Paupas Damang
ni Gil S. Montinola
“Yey! Paupas!” singgitan ni Ramon imaw ang anang amigo nga si Nilo.
“Hipus lang,” saway ni Nilo dara butung sa sidsid ka bayo ni Ramon. “Basi madakpan ta ni Sir nga nagapaupas damang rugya sa likod.”
“’Ti, duro run damang mo?”
“Huud, eh. Nanulo kami nga daan kabii.”
“Sagad. Ti, pira nadakup nyo hay?”
“Duru, eh. Basta duru, ah.”
“Sagad. Bi, palantaw bi.”
Ginbuul ni Nilo ang posporo sa bulsa imaw ang sangka bukog ka silhig. Ginbuksan na ang posporo kag ginhimutadan ang mga damang nga nagakaturog sa sulud. Gintayhup na dya kag dayon man kay-ad ka mga damang ka anda mga kahig.
Apat tanan nga mga damang ang nagapagutuk sa sangka posporo. Gintunga sa apat ka mga magagmay nga kwarto, sakto lang gid ang lawas ka sangka damang nga makaigo sa sangka kwarto. Nagagirinutuk sanda. May dalitan, may tungkuan, may nagabusong, kag may karawkawan nga tama ka niwang. Niwang pariho kananda nga darwa nga mag-amigo. Ginaubos abi nanda ang anda oras sa pagpanamang kag pirmi lang nanda ginakalipatan ang anda nga pagkaun. Gani, pirmi lang nagaralabug ang liug ka anda mga nanay ka singgit kon magpanawag sa oras ka tagkaraun hay kon diin-diin pa sanda nga darwa nagapanuhut-suhot.
Nagbarangisi si Nilo. “Amo lang dya ang ibato ko kanimo, ah,” hambal ka dya. “Pangitai run dyan ka paris hay mapaupas ta dayon. Dali dulang nga daan ang taym.”
Ginkuhit na dayon ka bukog ka silhig ang damang. Nagbugtaw man ang damang kag nagkamang paagto sa silhig. Naghiwud dya kag dayon uruuntay ka ana mga karawkaw. Nagpuswak ang anang buli kag nagtupa gid sa kahig ni Nilo ang mga iti.
“Ay, kar-on pitkun ta!” Nahangyus si Nilo. Gamayan na lang mapitik ang damang nga nagakabit-kabit sa silhig gamit ang lawa halin sa gabuslo-buslo nga buli. Nagkadlaw si Ramon. Ginsikul tana dayon ni Nilo.
Ginpagwa man ni Ramon ang damang nga inogbato. Tungkuan. Nagasikrutot ang mga kahig kag tam-an ka luya. Daw mahulag nga daw indi. Pira run abi ka adlaw nga wara dya ka kaun kag inum.
“Patay gid rang imo damang sa akun,” paandam pa ni Ramon. “Gutum-gutum dya nga daan. Ginahulat na ang imo nga ran para kan-un.”
“Lantawun ta, eh. Mapapyirdi ayhan ang akun nga halin sa dagmay kang imo nga halin lang sa paray?”
“Lantawun ta, eh.”
Ginkaptan ni Nilo ang bukog ka silhig sa tunga kag ginpasaka tadlung sa anda mga mata, ginturuk ang darwa ka mga damang nga nagaatubangay. Wara nagahulag. Naganganga ang baba ni Nilo ka hulat sa pag-upas, nagatutro ang ana laway nga daw ayam-umang. Kang nag-umpisa run ang pagpanaw ka darwa ka damang, ginsaylo ni Nilo ang pagkaput sa magtimbang nga punta ka bukog. Nag-abtanay ang darwa ka damang sa tunga. Nag-alsa ang mga karawkaw ka damang ni Nilo kag nagbukas ang baba. Wara run nagahulag ang damang ni Ramon, husto lang magsikrutot. Maluya ka tama kag wara run ti lawa nga nagagwa sa anang buli. Pagtandug ka damang ni Nilo, nagpalak dya kag nag-upas sanda nga darwa asta nga nadagdag sa hilamunan.
Matunog nga nagbagting ang lingganay ka iskwilahan. Patimaan nga tagsurulud run sa klasi. Tapos run ang risis. Dapat tapos run man ang pagpaupas. Nagadirinalagan run ang mga bata paagto sa anda mga kwarto. Sagapun pa daad ka mag-amigo ang anda mga damang nga nahulog, ugaring may nakita sanda nga maistra nga nagapaagto. Kadasig kananda magtago ka bukog kag posporo kag magpanaw. Kadasig maghulag ang anda mga kahig nga daw sa karawkawan lang ka damang.
Oras lang ang ginabantayan ni Nilo. Wara run dya nagapamati sa ana maistra. Dugang pa ang kagutum nga ana ginaagwanta. Wara pa tana nga daan ka-risis kag gamay lang ang ana ginkaun paghalin sa andang balay sa sobra nga dali. Gin-una na pa ang paupas damang. Una gid tana gwa sa anda kwarto pagbuhi kananda ka mga udto-adlaw. Rapit sangka kilomitro pa nga daan ang anang paranawun para makaabot tana sa andang balay. Indi na run gid maagwantahan ang kagutum. Nagaparangluya tana nga nagaduroy pauli. Kang rapit dulang si Nilo, nagdulum ang ana nga palibot. Indi tana makahulag it mayad kay tama ka gutuk ka ana pamatyag, dugangan pa gid ka gin-ut. Nagsinggitan tana it todo. Gintawag na ang tanan-tanan. Si Nanay na. Si Tatay na. Pati man ang abyan na nga si Ramon. Ugaring wara it may nagsabat.
Nagbukas ang ana uluhan kag gulpi nga nagsanag ang ana palibot. Nahangyus tana pagkakita na ka hanggud-hanggud nga mga mata nga nagaturuk kana. Nagkuub tana kag gintabunan ang ana mata, walo tanan ka magagmay nga mga alima ang nagtabon sa ana mata! Nagpisik si Nilo sa kahangyus. Nagkamang asta nagtungtong tana sa ibabaw ka posporo. Ginhimutadan na ang daragkul ka tama nga mga litra sa ngaran ka posporo. Ginturuk na dayon ang mga bata sa ana palibot. Magahud. Nagakirinadlaw. Nagasinggitanay. Tanan sanda nagaturuk kana. Tanan sanda may ginakaptan nga posporo kag bukog. Ginkulbaan ka tama si Nilo.
Naglumpat tana halin sa posporo sa tuyo nga magpalagyo. May naggwa nga lawa sa anang buli. Nagtupa tana sa hilamunan kag dalidali nga nagkamang saylo-saylo sa mga hilamon. Ginpudyot man tana dayon ka bata. Ginkuum sa sulud ka alima. Nagbulid-bulid tana sa sulud. Nagsarakit kag nagrilingin ang ana ulo. Nagbukas ang alima nga nagkuum kana kag ginpakamang tana sa bukog. Kita na sa pihak ka bukog ang isara man ka damang. Dalitan. Nagatariwis ang baba kag tama ka hanggud kumparar kana. “Indi dya patas,” pinsar ni Nilo. Sa kakulba, nagtiririndug ang ana mga bulbol sa ana bilog-bilog nga lawas kag sa walo na ka mga kahig.
Wara si Nilo ka hulag sa ana ginakabitan nga parti ka bukog, samtang ginaparapitan ka hanggud-hanggud nga damang. Matunog ang singgitan ka mga bata sa ana palibot. Nagakinasadya. Nagakirinadlaw. Nagasirinamo ang ana kulba kag ugut sa mga bata nga nagasipal-paupas kana. Nag-alsa ang karawkaw ka dalitan nga damang sa atubangan na kag ginhana tana nga kadtun. Nagsinggitan todo si Nilo.
Malamonggo ang nagturuhaw nga balhas sa dahi ni Nilo. Ginpahidan na man dayon ang anang luha. Nagkamang kag nagsandig tana sa puno ka mangga sa kilid ka dalan. Nagaparangluya. Pagkatapos pamahid ka ana balhas, ginhimutadan na ang ana alima. Nakaginhawa tana it mayad kang makita na ang darwa ka mga alima nga may pulo tanan ka mga tudlo kag dayon na nga ginhapulas ang darwa na ka mga kahig. Ginpirit na ang ana kaugalingun nga makatindug para makauli sa anda balay nga kitaun run halin sa ana nahamtangan.
Mahinay ang ana mga tikang. Kang rapit run tana sa anda gawang, nag-untat tana sa pagpanaw, may nakita tana nga lawa kag may damang dya nga karawkawan. Mahipid kag mainandamun nga ginakay-ad ka damang ang ana nga balay nga nagkarabugto tungud sa mga lamok kag mga sapat-sapat nga nagapirilit. Ginhimutadan na dya kag daw nagdukut ang ana panurukan sa lawa antis tana magpamat-ud nga magpadayon sa pagpanaw.
“Andut bag-o kaw lang, Noy? Pasado run ala-una,” nagakabalaka nga pamangkot ka ana nanay. Wara si Nilo nagsabat. Mahinay tana nga nagpanaw paagto sa hurugasan para manghugas ka alima kag nagbalik sa andang karan-an. Naghulat sa ana nga irigmaun.
“Siguro nanghapit kaw duman kon diin-diin. Nanamang duman kamo ni Ramon?”
Wara man tana sa gihapon nagsabat. Ginahimutadan lang ka dya ang ana pagkaun.
“Timo kaw anay, para masudlan ang imo busong kag para may pwirsa kaw nga magsabat sa pamangkot ko.”
Nagparapit ang nanay ka dya kag gintrapuhan ang balhas sa ana nga dahi. Nag-umpisa man dayon si Nilo timo ka ana nga pagkaun.
“Hinay-hinay lang. Wara it maagaw sa ginakaun mo nga ra,” saway ka ana nanay. “Nagkaramatay run ang imo damang sa kagutum?”
“Ginpangbuy-an ko run lamang sanda, Nay, ah, para kan-un pa gid nanda ang mga lamok kag iba pa gid nga mga pisti nga sapat-sapat.”
Nagyuhum lang ang ana nanay, ginkay-ad ang naukay na nga buhok kag ginpamuul ang mga dahon nga nagsaral-ut. Pagkatapos na igma, ginpapahuway dulang tana ni nanay na kag wara run ginpabalik sa iskwilahan.
Sunod nga adlaw sa iskwilahan, nagadalagan si Ramon paagto sa ginatindugan ni Nilo. Nagadalidali gid nga daw may iistorya.
“Wara run ko ti damang. Ginpangbuy-an ko run sanda,” panugid ni Ramon. “Bukut nami abi natabo kanakun pagpanulo ko kabii.”
“Andut haw? Naghimo walo tanan ang imo alima?” pamangkot ni Nilo. “Kag ginsulud kaw sa posporo?” dugang pa gid ka dya.
“Hala! Pakut mo haw?” natingala nga sabat ni Ramon.
- Katapusan -