin-agwanta na dya bisan pa sa pagkalawid run kang mga tinuig hay pat-ud na nga matuod ang ginabatyag na kay Cleo.

Imaway sa iskwilahan ang darwa halin kang hayskul asta sa kolihiyo. Sa hirapit nga pagtapos nanda sa kolihiyo, namangkot liwan si Caloy kon asta diin run ang anang tsansa sa buhay na run nga ginahulat nga sabat ni Cleo. “Ah! Ti, libayun kamusta run ang plastada kang tsansa ko kanimo, bay?” mahinay nga pamangkot ni Caloy. Gurang si Caloy kang haros lima ka tuig amo nga libayun ang tawag na kay Cleo.

“Yogs! Di pa ko dyapun sigurado kadya ba! Pwidi maggradwasyun lang ta kaw paman-an?” alang-alang nga panabat ni Cleo sa laki.

Naintyidihan ni Caloy ang rason ni Cleo. Napinsaran na nga mas nami gid nga tapos run sanda ka iskwila kang istoryahan ang mga bagay parti sa rilasyon gani nga wara namirit si Caloy kag ginsuportahan na si Cleo. Gintinguhaan ni Caloy nga mangin normal ang pagpakigbagay na kay Cleo samatang nagahulat nga matapos ang andang pag-iskwila bisan pa nga dalum run gid ang nabatyagan na para kay Cleo. Sa gihapon, padayon nga ginaimawan ni Caloy si Cleo paagto sa iskwilahan kag sa pagpauli.

Sangka bes, sa paghatud ni Caloy kay Cleo sa andang balay nasugalaw dya kang nanay ni Cleo. “Buh! Sa pagsirak kang adlaw itsura mo makita, ko pati pa sa pagsalup na?” palahug nga kuon kang nanay ni Cleo kay Caloy. “Sulud dya anay kag mag-imaw run lang kanamun magyapon tutal rapit run lang tagyarapon. Baylo ra ka paghatud-sugat mo sa daraga namun.”

“Sigi, Tita, ah!” madasig nga sabat ni Caloy. Buhay run nga kilalahay si Caloy kag ang pamilya ni Cleo amo nga wara run nagabatyag kang pagkahuya si Caloy kag sa anang pinsar, man-an nanda nga nagapamasyar tana sa andang daraga.

Manami ang istoryahanay ni Caloy sa pamilya ni Cleo. Makabig nga si Caloy daw myimbro run kang pamilya luwas run lang nga wara gihapon tana ginsabat ni Cleo nga amo gid ang anang pinakahandum.

“Tapos mo kolihiyo ano plano mo to?” pamangkot kang tatay ni Cleo kay Caloy.

“Wara pa ko kamaan, Tito. Wara pa ko ti nakita nga aplayan nga obra mong,” sabat ni Caloy sa padri di pamilya.

“Ah! Paryas kamo ni Cleo. Amo man ra ana,” tugpo-tugpo nga sabat kang tatay ni Cleo, amo man ang riaksyon kang tanan nga myimbro kang pamilya ni Cleo. Klaro nga gusto nanda si Caloy para kay Cleo.

Sa pagtapos kang yapon, nagpasamalat si Caloy kag nag-amat-amat pauli bitbit ang manami nga ikspiryinsya sa pamilya ni Cleo. Ang sabat run lang gid ni Cleo ang anang ginahulat para makumplito ang kalipay nga ana ginahandum sa kabuhi.

Rapit rud lang ang inogtapos kang klasi kag amo man ang kasadya nga nabatyagan ni Caloy sa nahirapit nga sabat ni Cleo sa anang pagpamasyar. Sa pag-abot kang hapon, pagkatapos kang klasi ni Caloy, dali-dali dya nga nag diretso sa klasrum ni Cleo para imawan sa pagpauli. Sa anang pagpanaw, sa wara na ginaikspitar nga matabo, nakita na si Cleo nga nagapungko sa harun sa idalum kang kahoy. Sa pagkakita ni Caloy kay Cleo, nabatyagan na gid nga daw kinumus ang anang dughan. May ingud si Cleo nga iba nga laki kag ang dya nga laki nagaagbay kana kag nagaharuk sa anang uyahun. Wara gid maglaum si Caloy nga amo to ang makita na piro sa gihapon nangin positibo tana sa pagpaminsar. “Ah! Basi barkada na lang dya ah, natural lang ra,” paumpaw ni Caloy sa kaugalingun bisan pa indi manami ang nabatyagan na.

Ginhulat run lang ni Caloy si Cleo sa geyt kang iskwilahan sa pag-imaw kana sa pag-uli. Wara na dya ginpamangkot sa anang nakita kag nagpadayon nga daw wara lang ti natabo kag wara man nakanotar si Cleo. Normal man sa gihapon ang ginahimo ni Caloy, hatud-sugat man gihapon tana kay Cleo.

Sabado nga adlaw, nanghagad si Caloy kay Cleo nga maglagaw sa syudad. “Sori lang gid, indi ko kadya pwidi hay may tarapuson ako nga prodyek,” balus ni Cleo sa pang-imbitar ni Caloy.

Positibo nga ginhangup ni Caloy ang sabat ni Cleo hay sa bagay duro gid man ang mga kinahanglanun nga obrahun sa nagahirapit nga gradwasyun. Si Caloy run lang ang nag-agto sa syudad sa paglagawlagaw. Bisan isarahanun, nalingaw man si Caloy sa paglibotlibot. Sa pag abot kang hapon, tana nag disisyon sa pag-uli. Sa anang paggwa, gulpi lang pa gid nga daw ginpuga ang anang baratyagun. Liwat nakita na si Cleo imaw ang laki nga ana man nakita sa sa idalum kang kahoy. Pinakasakit pa gid nga nakita dya ni Caloy nga nagaharkanay sa bibig samtang pasulud sa lugar kon diin rugto man si Caloy. Tuman nga kasakit ang nagbubo kay Caloy kag sa amo to nga hitabo, nangin wara ti kahulugan ang malawid na nga paghulat sa anang ginapatihan nga matuod na nga kalipay. Nagsamo ang kaugut kag kasakit nga nabatyagan ni Caloy, gusto na kumprontahun ang darwa ugaring ginpunggan na gid ang anang kaugalingun hay sa bagay wara tana ti diber nga himuon ang amo nga butang. Indi na man nobya si Cleo. Padayon sa pag-uli si Caloy bitbit ang pinakasakit nga anang gin-agum sa amo to nga adlaw. Wara tana nagpakita kay Cleo kag sa laki.

Pag-abot kang Lunis, maintyindihan nga wara nag-abat si Caloy kay Cleo sa andang balay. Natingala ang tanan pati si Cleo. Sa iskwilahan, normal nga nagpadayon ang mga hirikuton. Sa bahin ni Cleo, nag-ikspiktar tana nga pagbuhi kang klasi, abatun tana ni Caloy hay amo dya ang anang naandan. Wara si Caloy pag-abot kang hapon. Matomato isarahanun nga nag-uli si Cleo. Pagsunod nga adlaw asta Byirnis, wara ti may nag-imaw kay Cleo paagto sa iskwilahan kag sa pagpauli. Rugto nakabatyag si Cleo kang kahidlaw amo man kang kakulba nga wara na makita si Caloy.

Pag-abot kang sabado, nagbaliskad ang dalagan kang istorya. Nag-agto si Cleo sa balay ni Caloy para manghagad maglagaw sa syudad. Sa pag abot ni Cleo sa balay ni Caloy, nanawag tana kag naggwa ang nanay ni Caloy sa pag-abi-abi kana.

“Ay, ta, ikaw gali. Si Caloy sagap mo? May gin-agtunan tana, kaina pa nagpanaw, basi gabii run to mabalik,” hambal kang nanay ni Caloy.

“Ah, sigi, Tita, mabalik run lang ko sarum-an, ah,” sabat ni Cleo sa nanay.

Pagkabalaka ang nabatyagan ni Cleo. Rugto nagklaro ang tanan nga daad buhay na run ginsabat si Caloy. Nagdisider tana nga antis matapos ang gradwasyun, sabtun na run sa Caloy. Pagkasunod nga adlaw, nagbalik si Cleo sa balay ni Caloy piro sa gihapon wara si Caloy. Naglain ang pamatyag ni Cleo kag nagpinsar nga basi ginalikawan run tana ni Caloy. Sa anang paminsarun tana nagkuon, “Mas mayad pa kon makitaay kami sa rum-an sa skul, sabtun ko run tana.” Ginhulat ni Cleo ang pag abot kang Lunis para ipahatud kay Caloy ang buhay na run gusto mabatian nga tinaga halin kay Cleo.

Lunis nga adlaw. Nagaikspiktar si Cleo nga makita na si Caloy. Nagpungko sa hilamunan si Cleo sa diin madali tana makita kon ma- agi man si Caloy. Nagligad ang pira ka minutos, may nagparapit kay Cleo. Ang laki nga nakita ni Caloy nga imaw ni Cleo ang nagparapit.

“Uy, dya ikaw haw? Wara ta man kaw gintawag. Basi makita kita kar-on ni Caloy kag mag-away pa kamo,” may pagtabog nga kuon ni Cleo sa laki.

“Nobyo mo man bala ako,” sabat kang laki kay Cleo. “Kon ang nagapamasyar kanimo nga si Caloy ang ginahulat mo, indi run maghulat. Lat-an na run ang tanan. Nagkitaay kami kang Sabado kag ginpamangkot na ako pormal kon ano kita kag hambal ko nobya ko ikaw,” sabat kang laki kay Cleo.

Kang pagkabati ni Cleo sa ginhambal kang anang ginsikrito nga nobyo, nagpin-ut ang baratyagun na nga daw mahibi. Nakabatyag tana kang kaluoy kay Caloy tungud sa pagpasarig na kang malawid nga tinuig kag amo man ang paghinulsul nga urihi run ang tanan. Rugto tana gintampa kang riyalidad nga may baratyagun man tana kay Caloy piro ginpili na nga pasarigun sa wara si Caloy.

“Nakita kita ni Caloy sa idalum kang kahoy rugya sa skul, amo man sa syudad nga kuno ginhagad na pa kaw maglagaw piro nagbaribad kaw kana. Indi na maiksplikar ang kasakit nga ginabatyag na kadya piro wara kuno tana ti rason nga mag-ugut kanimo. Handum na ang imong kalipay,” may pagkasubu nga saysay kang nobyo ni Cleo halin kay Caloy.

“Diin run tana kadya?” nagahibi nga pamangkot ni Cleo.

“Kon pwidi kuno indi mo run tana pagsagapun. Maabot gid ang adlaw nga mangin mayad run ang tanan, kag tana mismo ang maparapit kanimo bilang sangka abyan, piro indi pa kadya. Sobra ka sakit ang pilas nga gintugro mo kana,” sabat kang migo ni Cleo. “Kon mag-abot gid man ang adlaw nga magbulaganay kita, malipay gid ako kon si Caloy ang masalo kanimo. Sa bilog ko nga kabuhi, kadya pa lang ako nakaikspiryinsya kang ginpakita ni Caloy nga bisan siguro ako mismo indi makasarang. Tuod gid ang baratyagun na para kanimo,” may pagpaumud nga hambal kang nobyo ni Cleo. “Kabay nga indi pa urihi ang tanan para kaninyo ni Caloy.”

- Katapusan -

"Anak, kon tugruan ikaw kang atun Tatay sa langit kang kahigayunan nga maatubang mo tana sa pirsonal, ano ang gusto mo ipamangkot kana?” ang pamangkot ni Tatay Pabling kanakun.

Halin sa San Joaqin, nagpadayon ako kang akun hayskul sa syudad kang Iloilo. Sa idad nga trisi anyos, natun-an ko kon paano magpangabuhi nga nagaisaranhun kag marayu sa prisinsya kang akun pamilya. Natun-an ko man kon paano makipag-abyan sa mga tinuga nga bag-ohanun lang sa akun panurukan. Nangin mabakud kag maisug ako sa pag-atubang kang mga pagtiraw sa kabuhin.

Sa kada hapon, antis ako mag-uli sa akun ginadayunan, wara gid ako nagakalipat nga maghapit sa balay parangadian (adoration chapel). Rugya ko nakilala si Tatay Pabling nga isara sa nagabulig sa pagdumara kang balay parangadian kag nagatatap kang mga tanum sa palibot kaimaw kang anang asawa nga si Nanay Gina. Sa idad nga singkwinta anyos, maniwang kag maluya run si Tatay Pabling. Makita ko sa anang panglihuk ang wara run ti ikasarang mag-obra kang mga mabug-at nga orubrahun bisan ang pagtatap kang mga tanum sa palibot. Piro bisan sa amo nga sitwasyon, nagaikstra pa si Tatay Pabling bilang gwardya sa sangka unibersidad kon gabii. Para kana indi sablag ang kamal-amun para masakdag na ang anang pamilya bilang harigi kang anang panimalay.

Sa padayon ko nga pagbalikbalik sa balay parangadian, indi ko malikawan nga makabatyag kang kaluoy sa sitwasyon ni Tatay Pabling. Rugya ko naman-an nga may ginabatyag gali tana nga sakit kag, suno sa doktor, nakatalana run kon san-o tana madura sa kalibutan. Sakit sa bato ang risulta kang anang laboratoryo kag gintunaan man kang amat-amat nga pagkadura kang anang panuruk bangud sa komplikasyon sa sakit na nga dyabitis. Piro wara nagpakita kang kahadluk si Tatay Pabling nga maabot ang tion nga tana magabiya kag indi na run makita ang mga tawo nga nagapalangga kana. Isara run ako nga nagapalangga kana. Ginkabig ko tana nga ikarwa ko nga tatay.

Hana ko run nga sabtun ang ana pamangkot kang nakita ko ang pula nga lasga nga nagalatay sa anang kahig. Wara ako maghuna-huna nga wara na gali nabatyagan ang pagkutot kang lasga sa anang panit.

“Indi kaw magkabalaka, mayad man akun pamatyag,” ang dali-dali nga hambal ni Tay Pabling kang ginhaum na nga magtuhaw ruman ang kasubu sa akun uyahun.

"Tay, kon tugruan gid man ako kang kahigayunan kang Makaako nga maatubang ko tana, pamangkuton ko tana kon sin-o ang nagtuga kana, antis na kita gintuga paagi sa anang wara ti katupung nga gahum, kinaadman kag gugma?” ang akun sabat.

Daw sa nahangyus si Tay Pabling sa akun pamangkot. Wara na ginlauman ang akun pamangkot. Bisan gani tana, indi man makasabat sa ana mismo pamangkutanun para sa Tagtuga. “Pagabatunon ayhan ako sa Anang ginharian? Sa akun bilog nga kabuhi halos tanan nga malaot nga buruhatun akun ginhimo. May lugar ayhan para sa sangka makasasala pariho ko?” Ginpabakud ko si Tay Pabling nga anang kalisud kag kasakit, ang anang pamilya, kag ang mga tawo sa anang palibot padayon sa pag-unong kag pagbaton kana, ang Diyos pa ayhan? Ang Ginoo magabaton sa bisan sin-o nga magbalik kana.

Ang gintalana nga bulan kang anang kamatayun nag-abot piro nalampuwasan ni Tay Pabling. Padayon dya sa pagpangabuhi kag padayon man ang amun pagkit-anay sa balay parangadian. Nagpasalamat tana kang bahul sa Ginoo sa pagtugro kang dugang nga kabuhi. Nagpasalamat man tana kanakun sa pagtugro ko kang tinion nga makaimaw ko tana sa adlaw-adlaw bisan sa maniki lang nga oras.

May mga inadlaw man nga indi kami makakit-anay ni Tatay Pabling. Masaku man tana sa pagtambong sa tion kang skidyul na sa pagdayalisis. Sa tagsa ka inadlaw nga nakalampuwas, indi ko man malikawan nga magpamangkot kon makit-anay pa kami gyapon nga darwa. Sa tion nga matuipan na nga masubu ang kurit kang akun nga nawong, dayon naman sugpon nga “Huud, makit-anay pa kita sa rum-an."

Kinahanglan ko man batunon nga maabot ang tion nga indi ko run tana makita kag maistorya. Kinahanglan ko batunon nga ang isara kanatun magbiya kang tayuyon kag kita nga nabilin magpadayon kang atun gin-umpisahan kag maghulat kang gintalana nga tion sa pagtabok sa pihak nga kinabuhi.

Wara ko ginpaabot nga ihuksun ni Tatay Pabling ang ana kulintas nga iskapularyo sa anang liug kag gindawo kanakun.

"Anak, itugro ko kanimo ang kulintas nga dya hay wara run ako ti tyimpo nga magbakal kang bag-o kag ipabindisyunan. Indi ikaw magkabalaka hay ginhinyo man ni Nanay mo Gina nga kanimo ko lang ipaambit para may handumanan ikaw kanakun kag para indi mo ako malipatan. Mag-andam gid ikaw pirmi kag padayon nga mangin mabakud sa pag-atubang kang mga sablag nga imo masugata samtang nagakabuhi ikaw rugya sa kalibutan. Indi gid magkalipat sa pagtawag pirmi sa atun Ginoo hay tana lang nakamaan kag maggiya kanimo sa mayad nga dalan. Indi gid ikaw magdura kang pagtuo Kana hay bisan sa pinakamasakit nga hitabo sa atun kabuhi rugyan lang tana nga nagaunung sa kalisud nga atun nabatyagan," ang malawid nga laygay ni Tatay Pabling. Kag sa amo kato nga tinion nagtuduk sa akun tagipusuon ang makaralaton kag matam-is nga yuhum ni Tatay Pabling.

Wara ko dayon nakita ang nagapaagto nga si Nanay Gina hay ginlubug kang mga luha ang akun mga mata. Natalupangdan ni Nanay Gina nga sa daw naurungan ako sa akun ginatindugan gani nga ginbahul na ang ana mga tikang paagto kanakun. Urihi ko run natalupangdan kag namarasmasan nga wara run si Tatay Pabling sa akun atubangan. Nahangyus ako hay ang kulintas nga iskapularyo hugut ko man nga ginakaptan piro naman-an ko sa akun nga kaugalingun nga mismo si Tatay Pabling gid ang nagdawo kanakun nga nagapamilinbilin.

"Tata, rugya gali ikaw? Kang sarang simana pa ako nagalaum nga magsugat-anay ang atun nga banas. Mayad gid hay naabtan ko ikaw kadya. May ginpaalinton nga minsahi si tatay mo Pabling kanakun para kanimo. Indi run ikaw magkabalaka hay sa mayad run tana nga kahimtangan kag sa dalayon run nga magpahuway. Wara na ikaw ginpaman-an hay indi tana gusto nga masubuan ikaw. Rugyan lang tana nga nagabantay kanatun kaimaw kang mga anghil,” ang panaysayun ni Nanay Gina.

Hugut nga ginhakus ako ni Nanay Gina agud nga maghaganhagan ang sakit nga akun nabatyagan sa amo to nga tion. Ginhambalan na ako nga indi magmaramayha sa pagparapit kang kadampig sa tion kang kalisud hay rugyan lang tana nga handa magbulig. Bahul man ang pasalamat na kanakun hay nakit-an na kon daw ano ang nga kalipay sa uyahun ni Tatay Pabling kang nag-abot ako sa anda nga kabuhi.

Urihi ko run naman-an nga handum gid gali ni Tatay Pabling nga may bata nga babayi.

- Katapusan -

Nagahiribiun si Manding Rosing kang masapawan na ang anang bata nga nagapangidadun ka santuig pa lamang, nga may buti ang ana nawala nga mata. Bag-o pa lang dya nag-ayad sa tipgas. Wara na lagi dya madiparahi hay nabanga tana sa anang pagpanihon kang mga kuron nga amo man ang ang ginabul-an kang anang pangabuhian. Ang anang bana nga si Iyo Badong aga pa nagahalin kag hapon run man makauli hay nagapamanday. Ginabilin lamang ang bata nga ginapalibang sa anang pito ka tuig nga magurang nga bayi.

Nagbahul si Lucio nga bulag ang anang wala nga mata. Piro ang dya nga kakulangan wara nagapugung kanana agud magkabuhi kang normal. Hay sa matuod lang, tana lang gid ang makatimbang sa anang ginikanan sa andang mga buruhatun. Tana ang nagabulig kay nanay na magdakot kang lao halin sa Taro agud gamitun sa pagdihon, ukon sa pagpangita kang nga kahoy kag pusog nga garatong kag mga uhot nga aramak sa pagpagba kang mga kuron. Tana man ang nagatimbang kay tatay na sa pagpamanday kag sa pagpanggama kang kawayan. Kon matawhay ang panahon, hay rapit man lang ang angdang balay sa baybay, mahugud man dya magpangisda hay may gamay man sanda nga baroto nga ginabugsayan magpalawud agud magladlad kag magbatak ka lambat ukon magpamunit.

Kilala si Lucio sa pagkatandus, pagkaara, kag pagkamaamigohon, kag may mayad man ti panghitsurahun kag pamayhun. Indi katingalahan kon maluyagan tana kang mga kadaragahan, bisan buti ang isara na ka mata, hay matabunan dya kang anang mayad nga panimuut. Ugaring isara lang ang nagpapitik kang anang tagipusoon.

Si Ines nga bata nanday Tiya Uping kag Tiyo Osing, sangka maugdang nga daraga, nga yano lang ang kaambung, nga daw bulak nga kantong ukon pandanggira nga nagatubo sa baybayun. Ang mayad nga gawi nga una nauyunan gid ni Lucio sa dyang bayi amo ang anang pagkabalaynun kag pagkamaatipanun ka anang panimalay; tana run ang nagatatap kang anang tatlo ka libayun tungud hay ang anang nanay masakitun. Ang pangarwa amo ang anang pagkaparasimba, bisan pa nga lain ang simbahan nga ginasudlan ni Ines sangsa ana. Plano man ni Lucio nga kon magdayunay sanda, sundon na ang pagturuohan kang daraga.

“Hay kon sa bagay, daw pariho man lang ang amun mga ginapatihan lain lang man ang pagsurondan kag pira ka pagturon-an, ti basi pwidi man maistoryahan,” ang hambal ni Lucio.

Kon magpamasyar gani si Lucio sa daraga, kis-a nagadara tana kang sangka salod nga tuba nga ginahapit na sa kanyugan, sa anang suki nga si Angi mananggiti, kag ginasiguro na nga may arurong agud indi mag-ilwak. Ginasanggaan na dya ka isda nga badok nga burog-on ukon isda nga daragdarag agud may panumsuman si Tiyo Osing kag may darapli man si Tiya Uping, hay mapida man kang anang karan-un tungud kang anang masakit, kag nagalikaw ka mga pagkaun nga makapurokaw kag makagirisab.

Madali nga nabuul ni Lucio ang buut ni Ines kag kang anang pamilya, madali man ginbaton ang anang tuyo nga magpangasawa sa andang daraga. Nagpamalayi ang pamilya ni Lucio, kag ginpangayo kang tigbabayi nga patindugan kang balay ang karaslun agud nga may ulian sanda dayon pagkatapos kang andang kasal, malabug nga trahi sa kasal para sa nobya, tatlo ka daragkul nga baboy kag darwampulo kag lima nga manok para sa tabad, kag banda agud magdyana sa bilog nga baryo kag magsunod sa kasal, paagto sa simbahan kag pauli sa balay ka tigbabayi sa diin hiwatun ang tabad.

Bahulbahul ang kinahanglan nga kwarta agud gastuhon sa kasal, gani nga nagakinahanglan man dya kang malawig nga panahon kag dugang nga pagpaningkaras sa bahin kang tiglalaki. Wara sanda ti pinuna ka lupa nga ipataba ukon turobasan. Ang anda gid lamang lupa amo ang ginatindugan lang ka andang balay, kag indi dya nanda pwidi mabaligya.

Nagbaton si Lucio, si tatay na, ang anang mga barkada kag ang andang mga himata nga laki nga anda pakyawun ang pagpanggama kang mga kawayan nga gamitun sa punut kag ang magbuso sa punutan agud nga makatipon sanda kang kantidad nga kinahanglan para sa kasal sa mas madali nga panahon.

Wara ginabali ni Lucio ang budlay kag kapoy, hay para kanana ang kada turo kang balhas nagatib-ong kang anang kakunyag kag kalipay sa anang ginapaabot nga adlaw kang ana paghiusa sa anang hinigugma. Masadya ang ang andang pagpangabudlay nga amo ang nagapadasig ka dya.

Nagapanghagbas si Lucio kang mga siit sa paghawan ka puno kang kawayan agud mahulas ang paggama ka dya, kang hinali lang napiskan ang anang tuo nga mata kang siit. Madalum ang dulot kang siit sa anang kalimutao nga tana nalipung sa kasakit. Dalidali tana nga ginkarga sa duyan kag gindara sa hospital sa banwa piro indi run matabangan pa ang anang mata. Nadayunan tana nga nabulag kang bug-os.

Nagdulum ang tanan sa anang palibot, piro para kanana mas dulum pa gid ang anang paraabuton. Nagkararusdag ang anang mga paglaum kag handum, nag-alimunaw ang anang mga damgo. Nagkarapalong ang tanan nga mga bitoon ka anang mga handum. Ang anang kalibutan nangin ligum ang kadulum.

Nag-agto si Ines sa hospital agud sa pag-atipan kanana. Pariho lang ang andang hiribiun.

“Ines, palangga ko gid ikaw,” ang hambal na kay Ines. “Wara ako ti iba nga handum sa kabuhi ko kondi ang maimaw ikaw sa bilog ko nga kabuhi, piro wara run to tanan. Nag-alimunaw run ang tanan kanakun.”

“Tumanun natun ang ginkasugtan nga kasal, palangga ko man ikaw labaw sa akun kaugalingun. Mapakasal kita, handa ako nga unongan ikaw hasta nagakabuhi kita. Madayon ang kasal bisan wara run ti mga tabad. Bisan simpli kag kitahanun lang, mapakasal kita!”ang sabat ni Ines nga nagatararamos ang mga luha.

“Indi! Indi ako magsugot nga mag-antos ikaw ka sagod kanakun. Ano pa ang pulos nga mag-asawahay kita nga indi man ako makasagod sa akun pamilya?” ang mabinatyagun nga sabat ni Lucio.

“Ako ang mangita ka lalang nga masagod ang atun mangin pamilya. Anad run ako nga magtatap ka akun mga libayun, masarangan ko ang magsagod kang atun mangin kabataan,” ang dukduk ni Ines.

Piro indi gid mabari ang pamat-ud ka laki. Naghipus lamang ang bayi hay ana nahangpan nga dara lang dya kang kasakit nga naaguman ka anang nobyo. Kag sa pinsar na patawhayan na lang anay hasta nga mag-ugdaw ang mga sakit ka lawas, baratyagun, kag paminsarun.

Nagalaum gihapon si Ines nga sa pag-ugdaw ka tanan magabalik ang kasadya kag kabuhi sa panimuut ni Lucio. Piro amat-amat man nga natunaw ang paglaum ni Ines sa pagligad ka panahon hay nagpabilin si Lucio sa anang panindugan.

Namat-ud si Ines nga magpabilin lamang tana nga laon.

- Katapusan -

Ang kauna nga kinabatasan sa pagsaulog ka Pista kang Kristo nga Hari amo ang pagprosisyon kang Santisimo palibot sa banwa. Tungud nga sangkidit lang ang mga Katoliko kauna, ginayaguta sanda kang mga katapo ka bag-o nga sikta.

“Rugya run ang atas,” ang kuon ka mga nagayaguta.

Ginatawag nga atas tungud ginapaangid nanda ang bugu nga prosisyon ka mga Katoliko sa idas ka mga bato sa atas ka isda sa suba. Samtang nagaprosisyon ang mga tumuloo, kag ang pari nagadara ka biril nga may Santisimo, may sangka tawo, nga ginahingadlan kay Miguel, nga nagasuksok ka mga tubo ukon gagmay nga mga kararaw nga gintuhog na ka uhay kag ginsuksok nana nga daw sa iskapularyo.

Kang maglubas ang prosisyon, nagluhod tana sa binit ka dalan kag ginpulpog na ka anang inumul ang kararaw sa anang dughan kag ginpalagapok samtang nagahambal ka matunog sa pagyaguta.

“Santo, Santo, Santo, Dyos kang mga Katoliko!”

Padayon lang ang prosisyon kag wara dya ginsapak ka mga tumuloo.

Ang sinauna nga paagi sa pagpangasin amo ang pagtipon ka daragkul nga mga kahoy, nga ginasunog kag ginapabaga. Kon maubos run ang baga, ang bahul nga tinumpok kang kahoy ginasaribo ka tubig-dagat agud ang anang sira tipunon kag ibutang sa tagakan, buboan liwat ka tubig-dagat kag ang ana kadya tuma buladun ukon rahaun agud mahimo nga asin.

Bulan ka Disyimbri, maramig ang panahon. May nagapang-asin sa baybay. Madulum ang karimlagun. Si Miguel nag-agto sa baybay nga nagapangunup kang kapay hay maramig ang hangin. Nagparapit tana sa pagpainit-init sa tutod kag magpakigsugidanun sa manogpangasin. Kang maubos run ka baga ang mga kahoy, ang tag-iya nagtindug bitbit ang bayong nga kawayan.

“Bayaan ta anay ikaw hay masag-ub lang ako ka tubig-dagat agud isaribo sa dap-ong,” hambal ka tag-iya.

Pagbalik ka tag-iya ka dap-ong, nakita na si Miguel nga nagakisaykisay sa tunga kang kalayo kag nagapangayo ka tabang. Tungud nga wara man ti iba nga tawo sa palibot, ginsaribo na ka anang dara nga tubig-dagat ang kalayo kag nagdalagan sa pagpangayo ka bulig ka mga tawo sa marapit nga mga pamalay. Pag-abot ka mga manogtabang naghimo sanda ka salagunting nga kawayan agud sipitun si Miguel pagwa sa tutod kag gintungtong nanda sa ginhanig nga dahon ka saging. Swirti lang nga wara tana mapatay sa kalayo.

Malawig nga panahon ang anang pagpaayad. Kag suno sa mga nakakita kanana, nagabayo lang tana ka sarap kag daw yawa ang anang itsura. Ang sa pihak nga bahin ka anang bibig nagatabo sa anang mata kag ang sa pihak nga kiray nagsaka sa anang dahi kag ang anang talinga tarawis kaangay ka litson. Indi tana makatindug kag kon magpanaw nagapungko lang hay indi na mauntay ang anang mga tuhod hay naunay, kag amo man ang anang mga butkun kag siko.

Kang ginpamangkot tana kon ano ang natabo, iwan haw nga didto run tana sa kalayo, nagsabat si Miguel, “Daw may pwirsa nga indi makita nga naghakwat kanakun kag nagtablug kanakun sa tutod.”

Umpisa kato wara run ti nagyaguta pa nga mga katapo ka bag-o nga sikta sa mga Katoliko hay nagapati sanda nga ang natabo kay Miguel sangka gaba.

- Katapusan –

Pamaan:
Ang sugidanun nga dya bahin ka Maragtas kang mga Katoliko sa Guisijan, Laua-an, Antique nga ginsulat ka akun Lola. Ang mga pahina nga ginsulatan ka dya nga istorya nadura, kabangdanan nga nagpangita ako sa mga mal-am nga akun naabutan (piro nagkaramatay run sanda) agud akun mapamangkutan kag mabalay liwan ukon ma-reconstruct ang sugidanun suno sa ginsugid ka akun napamangkutan kag sa akun nabatian kauna kay Lola.