Inday Didak
ni Julbert R. Paloma
“Dalagan, Nene Rona! Dalagan! Hahaha!” singgit ni Angel nga nagautuy-utuy kadlaw samtang nagakurbot ang anang klasmeyt ka dalagan hay ginbutangan na ka damang ang bag. Ginpamakal gid ni Angel ang bahul nga trabungko kag kamuyan nga ugto-ugto ka ana mga klasmeyt, para lang halitan si Nene Rona hay nakabuul dya ka pinakataas nga iskor sa Ingglis. Amo ra ang rason kon andut daw mapurutok gid ang kaugatan ni Angel sa kaugut.
Si Angel ang bata nga pirmi lang gapang-away ka ana mga klasmeyt. Gusto na tana lang pirmi ang nami kag perpikto sa panurukan ka anang mga maistra kag mga abyan. Ang ana tatay nagaobra sa barko kag anang nanay doktor sa Australia. Talagsa lang nagauli sa Antique ang ana mga ginikanan. Nagbahul tana sa pag-atipan kag pagpalangga ka anang Lola Conching. Ginpabahul nga buta ka pagpagusto sa kon ano man ang ana ginabuhat kag huyog. Ginabakal ang tanan nga ana gusto kag daw wara na nakilala ang manami nga tinaga nga ginatawag “rispito.”
Sangka adlaw, nagteks ang maistra ni Angel parti sa mga nagkaratabo sa iskwilahan.
“Angel! Ano ruman to nabatian ko nga gin-ulaan mo ka langgaw ang ulo ka klasmeyt mo?” pamangkot ni Lola Conching.
“Lola, wara takun nag-ula ka langgaw. Daw may gasugo kanakun nga butangan tana ka langgaw sa ulo hay daw pinamarhan itsura na,” ang pamilosopo nga sabat ni Angel samtang nagakadlaw.
“Ay, abaw, Angel! Wara ta ikaw ginatudluan ka mga amo kara nga pag-inugali, andut daw pinasahi gid timo man? Ti, ang klasmeyt mo nga ginsindutan mo ka posporo? Ano ruman rason mo?” Amo dya ang mga pamangkutanun ni Lola Conching samtang nagaulung-ulung ka ana nga ulo.
“Ay, Lola, dapat mapasalamat kaw kanakun, hay duro gahambal nga daw kalunggo itsura na kato, kondi ginpaso ko ka posporo!” sabat ni Angel nga daw mas maisug pa sa anang Lola.
“Angel, bukut sakto ang mga ginapanghimo mo nga ria. Wara ta ikaw ginpabahul para manghalit ka isigkapariho mo. Kon maman-an lang dya ka mga ginikanan mo, sigurado nga mamayha tanda sa mga ginapang-obra mo,” pangara ni Lola Conching.
“Huud run Lola, sala ko run ang tanan. Sala ko kon andut nangin bato si Biloy sa plasa. Sala ko andut si Rizal ginbutang sa pisos kag sala ko man kon andut ang prisidinti ka Pilipinas wara gihapon ti sawa ….” May inogsugpon pa daad si Angel ugaring may nakita tana nga tinuga.
“Sin-o kaw? Wara kami rugya ti damog. Kag wara kami nagasagap ka bag-o nga bulig,” hambal ni Angel nga daw indi makapati ka anang nakita. Sa ana panurukan, daw nagkaun ka duro-duro nga uring kag nag-inum ka sangka litro nga katumbal sa kaitum kag karaw-ay ka itsura.
“Ako si Kirara Oringa Agtamiya. Halin ako sa bukid ka Madyaas sa Culasi. Ginpadara ako ka amun nga tribu para makita ko man ang banwa. Tawga lang ako nga Inday Didak,” pakilala ka bata nga may yuhum kag kasadya.
“Gaiwan timo rugya sa balay namun? Wara pa ako ginaduktan ka taka para tuwadan mo. Sigurado kaw nga tawo kaw? Kag Didak ang ngaran mo? Daw bagay tana kanimo, Dapak!” ang suya ni Angel kay Inday nga kon intyindihun gid natun daw ginatabog na pauli.
Nabatian ni Lola Conching ang mga sakit nga harambalun ni Angel. Gin-agtunan na si Inday kag ginbuligan hakwat ka anang mga dara halin pa sa Madyaas. Mga binagtung nga saging nga rikondal, ragkulan nga mga kalampay, prutas, tarangkun kag pira ka bol nga tuba para himuon langgaw.
“Angel! Indi pag-amuha kara si Inday, nakapoy ria ka byahi. Lantawa bala ang mga dara na. Nagbiringkit ria ka mga produkto nga halin sa bukid kag nagkabit sa dyip, tapos awayun mo lang? Paryinti mo ria hay si Lolo mo kag Lola na magpakaisa,” pagpakilala ni Lola Conching kay Inday.
“Lola, man-an ko nga ang akun mga mata daw ana ka Hapon. Ang akun irong daw ana gid ka Kana hay turuong, ang akun pamanit daw ana gid ka Insik ka pino, andut kadya mahambal timo nga may paryinti ako nga ati? Di ko tana mabaton ria, Lola!” riklamo ni Angel samtang nagahibi.
“Tama run ra, Angel! Batuna ang kamatuoran. Hala, dali run mayapon kita. Namit dya ang ginraha ko nga dapli hay man-an ko nga madulhog si Inday,” panghagad ni Lola Conching.
“Hoy, Inday Dapak! Dali run! Man-an ko man nga daw haruson kamo ka kaun sa bukid. Lantawa bala ang kahig kag lima mo, daw pwidi tamnan ka kamoti-kahoy sa pagkakurinut kag pagkahigku,” singgit ni Angel kay Inday nga daw marimpwal sa kaugut.
“Man-an ko man nga itum ako kag midyo tarangkisun. Piro indi lang, ay, ako pagsinggiti. Tawo man ako nga may baratyagun kag tagipusuon,” pakitluoy ni Inday kay Angel.
Padalung lang ang ginbalus ni Angel.
Samtang nagayapon.
“Ano tana dya man nga klasi ka pagkaun? Tarum kag gasiling-siling,” pamangkot ni Inday kay Angel.
“Kutsara ria kag tinidor. Utensils ria sa Ingglis! Wara ria ginakaun. Manol kaw gid,” sabat ni Angel nga ginatak-an run.
“Ti, dya tana, ano nga dapli dya? Daw gin-ihaw nga man-ug piro may sabaw tana nga rapuyot kag nanam!”
“Ugh! Beef steak ria, ati! Wara ria haw sa kwiba nga ginhalinan mo?” singgit ni Angel nga ginakutu-kutu run gid.
“Hmmm, namit tana inyo tubig dya ba, daw pinya ang sabor!” ang nanamitan nga bungat ni Inday.
“Pineapple juice ria!” panggasud ni Angel.
“Angel, intyindiha lang si Inday Didak hay talagsa lang ria tanda makadulhog sa banwa kag wara tana ria rugto sa anda. May mga bagay man sa anda nga lugar nga wara ikaw kakita kag kamaan. Pariho ka mga nami nga kabukidan, limpyo nga mga sapa, mga lab-as nga isda kag kalampay. Wara kaw man kara ka kita, amo ra nga pag-intyindi ang ginapangayo ko kanimo,” pagpaintyindi ni Lola Conching sa anang apo nga daw indi makapati nga may paryinti tana nga lain ang kultura kag pagpati sa anda.
“Ugh! Ako? Si Angel Araneta Zobel Montenegro may lahi nga ati? Ako nga ginaimahan ka tanan? Ang gwapa, hamot kag pirmi nagasunod sa uso? Tapos kadya maman-an ko run lang nga ang dugo nga nagapanalaytay sa akun ugat, dugo ka sangka maligno? Indi dya pwidi! Kinahanglan makapaminsar ako ka rason para mapahalin ko dya sa balay si Inday Dapak! Indi pwidi nga higkuan na ang ngaran ka amun pamilya,” hambal ni Angel sa kaugalingun.
“Ano Lola?!” singgit ni Angel nga may pagkahangyus bangud sa ginhambal ka ana Lola Conching.
“Huud, Angel. Imaw run kamo maiskwila ni Inday. Gintawgan ko run ang prinsipal. Nagpasugot run tana nga batunon si Inday Didak sa iskwilahan.”
“Sadya-sadya ako ba hay imawanay ta run, Angel! Indi gid kita magbulag ha? Imawan ta ikaw halin sa aga, asta maggabii. Gusto ko man makita ang inyo nga iskwilahan para makilala ko ang imo mga klasmeyt. Dali run, panaw run kita basi ma urihi kita sa klasi,” panghagad ni Inday nga may kakunyag hay makalapak run tana sa iskwilahan.
“Inday Dapak, kwidaw kaw gid magsagi dukut kanakun, ha? Pagpanaog ta sa awto, parayu kaw kanakun. Sa wala takun maagi, sa tuo timo. Indi mo ako pag-istoryahun hay basi masal-an pa ako nga nagabaligya ka uring! Kag kon may mamangkot kon ano ta ikaw, hambalun mo nga ginbakal ta ikaw sa … sa … sa … Raccsus, ha?” paandam ni Angel.
Samtang nagapanaw ang magpakaisa sa iskwilahan, nasumalang nanda si Karya, ang klasmeyt ni Angel nga pwirti ka paramuya. Tanan nga hulag ka mga tawo ginakomintaran na.
“Angel, kita ko ang post mo sa Facebook. Gwapa kaw ba! Ginpadarhan kaw gali ni Mommy mo ka bag-o nga Tablet? Wow! Palantawa ko bi,” hana run nga palantawun ni Angel si Karya ka anang Tablet kang gulpi lang nakita ni Karya si Inday.
“Si … si… sin-o ra imaw mo? Andut daw parihas kamo puso sa buhok kag bag haw? Ano tana ana itsura ngara man? Bahul ang mga mata nga daw bukaw. Dapa-dapa ang irong nga daw ginligidan ka pison. Bahul ang bibig nga daw nagabanug sa kadamulun, kurung ang buhok nga daw pugad ka pispis kag ang panit nga daw nabatok,” litanya ni Karya samtang ginamulalngan si Inday.
“Sin-o nga imaw? Ako lang man sara,” panginwara ni Angel.
“Ako si Kirara Oringa Agtamiya! Paryinti ako ni Angel. Tawga lang ako nga Inday Didak! Masinadyahun ako nga bata kag gusto ko mag-iskwila para mag-aram parihas kay Angel,” pagpakilala ni Inday sa ana kaugalingon.
“Si Angel?! May pakaisa nga ati? Nga daw agta? Nga daw lao? Nga daw uring? Hahaha!” kadlaw ni Karya samtang ginabulus-bulus turuk si Inday kag si Angel. Naglagyo si Angel nga nagahibi. Daw indi na mabaton ang mga pagyaguta ni Karya.
“Wara gid natapos ang adlaw kag naman-an ka tanan nga may pakaisa ako nga ati! Wara tanda nag-untat sa pagkadlaw sa kada agi ko. Andut amo tanda kara haw? Andut pati ako hambalan nanda nga lao, uring kag ati! Sa Facebook, gamay run lang naga-like sa mga selfie ko. Huhuhu! Sangka tawo lang gid ka dya ang may sala!” hiribiun ni Angel.
Nag-uli tana sa anda balay nga may plano run nga nahuman sa ana utok.
“Lola, araguy! Sakit busong ko. Wara man ako nagkaun ka aslum. Wara man ti gata ang aton dapli. Basi bala haw sa gindara ni Inday nga kalampay ukon basi gin-usog na ako. Sa itsura na pa lang daw man-an ko nga isug gid dungan na. Pahalina dya ria sa balay, Lola! Basi kon ano pa nga halit ang dara na,” inarti ni Angel para nga patihan ni Lola Conching.
“Angel, indi pagbutang-butangi si Inday ka mga istorya nga wara ti basihan. Nagkaun man ako ka kalampay wara man nagsakit akun busong. Kag ano ang nagsulud sa ulo mo, Angel, nga sal-an mo tana si Inday nga gin-usog na ikaw? Andut ginaaway mo si Inday nga kabuut kag kahipusun ria nga bata. Daw ginpabahul gid ka anang mga ginikanan nga may rispito,” pagpaintyindi ni Lola Conching kay Angel.
“Bisan sa bukid kami gaistar, wara kami gintudluan manghalit ka isigkapariho namun nga tinuga man ka Dyos. Pirmi ginahambal nanday Nanay kag Tatay nga tahudon gid ang mga tawo sa palibot hay patas lang kita sa panurukan ka Dyos,” hambal ni Inday nga nagahibubun-ut tungud sa mga pinanghambal ni Angel.
“Indi takun pag-artihi, agta! Man-an ko nga gapaapin-apin kaw lang kay Lola. Indi mo ako mainto hay bukut takun parihas kanimo nga wara ti tinun-an!” sabat ni Angel kay Inday nga nagapadalung piro sigi ang inarti nga sakit ang busong.
“Angel, kon sigi pa sakit ka busong mo, mas mayad pa nga ipatawag ta si Manding Basyon para maluy-ahan kaw,” hambal ni Lola Conching nga nakulbaan hay nagapanghakruy sa kasakit si Angel.
“Lola Conching, sin-o ang ipatawag mo, si Manding Basyon? Indi lang tana ria pagpatawag. Basi dar-un na pa ang apo na nga si Nene Rona kag mahigkuan pa ang balay,” palusot ni Angel kay Lola Conching hay indi na gusto makita ni Nene Rona nga ginabulong tana kag madakpan nga wara ti sakit.
“Mabakal lamang ako ka bulong sa botika, Lola. Mas mayad tana ang bulong hay dasig ang pag-ayad ko,” dugang ni Angel.
Samtang nagapanaw si Angel paagto sa botika. Wara tana kamaan nga nakabuhi ang ayam nga baris sa ingud ka anda balay. Nagaralaway dya kag nagapaagto kana.
“Aguy, Brownie, Blackie, Tagpi, Bantay. Hoy! Hoy!” ang nataranta nga tabog ni Angel sa ayam. “Buligi ninyo ako! Ang mga mata ka ayam gapula! Ang unto tama ka tarawis kag ang kuko tama labug!” singgit ni Angel nga nagaparamuti run sa kakulba hay handa run mangsaruso ang ayam.
Likum kana, nagasunod gali si Inday Didak nga dayon nagbuul ka sangka bahul nga harampak kag gintabog ang ayam. Nalagyo ang ayam kang nagpurot run si Inday ka bato nga bahul nga handa na ipakug sa ayam samtang ginahana ang bahul nga burunal. Dasig man nga dumalagan si Angel kay Inday kag nagkupkup sa sobra nga kahadluk sa ayam nga handa run mangagat.
“Salamat Inday,” nagakurudug kag nagahiribiun nga hambal ni Angel. “Mayad lang gid ginsundan mo ako. Pasinsyaha gid ako, Inday, hay ginpakitaan ta ikaw ka sayud. Kadya ko lang naman-an nga dapat indi kita magpakita ka lain sa atun isigkapariho hay basi tanda pa ang makabulig kanatun sa urihi.”
“Wara ti kaso, Angel, lipatan ta run to. Palangga ta ikaw hay paryintihanay bay kita. Daad di lang kaw magbasi sa itsura kon maglantaw ikaw sa tawo. Mas duro ang mapalangga kanimo kon ginarispito mo ang andang kinaiba kag takus sa imo tagipusuon ang pagbaton ka andang kakulangan. Huud, raw-ay ako sa mata ka mga tawo nga nagasukol ka gwapa kag gwapo. Piro daad pinsarun man ninyo nga indi run man namun kinahanglan mabatian pa kon ano karaw-ay ang amun itsura. Tawo man kami nga may tagipusuon kag baratyagun. Ginasakitan, nagakasubu, nagahibi. Imbis raad nga panghikay ang magwa sa bibig ka mga maambung, raad pagpasalamat hay wara tinyo gintuga nga maraw-ay. Daad ang natabo kanimo kadya nga adlaw, mangin pahanumdum nga bisan maangkun mo pa ang kalibutan, indi mo masarangan ang tanan. Magaabot gid ang tyimpo nga kinahanglan mo ang iba. Bukut kita pirpikto. Tawo kita nga may kakulangan,” malawid nga hambal ni Inday kay Angel samtang nagapanaw tanda pauli sa andang balay.
Nagaturo ang mga luha ni Angel sa mga pinanghambal ni Inday. Rugto na napamatud-an kon ano ka putli ang tagipusuon ka anang paryinti nga naghalin sa bukid. Bisan bukut kiridwun ang mga tinaga nga ginbuy-an na, puro gihapon manami ang ginbalus kana. Pwidi madisgrasya si Inday kon nangisug ang ayam magbato hay bahul ang ayam nga nakabuhi, ugaring ginpili na nga salbarun si Angel. Para kay Angel, pinasahi nga tawo si Inday Didak. Bisan wara nakaiskwila, ang anang tagipusuon kag kinaiya bilidhun kag dungganun.
“Sakto si Inday, dapat magpasalamat ako,” ang paminag-binag ni Angel kang nagtawhay ang ana pamatyag kag nagasaranhun sa kwarto. “Si Mommy kag si Daddy nagaobra sa gwa ka pungsod para makapadara ka kwarta para sa akun bwasdamlag. Wara ko pa tanda napasalamatan sa mga siripalun kag mga uso nga gadgets nga anda ginpadara. Wara ko pa tanda ginakamusta kon ano ang kahimtangan da hay kada tawag nanda puro lang pangayo ka siripalun kag mga imported nga bayo ang ang ginauna ko. Namayha ako kay Lola Conching. Wara ko ginapinsar nga tawo man tana nga ginakapuyan. Ano ayhan ang mayad ko nga himuon para mapasalamatan ko tanda?” Amo dya ang sulud ka paminsarun ni Angel asta nga naturugan.
Pagka-Lunis, samtang nagaraha si Lola Conching ka pamahaw, malipayun nga nanaog si Angel.
“Angayan ba ikaw Inday Didak ka atun yunipormi,” tamyaw na kay Inday Didak nga nagasuksok ka puti nga blaws kag hipid nga palda. “Dungan kita kadya maiskwila. Indi ko run ikaw pag-ikahuya. Ipabugal ko ikaw nga akun paryinti. Ang paryinti nga nagtudlo kanakun nga mas importanti ang putli nga tagipusuon kumparar sa kagwapa kag kinaaram; nga mas importanti ang pamilya sangsa riputasyon, hay sa urihi, lipatan kaw man ka bilog nga kalibutan, ang pamilya indi gid ikaw pagbayaan.”
Nakayuhum nga buta kang pagpasalamat si Lola Conching sa ana nabatian.
“Lola Conching, sa pag-uli ni Mommy kag Daddy sa Disyimbri, lain run nga Angel ang andang makita. Si Angel nga may rispito, pagpalangga kag disiplina. Salamat, Inday Didak! Ikaw ang akun inspirasyon sa pagbag-o.”
- Katapusan -