Gugma kang Tiyempo Giyera
ni Emmy L. Masola
"Aguy, Nay! Si Concep kag si Nong Duroy nadakpan ka mga Hapon sa buho!" hani-hani ko kay Nanay nga pwerti ang kulba.
Nabutanwan ni Nanay ang binagtung namun kag daw wara ti nihay-nihoy nga dumalagan sa mga Hapon kag magpakitluoy. Nagabaka-baka ka lagas sa mga Hapon nga nagdakup sa mga bugto ko. Nagabusong si Nanay. Daw ginakulbaan ako magturuk hay daw masubsub tana ka dalagan hay gauna anang busong.
Tuig 1941. Trese anyos ako. Ang mga Hapon bag-ong abot sa amun baryo. Nagagirinual ang mga pumuluyo hay nag-abot ang mga suldado nga mga kaimaw ni Fornier. Nag-ingkwentruhanay ang darwa ka grupo. Nagbuul ka mga bihag ang mga Hapon kag naabay rugto ang akun libayun nga tisay nga si Concep kag ang gurang ko nga si Nong Duroy nga naabutan da nga naglumpat sa paks-hol (fox hole).
Sirum run gapaningkulong gihapon takun sa kawayanan. Wara pa si Nanay. Si Tatay kuno nag-abat to. Paano run lang ako kadya kar-on sa gabii bay? Maturog takun ako lang sara. Bisan darwa pa ka pamilya imaw namun nga dya pero saku man tanda sa andang mga hirikuton kag wara gid ti kahigayunan si Nanay kaina para istoryahun kag ibilin ako kananda.
"Diding, andut daw mahibi ikaw haw? Nahadlukan ikaw?" hambal ni Pio, ingud balay namun. Migohay gid tanda kara ni Nong Duroy nga santuig ang kinagurang kanakun.
Nagpungko si Pio sa ingud ko.
"Indi lang paghadluk, Ding. Imawan ta kaw hasta mag-abot sanday Nanay kag Tatay mo."
Nadura ang akun kahadluk kang nabatian ko to.
Gindar-an ako ni Pio ka kapug nga may sabaw ka linapwahan. Indi kami basta-basta ka raha hay basi makita ka mga Hapon ang aso kag agtunan da kami kag dakpun. Dungan kami magyapon ni Pio kag pagkatapos ginhugasan namun ang mga kinan-an sa bubon. Nagbalik ako sa dalum kawayan kag maghumlad ka de lana para maghanda sa pagturog. Temprano pa tamun nagayapon kag nagaturog hay indi man pwede magsindi ka sulo. Nagdinukdukanay kami tanan sa dalum ka puno ka kawayan nga nagaarko-arko ang mga siit kag dahon kag daw atup kon turukun. Ginapatung-an namun ni Pio ang mga binagtung kag sige istorya nga pahani lang hay basi may nagapaniktik nga mga Hapon. Tarso si Pio. Pakadlaw obra na. Topiko namun kara pirme ang mga inagyan namun nga iririmaw kami tapos himohimuan namun ka karadlawan nga sugpon. Ukon panghikayan nga daw wara ti bili ang mga tao sa istorya. Kag dayon utuy-utuy kadlaw.
"Psssst ... sakto nyo run ra nga rangsi. Batian kamo kar-on ka mga Hapon," pamahug ni Nay Loring nga nanay ni Pio. Nanay man tawag ko kana hay daw haros kananda run ako nagbahul. Gatambihanay lang amun balay kag ang pagsinarayo namun daw sangka bahul lang kami nga pamilya. Sa gaarak-arak nga linupok, ginatinguhaan raad namun nga malumus ang amun kahadluk sa mga karadlawan nga istorya. Ugaring, ginsaway run kami. Gani bisan nagakuba-kuba ang akun dughan, ginpirit ko lamang magturog.
Pagbutlak ka adlaw, dayon ko sagap kay Nanay. Wara gihapon tanda nakabalik. Batiun gihapon ang pagbayluhanay ka mga linupok. Naglupok ang kanyon, may limug ka laki nga daw naigo, dayon may babayi nga nagtiyabaw! Nagahiribiun kag nagasinggit tabang. Si Tatay ayhan to kag si Nanay nga nagapaagto rugya kag nakita ka mga Hapon? Nagkurunus ang ginhawa ko. Ang dughan ko daw kabayo nga garumba.
"Ding, andut gaparamuti kag gakurudug ikaw? Patawhay lang. Dya run ra kar-on brubhay kanday Nanay mo. Dali imna dya ang tubig para makalma ikaw," pang-uloulo ni Pio samtang ginadawo ang tubig sa tason.
Mayad lang dyan pirme si Pio nga nagapabaskug ka buut ko.
"Dali dya bla, bulig kanamun magraha. Indi pagmayha-mayha, ah. Daw sa iba kaw. Amo to nga durukdukanay natun sa tarap-anan kon magpanaguay kag pag-aragaway ka tamban kon mag-igma kaw sa balay, gahuya-huya pa timo kanamun?"
Bisan ginakulbaan pa, nakayuhum ako. Huud, daw kasan-o lang, kasadya kanamun nga gasiripal sa amun ugsadan. Malipayun ang tanan bangud hamungaya ang pangabuhi kag malinung ang pagsinarayo.
"Ti, kondi nami gawa ikaw turukun hay nagayuhum run ikaw," muno ni Pio samtang ginasipad-sipad namun ang kusug kang santunga nga inasal nga pitso ka manok. Ginakinikini namun ang pagkaun hay indi maman-an kon hasta san-o ang giyera nga dya.
Darwa run ka adlaw nga wara gid ako ti nabatian parti kanday Tatay. Ang mga linupok wara nagauntat. Anda gid man ayhan to ang nabatian ko nga mga limug? Indi ko malikawan ang makahibi kapin pa sa kagab-ihun.
"Ding, nag-umang kaw haw? Kaina nagarangsi pa kita, tapos brubhay gapisngu-pisngu run timo dyan?" hanihani ni Pio samtang ginawahig ang binagtung nga nagaulut kanamun. "Ako imaw mo, hadluk timo? Sarangan ko ra batuan ang mga Hapon. Pirot tana anda mata, bahul tana akun. Yawan tanda igo kanakun, di bla? Ano sa imo?" labutaw nga mga pamangkot ni Pio. Mayad lang gid man dyan si Pio nga gasapupo kanakun. Ginapabakud na baratyagun ko. "Ding, Ding. Ti, hadluk kaw pa? Ano gusto mo haw, sagapun ko day Nanay mo? Mapanaw ko sarum-an dayon kon amo ra makapahipus kanimo," wara ti untat nga wakal ni Pio.
"Nugayi takun ka linapot mo dyan, Pio. Indi kaw gani ka isrot magkaput ka talibung, manghangkat kaw pa sa mga Hapon?" saligbat ni Nay Loring.
Daw nagmag-an man gamay ang pamatyag ko hay naham-ot ako sa sabtanay ka magnanay nga dya.
"Ti, kita mo ra Ding. Wara ti kumpyansa si Nanay kanakun, pero pangisugan ko gid tana kon amo ra makapauntat ka hibi mo," pahani nga hambal ni Pio nga hinay pa sa bagrong ka lagong.
"Mayad run man pamatyag ko, ah. Salamat."
Mahamuuk ang turog ko kang gabii ngato. Ang mga tinaga ni Pio, daw nagkuhap kag nagpamag-an ka tagipusuon ko.
"Diding! Diding! Dyan ikaw?" limug ni Tatay. Dali-dali ako magbungkaras nga wara ti turuk-turuk sa palibot.
"Araguy!" Nakausgang takun, nakabunggo pa ulo ko sa bagat. Lipat ako nga sa dalum gali kami ka kawayan kag may bagat nga gabalabag sa dalum ka mga arko nga siit.
"Dya ko, Tay. Diin run kanday Concep?" pamangkot ko samtang ginakalot ang daw manogtubo nga bukol sa ulo kag ginakuhap ang daw nagsalup ko nga iwi.
"Rugto tanda tanan kanday Tiyo Isok mo. Himsa dyan ang mga binagtung ta agtunan ta sanda," gahangus-hangus nga sugo ni Tatay.
Wara run ko ka talupangud ka dason nga mga nagkaratabo. Basta nakapanumdum ako ka tadlung kang gapungko run kami sa katri sa sangka kwarto sa malabug nga balay ni Tiyo Isok.
"Indi nanda pag-ibuy-an si Concep hay nagustuhan ka andang berdugo," ang may kahadluk nga hani ni Tatay kanamun samtang nagapalibot kami tanan sa katri kag gapamati ka ana mga bilin kanamun.
"Nangayo ako bulig kay Isok nga kon pwede rugya lang kita maistar kananda para indi marayu sa panuruk ko si Cay Concep," galumaw-lumaw ang mata ni Tatay samtang ginhambal na dya. Magpakaisa si Tatay kag si Tiyo Isok.
Mayad hay nagpasugot man ang mga Hapon sa amo dya nga plastada. Mayad hay tag-arani gid to. Tama ka lapad ang taramnan day Tiyo Isok kag kinahanglan nanda ang mga manog-ani kag mga manogkagon. Si Nanay, tungud nga nagabusong, nagatimbang kay Tiya Elen nga sawa ni Tiyo Isok. Tanda ang nagaaturgar ka mga kinahanglanun sa sulud balay pareho kang pagpanglimpyo, pagraha ka kinawa nga dapli, kag pagtig-ang nga ang kaldero tupung sa hawak ko. Kami ni Nong Duroy nagabulig run kay Tatay kag Tiyo Isok mangani sa taramnan. Bitbit ang kayug kag bakag nga ginasukbit sa likod, gamato-mato man ako manghagbas ka mga paray. Si Nong Duroy, wara gid nagaparayu kanakun hay para mabantayan na ako. Umpisa kang gindakup ka Hapon tanda ni Concep, kon haros pa lang, daw ihigot na ako sa anang hawak para indi mabulag kana.
"Ding, indi gid ikaw mag-intra ka lagaw sa balay ni Tiyo Isok ha? Hay basi makursunadahan ikaw ka mga Hapon kag bul-un da ikaw pareho kay Cay Concep. Abiso ni Nong Duroy kanakun samtang dasig nga gapangkayug ka paray.
"Wah!" May gulpi nangkula nga galingling sa mga puno ka paray. Si Pio! Gakamang sa parayan. Daw naglumpat ang akun tagipusuon sa kakunyag.
"Mayad dya kaw? Diin kamo gapanago kadya?" pamangkot ni Nong Duroy kay Pio nga daw nalipay man.
"Dyan kami kadya gapanago sa bantud day Tiyo Isok. Umpisa kang nagsugtanay tanda ka mga Hapon parti sa iristaran, wara run ti tawo ang ginhimo nanda nga paranaguan," ang gasagunson nga sabat ni Pio. Ang bantud, sa punta lang ka taramnanan day Tiyo Isok imaw sa andang kalapadan. "Nag-agto ako dya para magbulig ani hay wara run kami ti karan-un."
"Ay, mayad wara kaw matalupangdan ka mga guwardya nga Hapon ngara," pamangkot ni Nong Duroy nga ginatumud ang apat ka mga Hapon nga gabantay kanamun samtang nagaani.
"Haso timo, migo Duroy. Kita mo run gid gakamang ko dya, paano da ko makita hay pirot anda mata!"
Si Pio nga dya daw bail run kakaging ang itsura malabutaw pa. Gulpi kami may nabatian nga mga tapak-tapak nga nagaparapit kanamun. Hapon! Paagto kanamun!
"Pio, dalia, pangayug run para dismulado. Diding, itao ra bakag mo kay Pio," sugo ni Nong Duroy.
Nagarapit ang Hapon. Ginlibutan na kami kag ginturuk kada sara. Amo man amun tuwad-tuwad sa pagsaludo dayon hambal "ohayou" nga buut hambalun "mayad nga aga."
"Ohayou, ohayou," liwat-liwat dara tuwad-tuwad. Nagadulot gid ang mata ka Hapon kanakun! Ambay kon nakapangayug ako kato hay saku tana akun ohayou kag tuwad. Mayad lang hay nagpanaw man dayon ang Hapon. Nakaginhawa kami ka matawhay kang nabatian namun nga nagakaradlaw ruman tanda sa punta ka taramnanan.
"Baw, mayad lang, migo Pio, hay nagbalon ko ka sara pa nga kayug ba! Daw gahunga-hunga dya kayug ko kahapon mong. Kon wara, basi kadya guro ginlawig da run kaw sa mangga sa ingud ka trensera kag ipaaragawan sa mga pala," hambal ni Nong Duroy nga mabatian pa ang kulba sa anang limug.
Nag-umpisa pangayug si Pio samtang tayuyon ang istorya da ni Nong Duroy. Wara ti untat. Abaw, nahidlaw gid ang darwa sa sara kag sara. Kon mabuta gani bakag ni Nong Duroy, ginahatud na sa tumpi ka paray. Ang tumpi nga dya, mga inani nga paray nga gintangkas-tangkas paibabaw. Sa kalapadun ka parayan, bahul nga korte kwadrado ang tumpi.
"Pio, mayad hay nag-abot kaw. Indi kita magdungan hatud sa tumpi hay kinanglan may imaw si Diding. Indi ko gusto nga mapareho tana kay Concep," hambal ni Nong Duroy samtang daw nagakiwi ang uyahun sa kaugut. Siguro nagaugut gid si Nong Duroy hay kada gabii, mabatian na ang mapait kag masakit nga singgit kang mga babayi samtang ginahimuslan ka mga Hapon.
"Huud, ah, ako bahala kay Diding," sabat man ni Pio.
"Ding, ano natabo kay Concep haw?" pang-usisa ni Pio kang nag-agto si Nong Duroy sa tumpi. Kaduro run ka gin-istoryahan da pero wara da gid maistoryahan ang parti kay Concep. Daw bug-at gid buut ni Nong Duroy sa natabo.
"Indi gani kami kamaan kon mapasalamat kami ukon maugut. Hay ginbuy-an si Nong Duroy ka mga Hapon kag ginpasugtan kami mag-istar sa balay day Tiyo Isok basta si Concep, pangasaw-un ka berdugo nga si Yawara. Berdugo kara tawag sa daw hari-hari da magpina. Hamakun mo, kita ko gid sa lubo sa ding-ding kang ginpatimbuok ni Yawara ang sangka lapsag kag ginsalo kang bayoneta! Sa kapintas nga tawo!"
"Ay tuod?! Kangiridlis ba. Ti, diin kadya si Concep bay?" usisa ni Pio nga may gakabalaka.
"Imaw kami sa balay ni Tiyo Isok pero pirme ra ginapatawag ni Yawara. Tana gid lang ang solo nga makasirbe sa berdugo ngara."
"Pio, indi run kaw anay magbalik rugto sa ginapanaguan nyo," gahangus-hangus pa si Nong Duroy samtang gahambal.
"Nagliwan-liwan isip ang mga Hapon kon pira tanan ang mga nagapangani. Natingala guro nga nagsobra sara. Laban-laban, naabay run ikaw sa isip. Tawas kaw run lang anay kanamun."
Daw nalipay man ang mag-amigohay sa mga nagkaratabo. Pati ako, daw nakunyag man nga makaimaw ko pirme si Pio. Iririmaw kami gapangani adlaw-adlaw. Nasadyahan gid takun hay wara patay pakadlaw ni Pio kanamun kon magpaharon kami sa kilid ka tumpi. Tandus pa tana magbalon ka tubig sa pasok nga ginabulus-bulusan namun inum kon uhawun. Kon manglaba ukon magrigos gani ako sa tambi, tandus tana mag-agwada ka tubig. Tana nagatatap kag nagabantay kanakun samtang saku kanday Tatay kag Nong Duroy sa mga ginapahimo kananda ka mga Hapon. Tana man ang ginasugo day Nanay kag Tiya Elen kon may mabug-at nga harakwatun pareho ka pagbahit ka kaldero kag kawa.
Sangka adlaw, may malain nga balita si Nong Duroy. Gin-istorya kuno ni Akihito nga sangka lider ka mga Hapon si Tiyo Isok.
"Pio, sarum-an magpangani kita, balik ikaw sa pamilya mo anay hay daw lain ang turuk ni Akihito kanimo," paandam ni Nong Duroy.
"Wanhaw ra? Wara man ako ti ginahimo nga malain?" depensa ni Pio.
"Indi ta run paghulatun nga may malain pa nga matabo," hambal ni Nong Duroy.
Maluya kami tanan kang gapaagto sa taramnan para tapuson ang sangka puna nga nabilin sa parayan. Daw ginalihap ka labaha ang akun dughan sa pagpanumdum nga marayuay kami ni Pio.
"Pio, balik lang kaw anay sa inyo hay basi kon ano pa ang himuon ni Akihito kanimo," pasikto ko kay Pio nga wara ginapakita ang kasakit kang baratyagun ko. "Kita mo sa kakahuyan sa likod ka balay day Tiyo Isok? Rugto sa ingud ka trensera? Sa kada kahoy, ginagapos rugto ka mga Hapon ang mga tawo nga ginapinahan da. Ginapainitan kag ginapakutot sa mga lasga! Daw indi ko gid ikaw mabatas makita nga ginatrato pareho kara," pagpahangup ko nga may pagkabalaka.
Daw naurungan si Pio samtang ginaistorya ko ang gakaratabo sa kilid ka trensera - ang daw simboryo nga ginapanaguan ka mga Hapon. Ang kinalain ka trensera sa simboryo, ang trensera may gagmay nga buho sa kilid imbes nga sa atup lang ang buho. Dyan sa gagmay nga buho galingling ang mga Hapon kag mang-ispiya sa palibot nga wara ti makatalupangud.
Nakapalagyo gid man si Pio. May kasubu sa ana mata kang nagturuk kanakun antis magpanaw.
"Ding, mag-andam gid ikaw," bilin ni Pio antis magkamang sa parayan.
Nagtalikod ako kag magdalagan pabinit sa kahon. Wara ko ginpakita kon paano ako naghibi sa paghalin ni Pio. Pero antis ko malab-ot ang kahon, may nagbutung kanakun. Si Akihito! Nakita ayhan kami ka mga Hapon? Kang balikdun ko ang nahamtangan ni Pio nakita ko ang darwa ka Hapon nga may ginalatigo. Nagabagrong sa hangin kag nagalagasak, dayon singgit ni Pio. Diyos ko, ano ang himuon ko? Gustohon ko man nga agtunan si Pio, wara ako ti may mahimo hay hugut ang kaput kanakun ni Akihito samtang ginaguyod pauli sa balay day Tiyo Isok. Si Nong Duroy gingarut ang pangayug nga ang tanan nga pwersa ginpaupok sa paray.
Bisan gali ano kita kaisug, kon wara kita ti inogbato kamaan man kita magpugung. Kuon gani ka mga mal-am, kinahanglan makamaan kita magpili ka atun giyera. Man-an ta dapat kon san-o mabato kag kon san-o mamunung kag magbaid kang atun talibung.
Amo to ang umpisa kang akun kalbaryo. Ginpangsawa ako ni Akihito bisan nagapamatok ang akun baratyagun. Wara run ako makabalik pa kanday Nanay kag Tatay hay rugto run ako pirit nga gin-imaw ni Akihito sa anang kwarto. Wara run ako kamaan kon ano pa ang ginhimo nanda kay Pio. Kon makatiyempo ako, ginatiid ko kon imaw si Pio sa mga ginapasubayan ka mga Hapon sa kilid ka trensera. Pero wara ko gid makita. Ginpatay ayhan nanda? Ginsilutan? Daw indi mabatas ka akun tagipusuon paminsarun kon ano ang ginhimo kay Pio. Rugto ko natukiban kon ano ka bahul ang pagpalangga ko kay Pio. Wara ti makabulus pa sa tanan nga nahimo na para kanakun. Wara ti makatupung sa pag-aturgar na kanakun samtang rayu ako sa akun pamilya. Kay Pio ko nabatyagan kag nahangpan ang matuod-tuod nga kahulugan kang pagpalangga.
"Ikaw babayi, akun sawa. Tanan ako gusto, ikaw himo!" ang makaharadluk nga singgit ni Akihito kanakun. Gin-atender ko si Akihito bilang bana, pero ang tagipusuon ko kay Pio gid lang natigana. Labi pa nagaklaro ang nahuput ko nga pagpalangga kay Pio sa kada adlaw ko makita ang kinalain ka paminatasan ni Akihito kag pagsinarayo kaimaw na.
Tuig 1945. Natapos ang giyera sa bulig kang mga Kano. Nagpanaw ang tanan nga mga Hapon kag nabilin kami ka pamilya ko. Si Concep, ginbilin kang mapintas nga berdugo nga wara ti barabalikid. Pero si Akihito, nagahibi samtang nagalisensya kanakun.
"Ako balik, sawa ko," dayon kupkup kag magpanaw.
Darwa run ka tuig ang nagligad. Naglain run ang tanan sa palibot. Nag-umpisa run kami magbalay liwat kang amun pangabuhi imaw kang amun mga iningud. Sa amun balay, ginapirit ka tanan nga lipatan ang mga mapait nga inagyan. Si Cay Concep, ginbanga ang kaugalingun sa pagsapupo ka amun agot nga libayun. Si Tatay kag si Nong Duroy ginpadayon ang panguma sa taramnan day Tiyo Isok samtang si Nanay nagatimbang sa gihapon kay Tiya Elen. Sa pihak balay, kada sirum, indi gihapon mapunggan ni Nay Loring ang maghibi samtang nagaistorya parti kay Pio.
"Umpisa paglisensya na nga mangani imaw kaninyo, wara run namun makita pa liwat si Pio. Hugut gid ang pangamuyo ko adlaw-gabii sa Ginuo, nga kabay raad buhi pa ang bata ko kag makita ko pa liwan," istorya ni Nay Loring samtang nagalumaw-lumaw ang mata.
Likum kana, ang akun dughan daw malupok sa kahidlaw kay Pio. Ang mga adlaw ko kag gabii wara run ti duag umpisa kang nadura tana sa akun kabuhi. Nagakabuhi lamang ako nga daw de yabi, wara nagapanumdum, wara ti baratyagun, daw wara sa husto nga paminsarun. Si Pio ang akun kabuhi kag kon wara tana, ang tanan wara ti bili, wara ti kahulugan.
Nagligad ang mga binulan, nag-abot si Akihito para panindugan ang ana panaad. Pero bug-os ang pinsar ko.
"Salamat gid Akihito sa imo pagbalik. Ang ginhimo mo nga dya, tanda ka pagkaputli kang imo gugma. Pero ginakalisud ko, indi ko ikaw mapalangga kag indi ko gid matugro ang imo ginapangayo."
Nagpanaw si Akihito nga masubu. Pero ako nalipay hay sulhay run ang pamatyag ko nga kaimaw ko pirme ang mga masadya nga nagliligad namun ni Pio. Diin man tana kadya, nalipay run ako nga bisan paano nakatiraw ako ka kalipay kaimaw na kag naintindihan ko ang kahulugan kang tampad nga pagpalangga.
Natublag ang akun paghanduraw kang nabatian ko ang singgit ni Nay Loring.
"Salamat, Diyos ko! Si Pio, ang bata ko, nagbalik!"
- Katapusan -