Barko nga Bulawan
ni Dr. Alicia P. Magos
Ginbadbad sa Kinaray-a
ni Ritchie D. Pagunsan
Ang Baranggay Gogo, Estancia
Ang ngaran nga Gogo naghalin sa tinaga nga “bendunggo,” ang mga kasudlan kang baboy. Sigon sa mga kamal-aman, kang una nga tyimpo, may namangkot nga Katsila sa manoglasa kang karni kon ano ang ngaran kang lugar. Wara makaintyindi kang pamangkot ang manoglasa nga nagsabat “bendunggo.” Nagtango ang Katsila kag ginliwat na ka hambal “Goho.” Sa pagligad kang panahon, ang “Goho” nangin “Gogo.”
Magluwas nga bantog nga pantalan kang mga barko nga bulawan, ang Gogo sangka komunidad kang mga mangigisda nga nagatagtag kang kinahanglanun nga mga pasayan, kasag kag pakinhasun sa Estancia. Halin sa anang baybay makita ang matahum nga laragway nga naangut sa mga sugudidanun parti sa barko nga bulawan, imaw ang mga isla kang Gigantes kag Sicogon sa katungdan nga bahin kag Pilar, Capiz sa sidlangan nga bahin. Dya mga lugar nga sarang maagtunan sa sulud kang darwa hasta sa tatlo ka oras.
Rugya ang sangka popyular nga sugidanun sa Gogo:
Si Zenaida Mosqueda, traynta i-tris anyos kag manogbaligya kang isda sa baranggay Gogo, nagsaysay nga kang Hunyo 1993 sa panahon kang pista ni San Juan nga Bautista, tatlo ka pamilya halin sa kaiping nga Calumpang ang nagsakay sa andang baruto kag naglayag paagto sa Lawisan para magrigos. Kon hunas, ang maputi kag barasun nga lugar sarang panawun tungud traynta mitro lang dya karayu sa baybay kang Gogo. Nagapataub run kato piro wara sanda mahadluk tungud ang tubig rapit sa baybay apat ka tungkad lang ang kadalumun. Piro ang tatlo ka pamilya nalunod samtang nagaagi sa Puting Bato, lugar nga may matapan nga bato angay kang malapad nga lamisa. Bisan manabaw ang tubig, ginahambal nga mariit ang lugar hay ginaistaran dya ka mga tubignun nga idalmunun. Naandan run ang pagdaga bilang pagtahod sa mga tubignun, nga may anda nga pantalan sa tumpok kang daragkul nga mga bato sa baybay kang Gogo nga ginapatihan nga sugpon kang pantalan sa Gigantes. Ginahambal nga ang mga tubignun naghalin sa Gigantes kag nagaagto sa pantalan kang Gogo kon luyag nanda magbutwa halin sa tubig.
May mga tyimpo man nga nagataas ang tubig kang Gogo hasta sa kinsi ka tapak kag nagaagto sa baybayun kon diin nagapamasyar ang mga taga-baranggay. Ang mga pumuluyo kang mga nauna nga tuig kang 1930, nakadumdum kang pag-awas kang tubig halin sa tupad nga sapa pagkatapos kang mabaskug nga uran. Sa mamara nga bahin kang baybayun, ang mga tawo nakadiskubri kang mga pinggan kag yahong halin sa tyimpo kang Hapon.
Kon ang tubignun may anda nga pantalan sa Gogo kag ang mga suldado nga Hapon nagadungka sa baybay kang Gogo, ang makataranhaga nga barko nga bulawan kang mga ingkanto may ana man nga durungkaan sa baybay kang Gogo. Ginatawag dya nga padir, sangka tumpok kang mga itum nga bato nga nagabatang sa baybayun, mas daragkul kag mas labug kaysa sa pantalan kang mga tubignun sa Gogo. Ang kalabanan ka dya natabunan kang tubig, gani kon hunas lang makita ang bug-os nga tumpok.
Ginatawag man dya nga Pulang-Bato kag ginahambal nga pantalan kang barko nga bulawan nga ginapanag-iyahan kang ingkanto. Kon magdungka dya, may nagahulat nga bulawan nga awto agud abatun ang mga ingkanto kag mga tawo nga ginasab-an nanda. Ginahatud kang bulawan nga awto ang mga pasahiro paagto sa bukid kang Gogo, lapos sa Pilar, Masbate kag balik ruman sa Gigantes paagi sa karsada sa idalum kang dagat nga nagaangut sa Gogo, Pilar, Gigantes kag Masbate. Kon turukun, angay lang dya kang ordinary nga barko, nga nagainggat kag nagaigpat-igpat sa kadudulman, gani ang makakita makahambal nga himo dya sa bulawan.
Kon kis-a ang mga pamilya nga nagaistar marapit sa pantalan indi makaturog sa kagahud sa pagsinadya kang mga ingakanto. Gabii kon magdungga ang barko nga bulawan kag nagapamito dya agud ianunsyo ang anang pag-abot. Batiun ang gahud kang nagasaka-panaog nga mga pasahiro sa barko nga bulawan.
Makita rapit sa baybayun kang Gogo ang bukid nga may bista kang dagat kag mga isla nga nagapalibot sa kabanwahanan kang Estancia, Carles kag maniki nga bahin kang San Dionisio, Balasan (Iloilo) kag Capiz. Ginatawag nga “Bukid kang Gogo,” ginahambal nga ingkantado dya. May istorya parti sa sangka tawo nga nakadiskubri kang gas sa bukid. Kang gin-agtunan kang mga tagabanwa, wara sanda ti makita. Ginapatihan nga ginlikum dya kang tag-iya nga ingkanto hay pat-ud nga maguba ang balay na kon minahun kang mga tawo ang bukid. Napanilagan man nga nagabahul ang bukid, kag ginakuon kang mga mal-am nga gamay lang dya kauna kang bata pa sanda. Kisra ginburdos ang lugar sa kahig kang bukid para himuan kang erport piro katingalahan nga naguba ang makina, bagay nga nagdugang pa gid sa pagpati nga mariit ang lugar.
Sa putok-putukan kang bukid, may itum nga bato nga ginapatihan kang mga tumanduk nga nagaangut sa pantalan kang barko nga bulawan. Tuod gid man nga ang bato nagaatubang sa padir ukon pantalan nga mga sangka kilomitro ang antad. Parihas ang kolor kag klasi kang bato kag padir, mas gamay lang ang sa bukid kaysa sa baybayun. Ginahambal kang mga tawo nga ang bulawan nga awto nagabyahi pasaka sa bukid samtang ang barko nga bulawan nagahulat sa baybayun.
- Sundi ang kasugpon –
Sunod: Ang Banwa ka Pilar, Capiz
Pamaan: Ang inyo nabasahan pinili kag pinaksi nga sugidanun sa sangka panalawsaw, “Binisaya nga Kinabuhi, Visayan Life, Visayas Maritime Anthropological Studies II, 1993-1995,” nga ginsulat ni Prof. Alicia P. Magos, Ph.D., ginkay-ad nanday Iwao Ushijima kag Cynthia Neri Zayas, kag ginbalhag ka CSSP Publications, College of Social Sciences and Philosophy, University of the Philippines (1996).