Barko nga Bulawan
ni Dr. Alicia P. Magos
Ginbadbad sa Kinaray-a
ni Ritchie D. Pagunsan
Ang Banwa ka Pilar, Capiz
Ang Pilar ang pinakaurihi nga banwa sa murud-an nga bahin kang Capiz. Ginakabig dya nga pinakaingkantado nga banwa sa probinsya tungud duro rugya ang makatiringala nga nagakaratabo. Para sa mga pangayaw, ang Pilar malinung nga banwa kag lugar kang mga mabuut nga tawo nga ang pangabuhian amo ang pagpanguma kag pagpangisda.
Piro imaw sa komyunidad kang Pilar ang mga kwiba nga kilala ka mga turista kag ginapatihan nga ginharian kang mga ingkanto. Makit-an sa idalum kang magamay nga mga bukid ang kwiba kag masudlan dya paagi sa anum ka aragyan nga nagaararangut. Lain-lain ang kabahulun kang sulud ka kwiba, may magagmay, may daw simbahan kabahul.
Kauna nga tyimpo, may nadiskubrihan nga mga kuron nga may kinudlis nga disinyo sa sulud kang mga kwiba, nga nagpahaum-haum sa mga iskolar nga ang mga kwiba nga dya rulubngan kang patay kang nauna nga mga Filipino.
Bantog ang Pilar sa mga istorya kang barko nga bulawan, hay duro sa mga tumanduk ang nagakuon nga nakakita kadya kang mga tyimpo antis ang ikarwa nga gyira pangkalibutanun. May sangka popyular nga istorya nga nagasugid kang barko nga bulawan nga ginsundan kang Coast Guard piro hinali dya nadura kang nagapasulud sa baybay kang Pilar. Ang barko nga bulawan may ngaran nga nasulat “Don Braulio Patricio,” ngaran kang isara sa pinakamanggaranun nga tawo sa Pilar. Nagainggat ang barko nga angay ka bulawan kon turukun sa marayu, piro wara ti nakamaan kon ano ang sulud nga karga ka dya. Pagkaligad kang mga tinuig, ginpamangkot ang mga inapo ni Don Braulio parti sa barko. Daw pasapayan lang kananda ang dya nga istorya kag naghambal nga ang ngaran kang andang lolo gingamit lang kang mga ingkanto nga nagaistar sa kwiba.
Rugya ang sangka popyular nga sugidanun sa Pilar:
Si Jose Balgos, mga singkwintahun ang idad kag nagaistar sa Pilar marapit sa baybay nga nagaatubang sa dagat kang Visayas, nagpamatuod nga may mga ingkanto gid man sa andang lugar. Tana mismo nakakita kang darwa ka maanyag nga mga bayi nga gulpi lang nanginduraan kang ginparapitan na. Pagkaligad kang pira ka adlaw, nakabati tana kang istorya parti sa darwa ka bayi nga ingkanto nga nagapangita kang baul nga bulawan nga may mga ulo kang buaya nga himo man sa bulawan nga gintakaw kuno kananda. Ginapatihan nga ginbaligya kang nagtakaw ang baul sa sangka Amerikano kag gindara dya sa Amerika. Nag-agto ang darwa ka ingkanto sa Amerika sakay sa barko nga bulawan agud ibul-un ang baul. Gusto kuno raad baklun kang Amerikano ang barko nga bulawan piro indi masarangan ang anang bili.
May darwa ka bantay nga iroplano ang barko nga bulawan kang Pilar, kag duro ang nakasaksi nga masami nagalupad dya sa babaw kang mga kwiba kang Pilar pagkatapos kang ikarwa nga gyira pangkalibutanun.
Duro nga mga tawo ang nagkaradura tungud sa prisinsya kang barko nga bulawan kag kang mga ingkanto sa Pilar. Kon magustuhan kang mga ingkanto ang sangka tawo, parihas kang maanyag nga si Norly halin sa NIPSC (Northern Polytechnic State College, Estancia, Iloilo), himuon dya nga pinalakad (halin sa tinaga nga “lakad” ukon paagto sa pihak nga kalibutan) kag itigbaliw ang anang lawas sa tinub-an ka saging ukon ano man nga bagay piro sa ordinaryo nga panuruk daw amo man gihapon nga tawo. Ang tuod nga tawo maagto sa kalibutan kang mga ingkanto kag mabilin gid lang ang anang pisikal nga lawas.
Ang iba nangin tagapagpatunga (medium), mga tawo nga may kinaadman makig-angut sa pihak nga kalibutan parihas kang masunod nga istorya.
Si Tiya Pining, sangka mirka, tawo nga maaram mamulong, kag nagaistar sa ubus kang kwiba kang Pilar nga ginapatihan nga syudad kang mga ingkanto. Ginakuon na nga ang bata na nga bayi nga napatay sa minor pa nga idad, ginpalakad kag ginbuul kang mga ingkanto. Bilang mirka, ginagamit tana nga tagapagpatunga kang napatay na nga bata agud ipahatud ang mga minsahi halin sa mga ingkanto.
Ang gahum ni Tiya Pining sa pagpamulong naghalin sa mga ingkanto nga nagaistar sa mga kwiba. Kon kis-a, ginaimbitar tana nga magbisita sa ingkantado nga ginharian. Rugto na nakita ang barko nga bulawan “Don Braulio Patricio,” ngaran ka tawo nga pinalakad man hay ginbuul dya kang mga ingkanto kang mapatay. Ginasugid ni Tiya Pining nga ang sulud kang barko nga bulawan mga produkto kag manami nga mga manggad kang mga ingkanto.
Ugaring bukut lang “Don Braulio Patricio” ang barko nga bulawan sa ingkantado nga kalibutan. Maduro man ang mga rasa nga nagasakay sa barko – mga Yuropiyo, Amerikano, piro kalabanan mga Hapon nga makilala tungud sa pirot nanda nga mata kag puti nga pamanit. May mga Pilipino man. Tanan nga nagasakay sa “Don Braulio Patricio” maputi ang pamanit kag ginakabig nga mayad nga ispiritu. Ang mga ituman, nga ginakuon nga kadu ti ginhawa, may lain tana sanda nga ginharian.
Nagalibot ang barko nga bulawan halin sa Amerika paagto sa Yuropa kag iba pa nga mga durungkaan sa kalibutan antis magbalik sa anang balay nga durungkaan sa Pilar, nga nagalapos halin sa Las Islas de Gigantes (nakumpirma man dya nga istorya sa Barko nga Bulawan sa Estancia.)
May sapa nga nagaangut sa kwiba kag suba. Ginawani kang suba ang anang tubig sa baybay nga mga lima ka kilomitro ang karayuun. Ang nanay mismo ni Tiya Pining, nga may taramnan kang tangkong sa lugar, masami makabati ka huni kang mabaskug nga balud kag kang nagabagrong nga makina halin sa sapa piro wara dya ti makit-an.
- Sundi ang kasugpon –
Sunod: Ang Banwa ka Nabas, Aklan
Pamaan: Ang inyo nabasahan pinili kag pinaksi nga sugidanun sa sangka panalawsaw, “Binisaya nga Kinabuhi, Visayan Life, Visayas Maritime Anthropological Studies II, 1993-1995,” nga ginsulat ni Prof. Alicia P. Magos, Ph.D., ginkay-ad nanday Iwao Ushijima kag Cynthia Neri Zayas, kag ginbalhag ka CSSP Publications, College of Social Sciences and Philosophy, University of the Philippines (1996).