Sa Kanyugan kang San Vicente
ni Anna Cecilia R. Pefianco
Hapon run kag nagapasalup ang adlaw ugaring sige man gihapon sanday James kag Dodong pang-uyug kang labug-labug. Daw mabuta run ang lata nanda. Ako tana tunga pa lang.
“Hoy, dali run kamo. Uli ta run.”
“Dali lang bala, Noy. Rapit lamang mabuta ang lata ko. Gusto ko magdaug gid sa paduro-duro ka labug-labug,” hambal ni James.
“Uli ta run. Pangitaun ruman kita kar-on nanday Auntie. Si Yaya Maring masinggitan pa gid kapangita kanatun. Madulum run.”
Amo dya ang sipal namun nga magpakaisa kon bakasyon kang mga magagmay pa kami. Saka sa kahoy, kaun ka bayabas, sirgwelas, kasoy, kag lumboy. Duro ang mga lain-lain nga kahoy sa kanyugan nanday Lolo Sito kag Lola Isang. Sadyahan gid kami magbakasyon kanday Lolo. Aga pa lang nagalagaw run kami, nagapangita ka mga prutas, indi gani nagapamantay ka mga pispis. Kada isara kanamun may tirador para magsipal ka patanda-tanda sa lata, paduro-duro igo. Pwede kami makagamit ka tirador ugaring ang kuon ni Yaya Maring indi magpanirador ka mga pispis.
“Pabay-i tana ra ang pugad ka umbok sa mga kasiukan,” pirme gid dya ginapadumdum kanamun ni Auntie Femy, nanay ni Dodong kag ni James. Kon kaisa indi gid mapunggan si James, ginabuul na ang mga itlog kag ginadara sa balay kag lagaun. Namitan gid sanda ni Dodong magkaun.
“Baw, kamo nga darwa, madakpan ta gani. Indi ta lang bala pagtandugun ang mga pugad para magduro pa gid ang mga pispis. Ang mga pispis karwa lang ra sa sangka tuig mangitlog. Kon bul-un ta pa ang itlog, sa pira pa gid ka mga binulan makaitlog ra. Kag ikaw, Dong, indi run manirador ka pispis ha?”
“Si Nonoy tana dya daw Bantay Kalikasan, pirme lang saway. Sadya lang ta bala. Kis-a lang man takun bay gapanirador. Ugaring dyakpat man kon kaisa, dapog gid tupa na,” sunlog ni Dodong.
Malipayun gid kami kon rigyan si Tay Berto, mananggite nga nagakanta sa tuyong-tuyong kang niyog kag magsagi panihol ka ana mga paborito nga kanta ni Yoyoy Villame. Si Tay Berto pirme lang nagapuroy, nagaluab, may taklus nga sanggut, may kawit ang anang abaga, kag nagausap ka maskada. Kon kaisa ginatago namun sinelas ni Tay Berto.
“Hoooy, mga bata, ibalik nyo sinelas ko. Kar-on wara it istorya.”
Dasig man ginabalik ni James ang sinelas ni Tay Berto hay tana gid ang luyag magpamati ka mga istorya, istorya kang sanda pa mga bata sa amun baryo nga San Vicente.
“Tay, dya run sinelas mo. Hulatun kaw namun sa idalum-kasoy, ha?”
Aga kag hapon gapananggut si Tay Berto. Kon aga ginabantayan namun tana pagkatapos na ka pamaghut hay sangka bol nga agahan ang kontrata ni Lolo Sito. Antis mag-uli, may istorya anay nga pabalon si Tay Berto. Si Tay Berto ang nagtudlo kanamun magkilala kang lain-lain nga mga pispis.
Sa dalum kang kasoy kami ginaistoryahan kang mananggite. Nanamian kami sa kasoy hay ang mga sanga ginabatang-batangan namun. May mapulapula pa kami nga kasoy nga ginalanggawan samtang nagapamati kami kay Tay Berto.
“Katong mga bata pa kami, luyag gid namun manirador kang mga pispis. Baw, ang akun gid nga libayun nga si Cardo, tanda to manirador. Bisan taas ang pispis, maigo na. Kon may dyan gani kami nga maigo, inasal dayon, eh.”
“Tay, kon dya gali kamo kato, karaan gid kamo ni Auntie Femy. Hahaha.”
“Noy, pasalamat tana sanday Nanay kag Tatay kon may uli kami nga darapli. Duro bay kami magbugto. Sa walo kami, ako ang ikarwa kag nagabulig kay Tatay ko nga magpananggut. Kon wara’t baghutan, gapangita kami ka darapliun, ugaring mga pispis man nga sarang makaun.”
“Ano bay ang mga pispis nga makita ninyo kato rigya sa baryo?”
“Dong, daw amo man gihapon sa kadya ugaring daw mas raku ang mga kapispisan kato hay lapad pa ang mga kakahuyan. May saya-saya. Amo dya ang pispis nga itum kag puti ang kolor na, daw may kiray nga puti, gapaypay ang ikog na kag .…”
“Man-an ko ra, Tay, amo dya ang nagabuti sa ayam kag baka kon kaisa.”
“Sakto kaw, Noy. Man-an nyo ang iba pa nga mga pispis? Ano tana ang may tunog nga tagwati-tagwati?”
“Tagwatiyot! Ah, man-an ko ra. Pero wara ko gid ra makita. Pirme lang bi sa babaw kang kawayan.”
“James, mayad hay man-an mo! Ano pa ang nakita mo nga pispis?”
“Lat-a nyo bi dya. Kon kaisa makita nyo nga nagainum sa danaw sa dalan, medyo labug ang tuktok na.”
“Ako! Ako! Tikling?" ang singgit ni Dodong. “Gatabok ria kon kaisa sa dala. Ikaw bi, Noy?”
“Ano tana ang pispis nga mabilog-bilog, ginabaligya ang itlog? Hahaha! Naba tana dya ang lupad na.”
“Noy, indi gid ko magsala … umbok!”
“Baw, mga sagad kamo ba. Dya tana kis-a nyo lang makita. Itum kag daw malatuktuk ang kolor, labug anang ikog, nagasiling bulbol na, kag bahul anang tunog .…”
“Tay, bukaw?
“James, daw bukut haw .…”
“Bukut man salaksakan?”
“Asul kag puti tana ang salaksakan, Dong, kag tanda sa pangdagit kang pisu. Uli-balay? Kis-a nyo lang abi dya makita. Ikaw, Noy?
“Uli-balay lamang, Tay.”
“Sagoksok! Sa kawayan masami makita. Ambung dya nga pagkapispis, daw may buhok nga tungko pero indi lang pag-iuli nga dapli kay Nanay hay karaan na kaw. Awut kusug na. Sagok-sok, sagok-sok, amo man ra ang ana tunog.”
“Ay, huud gali. Si Lola ra kon wara ako kapanghusay, ginahambalan na ako nga daw sagoksok itsura ko. Maambung gali ako. Hahaha!”
“James, bukut maambung pero awut. Hahaha,” lahug ko kay James.
Duro pa ang mga kapispisan nga gintudlo kanamun ni Tay Berto: ang ladu kag punay, ol-ol, tikong, lansiyang, ang mga gagmay nga pispis, patas kang isup, kag tiwis, kag luwas pa sa ordinaryo nga maya may maya costa kag maya pula, ang uwak nga nagakaun kang bagangan sa niyog. May mga tiyempo nga makakita kami ka banog. Amo dya ang nagapangdagit kang mga pisu kanday Lolo. May bukaw man nga kon kaisa mabatian namun sa gabii. Sangka adlaw, may nakita pa gani kami nga murugmon, daw bukaw man ugaring nagatindi ang bulbol na, daw kuti. Basi nagtalang lang sa kanyugan. Pero ang indi ko gid malipatan ang istorya ni Tay Berto.
“Sangka adlaw sa amun paglagaw ni Cardo nga nagapangita kang pispis, may pinasahi kami nga pispis nga ginsundan. Labug anang ikog, daw ilahas. Kato masiuk pa gid ang baryo ilabi run gid ang dyan sa likod kang kapilya. May bahul nga kahoy kang talisay. Sirum run, mabaskug ang huni kang kikik kag nagadali kami mag-uli ugaring … bahul ang pispis. Si Cardo gid ang masupug nga magtiid. Naglupad dya ang pispis kag naghapon sa idalum kang kahoy kang talisay. Ginsundan namun kag nagpalipud kami sa madre de cacao. Gin-unyat ni Cardo ang tirador na. Kang buy-an na run daad ang goma, nakita na nga bukut pispis kondi bayi nga maambung kag maputi, labug anang buhok asta sa baras. Ginturuk ako ni Cardo nga daw nagparamuti. Kon wara na ako ginhamuyan wara ko gid makita ang bayi. Nagturukay kami ni Cardo. Nagpangligbus bulbol ko. Dalagan kami pauli sa balay. Nagaorasyon kag nakaabot kami sa balay. 'Ay, daw wara kabisa haw?' una nga nagbugno si Nanay. Daw gin-udum kami. Wara gid it may makatusngaw kanamun. Dayon kami sa banggerahan kag mag-inum. Halin kato wara run kami nagpanirador ni Cardo.”
“Tay, sin-o bay ang bayi nga to?”
“James, duro ang mga indi natun mahangpan sa palibot ta ugaring kinahanglan tahudon. Wara gid namun naman-an to. Suno sa istorya, buhay run ang kahoy ka talisay sa likod kang kapilya kag ang mga kamal-aman nakakita kato nga kon bag-ong tuig gani, masanag ang kahoy nga daw may nagaistar. Amo run to basi ang tagbalay kang talisay.”
“Kadya bay tana, Tay, dyan man gihapon ang bayi? May gauli man gihapon sa kahoy?”
“Noy, ginhimuan nanda ka baskitbolan marapit sa kahoy kag masami ginsarayuhan ka mga tawo. Kato, ang idalum ka kahoy nga ra, katingalahan nga daw ginasilhigan, tim-us ang palibot na. Kadya daw nagsiuk run. Basi nagsaylo run gid man.”
“Nami raad kon dyan man gihapon sanda para may mabantay kang mga kahoy. Duro run ang mga kahoy nga ginapatapas rigya sa iningud ta. Ginabaligya ang lupa, ginapatindugan ka balay, ukon ginabaligya ang kahoy. Wara run it may mabilin. Sa pira ka adlaw madura run ang istaran ka mga pispis kag madugang run gid ang init kang kalibutan.”
“Tuod ria, Noy. Nami gid man tana ang palibot nga duro ang kahoy, mabugnaw. Nagaduro man ang mga pispis hay duro ang andang karan-un. Man-an mo kon andut kinahanglan natun ang mga pispis sa atun palibot?”
“Natun-an namun nga ang mga pispis ang nagarapta kang mga liso nga andang ginakaun. Kon may laway kuno ka pispis mas nami tubo kang tanum? Ang pispis man, Tay, ang nagakaun ka mga ulod nga kon kaisa makaharalit sa mga kahoy kag mga tanum.”
“Baw, mayad nga mga tinun-an ria, Noy.”
“Kag nagabulig man sanda magpabulak kang mga tanum. Kon kaisa may makita kaw nga mga magagmay nga pispis nga nagasaylo-saylo sa mga bulak. Amo dya ang isup.”
“Amo gali ra, Tay? Halin kadya, Nong James, indi run kita magsagi panirador kag magpanakaw ka mga itlog ka pispis. Tandaan ra natun. Hay kon wara run it pispis, mabuhinan man ang mga kahoy. Kon wara it mga kahoy, wara man mga pispis.”
“Mayad gid, Dong, hay naman-an mo ra.”
“Huud, Noy, eh. Amo ra gali si Nanay pirme na lang ako ginahambalan nga indi gid pagpatyun ang mga pispis.”
“Ay, mayad hay may natun-an kamo sa atun nga pag-ambitanay kang mga istorya. Noy, dyanay pa, dar-a nyo ang sangka bol nga agahan kay Lolo nyo. Gahulat run to kang anang kunsumo.”
Kami man kada aga nagahulat kang amun kunsumo halin kay Tay Berto, ang anang paghanduraw kang pangabuhi sa baryo.
Bisan nagsaylo run ako sa Manila para sa kolehiyo, ginabalikbalikan ko man gihapon ang amun mga istorya sa kanyugan kang San Vicente.
- Katapusan -