Rosal
ni Ritchie D. Pagunsan
“Daaan, dya run tana,” ang lawag ni Oway Bising pagkatapos kang malawid nga orasyon. “Hipus kamo.”
Hinali naglinung ang siyam ka mga tagpasakup nga nagaduruguk sa salug nga himo sa kahoy nga lawaan. Magluwas kay Oway Bising, may walo pa ka bayi kag sangka laki nga nagalumpiga palibot kana sa maligwa nga kwarto. Bilin ni Oway Bising nga siyam gid ang matambong sa pagpakig-angut nanda kay Don Benito nga tiglawas ka mga tamawo. Gani pinangguyod ni Fernanda ang tanan nga magakman na nga mga kakilala, pati mga talawit kag dasig mag-ukru sa gamay nga kinulas. Kang walo lang ang nag-abot sa takna nga oras, ginkarawkaw na ang libayun nga si Pablo kag gintukahan nga magkagod kag magbubod kang kamangyan sa tuob. Indi pagpapuasun ang aso, paandam ni Oway Bising, hay basi magtalang si Don Benito.
Suno sa bato-bantiling nga ban-awan ni Oway Bising, tamawo ang nagapangaluyag kay Leonor, kag gindara na dya sa andang ginharian agud pangasaw-un, amo nga hasta kadya indi makita. Ginpatawag si Oway Bising nga babaylan agud bawiun ang bugtong kag daraga nga bata nanday Fernanda kag Jose.
Sirado ang bintana kag gawang, gani nagdurukdukanay ang mga tagpasakup nga daw batwan nga nagkurusug kang makita nga nagalubid-lubid ang kurtina nga daw ginahuyup ka baskug nga hangin. Naglibug ang ulo nanda kon diin dya nagalapos, kapin pa nga dulum ang kwarto. Asul nga bombilya ang gamitun, insistir ni Oway Bising, hay amo lang dya ang kolor nga masahuan ni Don Benito.
Ginhandaan ni Fernanda ang adlaw nga dya. Kay Oway Bising na gindangup ang pagsarig nga mabawi si Leonor bisan pa sipak dya sa namat-an na nga pagtuo, gani matutum na nga ginsunod ang tanan nga bilin kang babaylan.
Tatlo run ka bulan nga nadura si Leonor nga naglisinsya lang sangka hapon nga maagto sa lagwirta sa likod ka andang balay, nga suno kay Oway Bising, dulunan ka pihak nga kalibutan ka mga tamawo. Ginpasugtan ni Fernanda ang bata hay haros adlaw-adlaw dya nagasipal sa lagwirta tungud mahagbong kag duro ang mga bulak rugto. Nagaigpat gid ang mata ni Leonor kon makakita ka bukad ka rosal, sugid ka mga kabulig, kag ginaituk gid dya kon makasimhot kang daw agwa na nga kahamot.
“Ay, sus, sa pagkariit ka lagwirta nga ria,” sugid ka pinakamal-am nga ingud-balay nanda. “Ginatagaliug takun mangalihid dyan karia, kapin pa dyan sa suba nga naghubas run. Aragyan dyan ria ka mga tamawo.”
“Ako kabay kauna pinaagyan man dyan,” amot man ka sara, “Mayad nahukas ang pasuk sa liug ko. Hambal ka doktor, goytir. Tabi ko lang.”
Saulado ka mga tumanduk ang ginwani-wani nga mga sugidanun halin sa andang kaulangan, kapin pa nga nagburukay run buhok nanda ka uman-uman sugid. Wara dya pagsahuta ka mag-asawa hasta nag-abot ang adlaw nga nadura si Leonor.
Nagkinaran-karan ang bilog nga balay kang ginpangita ni Jose sangka gabii nga mag-uli dya. Naandan na nga si Leonor ang pirmi nagasug-alaw kon mag-abot tana. Gani daw lahing nga niyog nga nagwasaag sa atup nga sinas ang pamuruka ni Jose kang wara ti nakasapo kon diin nagsuhot si Leonor. Abi ka mga kabulig rugto sa tupad ni nanay na nga nagagansilyo, hay amo dya ang naandan na nga himuon antis sanda magrosaryo pagbating ka orasyon.
Lagilagi ginsugo ni Jose ang tatlo ka kabulig nga puro bayi nga sindihan ang darwa ka pitromaks kag libuton ang lagwirta agud pangitaun si Leonor. Basi kuno nakasandad lang dya, naigo ang ulo sa bato kag natagban ka ispiritu. Pinanglughot nanda ang maligwin nga lagwirta piro wara sanda ti nakita magluwas sa mga rosal nga haros nagapamukadkad run. Nagparauli sanda nga nagaluyloy ang mga paku kag gumon ang mga hunahuna. Nagramig ang rayupunon kato nga gabii. Wara sanda ti gana hay nasal-ihan ang surok-surok ka pamasol sa andang kaugalingun. Sa amo dya nga tion, nagsaad si Fernanda nga himuon ang tanan para bawiun si Leonor.
Mahipus ang mga nagatambong samtang padayon nga nagasaot ang babaylan. Gulpi nakabati sanda kang pagpamugpog ka dingding piro indi nanda mapaktan kon diin nagahalin. Naghinagung sanda kag nagdiris-uganay.
Ginputos ka duag-asul nga aso halin sa tuob ang bilog nga kwarto. Hinali nga nagkudug-kudug si Oway Bising nga nagaduko. Ginbayaw na ang darwa ka alima, dayon tangra, nagaduros ang mata. Ginasab-an ka ispiritu ang babaylan. Gulpi dya nagliso kag nag-atubang kay Fernanda.
“Fernanda, may tion pa,” sugod ni Oway Bising, piro anang limug ana ka laki nga daw ginahunos sa dalum ka awang. “Kon makita mo liwat ang bata mo, sapdingun mo,” padayon ni Oway Bising. “Kon rayu, balangun mo ka bisan ano nga makaptan mo. Ginpatalang lang ka dya ispiritu na.”
Nadumduman ni Fernanda nga karwa run nagpakita kana si Leonor, kag kada magpakita dya, nagapangamyun ka rosal sa palibot. Kang una nga bis, ginaturuk na nga nagapasaka si Leonor sa hagdan paagto sa anang kwarto sa ikarwa nga panalgan ka andang balay. Kang ikarwa nga bis, nakita na si Leonor nga nagapungko sa katri nga nagapamiud ka mga bayo na nga daw mapanaw. Karwa ka bisis, karwa man tana wara makahulag ukon makahambal, hasta nga nalimunaw sa panuruk na ang anang bata.
“May sangka higayon pa para mabawi nyo ang bata,” padayon ni Oway Bising.
Matikab pa raad ang babaylan ugaring hinali may namusina sa gwa. Mabaskug. Nag-abot run si Jose kag nagapanawag sa kabulig nga buksan ang salsalun nga gawang agud mapasulud na ang sarakyan sa andang sular. Gulpi nga namadmadan si Oway Bising kag nagbalik ang itum ka anang kalimutaw. Naghuruplaag ang nagatarambong kag dalidali nagtindug pagwa sa kwarto. Naman-an nanda nga kontra ni Jose ang buruhatun nga dya.
Wara maturugi si Fernanda kato nga gabii. Liwat na nga ginhandaan sa anang pinsar ang himuon ingkaso magpakita liwat kana si Leonor. Naghibi dya kang madumduman nga napamatud-an ni Oway Bising nga gindara ka tamawo si Leonor. Piro may sara pa nga kahigayunan. Ginsuksok na sa anang alima ang pulsiras nga gintugro kana ni Leonor. Sa pinsar na, mayad dya hay dasig mahuslo kag mabalang kay Leonor kon mag-abot ang tion.
Nagligad ang pira ka adlaw. Bag-o lang sanda ka yapon. Sami ka mag-asawa nga magdayan-dayan sa atubang ka andang balay pagkatonga para magpatantan. Nami hay masanag kadya ang bulan bisan bukut pa ti ugsad. Nakapanaog lang gid si Fernanda sa andang ugsadan kang nangamyun ka rosal. Hinali may garhum nga nagtuhaw sa anang panuruk.
Si Leonor nagatindug sa kilid ka santol, nagayuhum kag may bitbit nga bulak ka rosal nga bag-ong pupo. Gindakup kang kahidlaw si Fernanda. Nagayapa-yapa. Amo run dya ang ginahulat na nga tion. Ginkapkap na ang pulsiras sa alima kag nagparapit sa bata na agud haksun.
“Fernanda, diin kaw?” panawag ni Jose.
Wara sa pinsar nga nagbalikid si Fernanda kag nagsabat, “Rugya ako.” Pagturuk na balik, wara run si Leonor. Daw aso dya ka tuob nga napapas sa anang panuruk.
Mabaskug nga pagngurahab ang ginbuy-an ni Fernanda. Ginhunos na ang bug-os nga purus, kag gintangis ang indi matungkad nga kahidlaw sa bugtong na nga bata. Nabatyagan na sa kaidaluman ka anang kalag, nanginpadlus run ang pagsarig nga mabawi pa si Leonor.
Wara masarangi ka tagipusuon ni Fernanda ang kapaslawan. Ginbatyag na dya. Kon ano kapag-un ang pagtuo nga ginpakita ni Jose, amo man kahuyang ang lawas ni Fernanda. Nagbatang dya kag wara run magbangon ukon magkaun kang masunod nga mga inadlaw. Pagligad ka sangka simana, nasapwan ka kabulig nga wara run ti ginhawa si Fernanda.
Nagduaw ang tanan nga mga amiga ni Fernanda sa anang haya sa katapusan nga gabii antis dya ilubung. Nasaksihan nanda ang makatiringala nga hitabo nga nagtay-ug ka andang pagtuo.
May nagsulud nga alibangbang ligum sa pagkapula ang pakpak. Naghapon dya sa lungon ni Fernanda, kag dayon man gwa sa bintana. Kang nadura dya sa kadudulman, hinali nga may nagtablug halin sa gwa ka bulak ka rosal. Nagtupa dya sa ibabaw ka lungon ni Fernanda.
Kon si Oway Bising ang pahambalun, pamaalam dya ni Leonor sa pinalangga na nga nanay, nga nagalaum gihapon nga liwat sanda makitaay sa pihak nga kinabuhi.
- Katapusan –