Bulan ka Pibriro, dos mil katorsi, ginbalikan ko ang ginransak kag ginparugho run lamang nga balayan, suksok ang akun bakya. Naglapaw ang baha sa akun mga mata sa pagturuk ka maniwang nga mga dawug ka amargoso nga nagakabud sa titiris kag tagiptipun nga palapala, nga daw amo gid lamang ang nabilin nga sinyal kang kabuhi, hay puro lamang mga laya nga dagas ka mangga, santol kag star-apul ang ginalatayan ka akun mga swilas. Rugyan pa man ang mga pitik-pitik nga hilamon, mga huya-huya, kag ang nagaisaranhun nga puno ka alimodyas sa atubang ka lagwirta nga nagapasirong sa ginpatutu run lamang nga puno ka talisay.

Mamingaw balikan ang lupa nga akun ginbahulan, kon sa diin malipayun kauna ang amun pagtipon-tipon bilang sangka pamilya kang buhi pa sanday Lolo kag Lola. Matuod nga makuri ang pagpanaw ka panahon sa tunga ka amun pag-antos bilang sangka maniki nga panimalay nga amat-amat nagmusmus sa pangabuhi, nga daw may sumpa nga ginaagubay. Piro karang adlaw, daw kadasig lang ka mga inoras hay sa akun pagtalupangud, wara run ang tanan – bisan huni run lamang raad ka pispis nga maya sa puno ka bayabas, bugnay kag sirigwilas; bisan ang daligdig run lamang raad ka tubig sa maniki nga punung-punung ka tilapya kon akun man mabatian. Ugaring wara run hay nagbangag run ang ginhimo nga durodalaag. Nalaya run man ang mga puno ka gumamila, rosal, santan, sampagita kag asusina sa palibot na ka dya. Nagakaging sa kapaang ang akun tagipusuon sa pagpanumbalik bisan sa indi lang buhay, dara ang walo ko ka tuig nga hinablus, nga kauna rugyan man nagbuhay kaimaw ka anang mga pakaisahan sa sulud ka amun balay. Daw aso lang nga nag-agi ang pangabuhi sa La Juerta, kag sa akun kasubu, ginpaluyaw ko ang akun paminsarun, ginpalupad kaimaw sa maputi nga mga panganod sa kahawaan kag lumagapok ang akun mga handum sa akun nga paghandurawun kang hinali lang lumusot ang di-kwatro nga lansang nga tuktukun sa malum-uk ko nga bakya. Pamaan bala dya nga indi run ako maghandum pa liwan nga mag-uli sa La Juerta, ang lupa nga akun ginbahulan?

Nagkagat run ang kasisidmun bisan wara pa ti nagahuni nga mga sirum-sirum. Dalidali kami ka akun hinablus maggwa sa malapad nga pwirtahan ka La Juerta hay tama ka sakit ang ngutngut ka akun dapa-dapa.

Ano gid bala ang sumpa sa dya nga lupa? Dayon ko lamang tinuruk ang nagakunup nga kadina di amor sa narupsak nga balayan sa akun pagpaalam.

Ginabati-bati gali dya kauna, nga kang tyimpo gyira, dyang daw paraiso nga La Juerta ang ginhimo nga paranaguan ka mga girilya. May sangka tambubo rugyan ria ka mga paray nga ang kabahulun pwidi makasulud ang sangka balay nga amo ang ginabul-an ka kunsumo para isagod sa mga suldado nga mga Pilipino nga nagasirbi sa gobyirno ka mga Amirikano.

Kang wara pa ako matawo, si Tatay kag ang akun mga katiyuan kag mga katiyaan, nga kadya nagtaraliwan run sa pihak nga kalibutan, ang nagsirbi bilang mga ispiya usar ang bakya nga amo ang tagdara kag taghatud, bukut lamang ka mga pagkaun, kondi pati ka mga sikrito nga minsahi kontra sa mga Hapon. Kang hinali lang sangka adlaw, dyang mga likum nga mga buhat, nadakpan kag sa prisuhan ang andang natup-an.

Bukun pangamuyo ka rosaryo ang ginabudu-budu nanda samtang ginapisa-pisa sanda ka pamangkot ka mga Hapon sa pagunum kang kahapunanun. Indi sanda makatikab, hay baknot ang nagahulat, amo nga igham lang ang sabat sa kada pamatbat para pamaan sa pihak nga hulut nga ang isara kananda wara pa mabayonita kag mautdan ka liug.

Mayad lang hay madasig maglupad ang pakpak ka balita kag nakaabot sa punuan ka gobirnador amo nga ginnigosyar sanda kag ginbuy-an. Sa amo nga okasyon, ginpangalyagan ang akun mga katiyaan ka mga Hapon, ano pa, ang isara kananda namana run lamang ka ahat ka Pilipino nga suldado, bisan lamharun pa ang idad.

Indi ko maintyindihan kon andut nagatugub gid sa akun paminsarun ang mimorya nga dya ka La Juerta, bisan buhay run natapos ang tyimpo gyira. Ano gid bala ang sikrito sa La Juerta? Ginahandum ko nga sa akun liwan nga pagbalik sa La Juerta, bukut lansang run ang magahawid ka akun dapa-dapa kondi ang mga dawug run kang kadina di amor nga istorya.

Pag-abot sa akun ginaistaran, binukad ko ang baul sa idalum ka akun tiras. Rugto ko nasalapuan ang sangka libro nga may sulud nga istorya ka tatlo ka mga prinsipi nga pararihas nga gwapo kag matayog ti paminsarun: Si Cipriano, ang Prinsipi ka mga Bituon, si Dionisio, ang Prinsipi ka mga Tagipusuon, kag si Amorsolo, ang Prinsipi ka Paglaum. Tanan dya sanda puro natawo halin sa busong kang kasisidmun, amo ria kon andut puro sanda matutum ti mga pangalag kag handum.

Si Cipriano, nga ginpanamkun sa mga bituon, nangin taramdan ka mga ginsakpan kon paano ang magdamgo kag maghandum para sa kaaraydan ka lupa nga ginbahulan, paagi sa pagbantay nga pariho ka mga mata sa kalangitan. Nagauli tana sa sangka tori nga brilyanti nga daw sangka parola ka mga barko sa binit ka daray-ahan nga natugban ka mga idlak ka mga bituon sa kasisidmun. Sangka prinsipi nga mangin-aramun nga makakita ka mga hitabo sa paraabuton paagi sa paghinun-anun ka hulag ka mga bituon sa kalangitan kag pati dayon sa apat nga sari-sari nga uyahun ka bulan. Malat-an na dayon ang pag-abot ka bagyo paagi sa pagtuon ka diriksyon ka hangin, pati sa kalas ka balud sa baybayun kag pati sa sahi ka paglupad ka mga kapispisan sa kahapunanun.

Samtang si Dionisio tana nangin taramdan ka mga ginsakpan kon paano ang maghigugma kang wara ti katapusan. Nagauli tana sa kwiba nga bato nga may lingganay kag darangpan ka mga katawhan nga nagaproblima sa andang mga kahagugma. Manogwali tana ka mayad nga balita ka atun Ginuo, kag masami, ang may mga problima nagaagto kana. Manoglaygay kag mahinuklugon, darangpan man tana ka mga laon kag kang wara ti pamilya nga nagaangkun. Manoghiuli man tana ka mga nabuong nga mga baratyagun kag rilasyon. Prinsipi nga nagahigugma kang wara ti tupung kag natawo sa bulan ka Pibriro, nasimbuluhan ka tagipusuon nga bulawan.

Kag ang kalibaynan kananda nga si Amorsolo, nangin taramdan ka mga tawo sa katutum kag pagtuo nga marig-un. Nagpanglugayawan tana sa ginharian ka mga mangin-aramun sa mga marimasa nga katamnan nga nagatugub ka ralantawun halin sa murud-an. Sangka mangangayam tana nga Prinsipi kag nangin suldado, nga sa anang ligwa nga panahon, nagapanakup ka mga usa sakay sa anang puti nga kabayo sa alibutod ka adlawun. Tumanduk tana ka La Juerta kag uyon maglagaw sa apat ka pamusod ka dyang kalibutan sakay sa anang kabayo nga daw anghil hay ginatubuan ka pakpak kada maglaktud tanda sa suba ukon dagat. Simpli lang ang katuyuan na sa paglibot sa kalibutan: mangapin ka mga ginpang-abuso kag magbulong ka mga tawo sa balatian ka andang kalag kag kalawasan. May dibosyon tana kay Senyor San Antonio di Padua nga sangka pari nga manogwali nga nagapang-ayad man ka mga katawhan paagi sa mga milagro nga pati gani ang mga nagkaralumus sa suba, sa ikatlo run ka adlaw, ana pa gihapon nabanhaw. Mahilig si Prinsipi Amorsolo manglatas ka mga kadina di amor, nga amo ang nagatugro kana kang kabakud kag kolor. Kolor kang pagkamapinalanggaun, pagkamaluluy-on, pagkaalwan, kag pagkabut-anan.

Sangka adlaw, ginsulud ang andang ginharian. Nagpatawag ang Senyor Hari ka sangka emerhensya nga pagsinapol hay nadura ang nagaisaranhun na nga daragita nga ginahingaranan kay Amanda. Dayon ginpatawag ang tatlo ka mga Prinsipi kag suno kay Prinsipi Cipriano, nabilid na sa anang ban-awan nga si Prinsisa Amanda ginbihag ka mga tulisan samtang nagapurupasiyo sa baba kang kagurangan sa diin naganyat tana ka limug ka pispis nga tulihaw nga kon pamatian daw sa hangin nga amihan ka bugnaw. Gindara sa sangka kwiba sa diin tana gingaid sa mga balagun ka manunggal agud indi makabuhi kag ginpadapuan sa mga subay hasta nangluya kag nagduplay sa kasakit ka mga kagat .

Samtang nagapriparar sanday Prinsipi Dionisio kag Amorsolo ka andang pagahimuon sa pagbawi sa prinsisa, padayon nga ginabilid ni Prinsipi Cipriano ang nagakatabo sa kwiba: nagaidlak nga daw mga bituon sa kagab-ihun ang brilyanti nga kulintas, aritos kag pulsiras nga suksok ka prinsisa nga nag-agaw ka panuruk ka pinuno ka mga tulisan kag ana dya ginpangbugras. Mayad lang hay wara na mahimutadi ang bakya ni Amanda nga natugban man ka mga brilyanti piro indi makita tungud natabunan ka malabug na nga puti nga saya nga natugban run ka bulit ka mga lao kang pagyudyod kana nga daw pariho ka baboy-talunon.

Samtang ginaaturuk dya tanan ni Prinsipi Cipriano, si Prinsipi Dionisio, dara ang anang tantanan nga bulawan nga taming nga kurti tagipusuon, nanguna sa pagtultol ka masiuk nga kagurangan nga natuguban ka mga siit kag mga tunuk. Gingamit na ang taming para sa pagganyat sa mga dragon nga nagabantay ka talon. Ugaring, nabutanwan ni Prinsipi Dionisio ang tantanan nga taming amo nga nabihag tana ka mga tulisan.

Sa kaugut ni Prinsipi Amorsolo, nga nagahagunus sa pagsunod sakay sa anang kabayo kag dara ang bulawan na nga ispada, ana ginsubul ang kasiuk ka talon, ginpangpapas ang mga tunuk kag siit, kag gintuslok sa dughan ang dragon amo nga nawad-an ka pwirsa kag kusug ang mga tulisan kag nagkarapukan kag nagkararugon tanda nga daw mga saging nga tinub-an. Nagparamuti run ang mga bibig ni Amanda sa anang naaguman nga mga pag-antos kang maabutan ni Prinsipi Amorsolo. Tugub ka lagub ang anang mga butkun dara kang mga hanot ka pinuno ka mga tulisan.

Nakabugtaw si Amanda sa pagtupa ka mainit-init nga luha ni Amorsolo sa anang arung sa dughan. Kang ginpainum tana ka Prinsipi ka balon na nga tubig nga nasulud sa panit ka usa nga halin pa sa busay ka La Juerta, naulian lagi-lagi ang prinsisa. Anda ginhapit si Prinsipi Dionisio sa sangka lungib kon sa diin tana gingapos man kag ginpasubayan. Kag dungan nga nagbalik sa palasyo ang tatlo sakay sa kabayo ni Prinsipi Amorsolo

Sa pagpasalamat ka Senyor Hari nga nakabalik ang anang daragita, gintugruan na ka dya si Prinsipi Amorsolo ka sangka midalya nga ang kurti daw santuro nga luha nga may darwa ka asul nga mga pakpak, timbulog nga ulo kag nagadukut ang likod sa sangka bahul nga korona nga bulawan. Ginbalikan man ka Senyor Hari si Prinsipi Dionisio ka sangka mabahul nga korti tagipusuon nga taming, himo sa bulawan.

Nagkarataktak nga daw mga bulalakaw ang akun mga luha, ayhan sa katuyo gid lamang dya kang ginakapoy ko nga paminsarun. Bitbit ang librita ni Lola nga may latin nga parangadiun, nagpatukar ako kang kinaragto nga sonata, ang “Wala’y Angay,” nga paborito gid ni Lola.

Gindara ako ka akun paminsarun sa akun pagkalamharun nga buta ka pagpalangga ni Lola. Nadudumduman ko ang anang mga ginsaysay parti sa kabuhi ka mga santos kaparihas ni Santa Genoveva, San Antonio di Padua, kag ka Nuestra Senyora Birhen di Fatima. Pirmi na dayon ako ginatugdaan nga magmangin malulo, matinumanun, kag mapinasinsyahun, hay dya tanan makatugro ka birtudis. Dugang na, kaimaw sa katandus kag kamayad nga kabubut-un, dapat gid magdangup sa pangamuyo hay sa mga ital-ital amo dya ang maga-unong kanakun. Kag ang bakya nga ginpapanubli na kanakun dapat ko gid nga tipigan hay rugya nasandig ang akun kapalaran. Bakya nga naadornuhan ka mga dumdum kag alintwilas nga bulawan kag mga brilyanti nga ang kurti daw mga santuro nga tun-og kag luha. Sa sulud ka dyang bakya, may sikrito man ayhan nga nakatalana kanakun? Hmm, tungang-gabii run, sa sunod ko lang ra ugaring ibukadun. Ginhimulalngan ko lamang ka maid-id ang akun bakya: bukut ayhan si Lola ukon si Apoy Santa amo si Amanda?

Sa akun pagbugtaw, kasanagun run. Nagpuas run ang kagab-ihun ka mga Prinsipi kauna sa La Juerta nga daw sangka damgo gid lamang sa aga. Gintamwa ko ang murud-an. Malinung pa dya kag duag rosas nga daw angay ka mga buskag kang kadina di amor nga nagkunup ka nabayaan nga balayan.

Amo ko pa lang natalupangdan nga may ginakumkum ako sa akun palad: sangka midalya nga ang kurti daw santuro nga luha nga may darwa ka asul nga mga pakpak, timbulog nga ulo kag nagadukut ang likod sa sangka bahul nga korona nga bulawan, ang porma, daw sangka Anghil nga Manogtugda. Turubuk gali dya sa dughan nga urusarun sa adlaw-adlaw nga tanan nga nagparis sa akun aritos, kulintas kag puso sa buhok nga akun ginsuksok, pag-agto ko kauna sa Engkantadia sa pagtambong ka pagtambi-palad kang kapid nga Prinsipi, ang Prinsipi ka mga Sonata, nga bukut man marayu kanakun. Danay bala, nagbisita ayhan si Prinsipi Amorsolo kanakun kabii sa kahamuuk ka akun katurugon? Andut nga ang anang turubuk rugya haw kanakun?

Nagsalida ang sangka maputi nga alibangbang nga may mga pintok-pintok nga kanaryo nga nagahining nga daw mga tampuk nga mga bituon.

Ano gid ayhan ang istorya ka mga harianun, Espanyol, Hapon, kag Amirikano nga nagakomponir ka sikrito sa La Juerta?

Istorya ayhan dya ka paghigugma ukon ka pag-amuma? Paglikum ukon pagluib? Kasakon ukon pagpanglupig? Kaisug ukon pagbulig?

Bisan pa nga nasuyak ako ka lansang sa naritak nga balayan, daw ginaganyat gid ang pitik ka akun dughan nga balikdun kag balikan ang tanan.

Ti, ayhan kadya, hay daw kaagahun pa man, mayad pa siguro isuksok ang turubuk nga anghil sa dughan kag akun anay bisitahun ang kadina di amor sa La Juerta. Basi pa lang magkitaay kami rugto ka tatlo ka mga Prinsipi: ang Prinsipi ka mga Bituon, ang Prinsipi ka mga Tagipusuon kag ang Prinsipi ka Paglaum, suksok ang bakya nga pinanubli kag mangin paranubliun. Sin-o gid ayhan sa tatlo ang nagahulat kanakun?

- Katapusan -
 

Tubo nga may singkwinta isingko nga linya ang ana ginpagwa sa hawla. Ana ya ginsipalan, umpisa sa paghimas ka tiso nga lawas ka dya nga tubo, ginlampus-lampus para nga magsunsun ang anang sulud kag ginlibot-libot ang punta para nga magtarawis. Samtang nagalawid ang anang pagsipal, nagadugang man ang pagsulay nga matirawan ang manamit nga sabor ka dya nga tubo. Para ana ya matirawan, gin-umpisahan na dun ang mga mitodolohiya: ginpapula na ang tarawis nga punta kag amat-amat na nga ginbutang sa anang bibig ang malum-uk nga idalum ka dya nga tubo kag ginsuyup ang mainit kag mapait nga sulud asta nga magparanubra ya sa anang baba nga indi na run maagwantahan kag ana dya ginbuga kag nagrapta sa palibot ka anang uyahun. Ana pa gid ginbutang ang malum-uk nga tubo sa anang bibig kag ginsuyup ang makadirimat nga sulud kag ana dya gintulun. Ginliwat-liwat na ang mga mitodolohiya asta nga ang nagapula sa punta nadura.

Samtang nagasiga ang ya nga tubo, ang singkwinta isingko nga mga linya nagaumpisa man ka durura. Tana nagapungko kaput ang tubo nga anang ginsipal-sipalan sa andang malapad kag mahangin nga balkonahi kag naglingaw-lingaw sa isip ni Tisoy ang mga nagkaratabo sa anang kabuhi.

“Nay, kahapon taas ang buul ko sa amun nga test,” malulo nga paghambal ka syam ka tuig nga bata sa anang nanay samtang ginapakita ang anang papil nga may marka nga 58/60. “Tapos, Nay, ginbutangan pa ni Mam ka ‘Very Good.’”

“Ambi!” ang sabat ka anang nanay kag ginbunlot ang papil sa alima ka bata. “Beri Gud! Mayad man, eh. Panaw dun to, wara ako ti matao nga balon kanimo kadya hay nanghagad kaina si kumari ko nga matong-its kami. Tapos, Tisoy, sa rum-an gali indi kaw anay mag-iskwila hay maagto kami ni Tatay mo sa bulangan, ha?”

Si Tisoy ang pinakagurang sa lima ka magbururugto kag tana lang man ang nagaiskwila kananda. Sa ikaapat run nga grado si Tisoy sa sangka iskwilahan rapit sa andang baryo kag ana lang dya ginapanaw para makakini sa pamasahi. Piro kadya nga adlaw wara tana gintaw-an ka ana nanay. Mayad lang hay may nabilin pa nga lima ka pisos sa anang bulsa, sakto-sakto lang pangbakal ka tinapay kag ginabaligya nga ramig nga tubig. Si Tisoy nagsulud sa iskwilahan nga may paglaum nga mabangon na ang anang pamilya sa pira ka adlaw.

“Hoy, Tisoy! Bugtaw dun dyan!” ang pamukaw ka anang tatay. “Tawag kaw to ni Nanay mo.”

“Dali bala, Soy. Bantayan mo mga libayun mo, ha? Mapanaw kami ni Tatay mo sa bulangan. Kar-on pa guro kami sa gabii mauli. Bantayan mo tanda kag indi kaw maghalin dya sa balay,” ang bilin ka anang nanay sa bata nga ginausog pa ang anang mga mata.

Wara ka iskwila si Tisoy sa amo to nga adlaw hay kinahanglan na tumanun ang sugo ka ana nanay. Pagkasunod nga adlaw wara pa gid tana ka iskwila tungud mainit ang ulo ka ana tatay kag ginsakit tanda nga magbururugto hay napyirdi sa bulang. Nagpadayon ang anang pagpalta sa iskwilahan sa bilog nga simana kag nabulanan pa gid hay wara gid tanda ti kwarta. Duro pa ang utang ka ana nanay nga sigi man gihapon ang tong-its, dugangan pa ka tatay na nga lingin kon mag-uli sa andang balay.

“Nay, panaw ko,” lisinsya ni Tisoy sa anang nanay nga nagakaput ka baraha nga daw wara ti labut dun sa anang mga bata.

“Huud. Diin kaw maagto?” pamangkot ka anang nanay.

“Sa iskwilahan, Nay. Maiskwila dun gid ko.”

“Aw, ah! Wara man ako ti matao kanimo. Pyirdi pa ako kag basi dimalasun ko kar-on. Panaw, larga to! Bahala kaw dyan.”

“Sigi, Nay, panaw ko.” Nag-amat-amat si Tisoy tikang asta makalab-ot sa iskwilahan.

Gabii run tana nakauli sa andang balay. Gulpi na ginbuy-an ang ana nga bag nga daw wara run tana ti pwirsa kag nabugtaw ang anang bugto nga kalibaynan.

“Nong, may pagkaun kaw dara? Gutum dun gid ko, Nong. Halin kaina ka aga wara man nagraha si Nanay. Bisan tinapay lang, Nong,” ang daw mahibi nga pangayo ka anang bugto.

“Bay-i lang, Dong, makalampuwas gid kita ka dya. Agwanta lang anay gamay. Dya, Dong, may biskwit ako dara, ginbilin ko gid dya para kanimo.” Dayon kupkup sa anang bugto.

Balik sa balkonahi. Sa insakto nga oras, nagsuyup tana liwat sa malum-uk nga tubo, asta nadura ang mga pira ka linya kag 45 lamang ang nabilin. Si Tisoy liwat nagbuga ka sangka parti ka anang kabuhi.

“Botilya, lata, plastik. May botilya kamo dyan, lata ukon plastik. Tiya Thelma, may botilya kamo dyan?”

“Ay, Tisoy, ikaw gali. Dali, sulud! May dya ako botilya kag lata. Dali bul-a dya,” ang hambal ka andang ingud balay.

“Abaw, duro-duro gid gali dya. Ti, danay lang gid. Kiluhon ko lang,” hambal ni Tisoy.

“Tunga lang baydi, Soy, ah. Imo lang ang tunga dugang sa imong ginansya hay yadi pa ria sa balon mo sa rum-an,” sugpon ka andang ingud balay.

“Abaw, salamat gid, Tiya Thelma,” ang sugpon man ni Tisoy.

Ang obra ni Tisoy kada Sabado kag Domingo amo ang pamakal ka botilya, lata kag plastik. Piro insakto lang ang ana ginansya para sa pagkaun nanda nga magbururugto kag kon kaisa ginabul-an pa ka ana nanay para kapital sa sugal. Gani nangita tana liwat ka obra para panggastos sa anang pag-iskwila.

“Tubig, mani, sigarilyo kamo dyan. Mam, tubig, ramig pa dya, Mam. Sir, mani, Sir,” ang ginasinggit ni Tisoy tapos na iskwila. Nagapwisto tana sa paradahan ka dyip rapit sa andang baranggay para bisan paano may panggastos man tana sa anang pag-iskwila.

Sa anang paghimakas, nakatapos si Tisoy sa elementarya nga may dignidad, kag kaput man sa gihapon ang mga handum na sa kabuhi. Nangin siryoso pa gid si Tisoy sa anang pag-iskwila. Nagpadayon tana sa hayskul.

Tunga dun ang nadura sa tubo kag ana duman gintirawan ang mapait nga sabor ka dya. Sa anang pagsuyup, amat-amat man nga nagabugu ang tubo nga may nabilin lamang nga 23 ka mga linya.

“Mayad nga aga, Sir. Mayad nga aga mga klasmeyt, ako si Tisoy Trangka halin sa baranggay ….” ang pagpakilala ni Tisoy sa tunga ka klasi sa una nga adlaw sa hayskul.

Pira ka bulan ang nagriligad, duro run ang nakilala kag nangin abyan ni Tisoy kag naanad run man tana sa adlaw-adlaw na nga ginahimo, ang pagbaligya sa paradahan kag ang pamakal ka mga botilya, lata kag plastik kada Dominggo kag Sabado.

Sangka adlaw gin-istorya tana ka anang Araling Panlipunan nga maistro.

“Tisoy, ano imo problima man?” pamangkot ka ana nga maistro.

“Wanhaw, Sir?” ang palibug nga pamangkot ni Tisoy.

“Tisoy, pirmi ko lang ikaw makita nga nagaturog sa imo purungkuan, kag ginapabay-an ta lang ikaw kato. Piro kadya sobra dun gid. Ano imo problima haw, Tisoy? Natamad ikaw mamati kanakun? Ukon indi mo lang gusto ang sabdyek ko?” ang riklamo ni Sir Bangcaya nga maistro na kag Head Teacher for Academic Affairs sa anang ginaiskwilahan.

“Sir, gusto ko imo sabdyek kag bukut ikaw katuruyo,” ang pagpaathag ni Tisoy dungan man sa pagturo kang nagasuput nga luha sa anang mga mata, “Sir, pasinsya lang gid kon nagakaturog ako sa imong klasi, bukut ko ria hungud, Sir. Pasinsya gid. Lantuan mo, Sir, nagapart-time ako sa Minute Burger, Sir, kag gabii ang akun nga obra. Amo lang gid ra mong ang pamaagi ko para may inoggasto ako sa akun pag-iskwila kag .…” naghiribiun tana kag wara na run natapos ang anang pagklaro sa anang maistro.

Natapos ang andang pag-istoryahanay kag nahangpan ni Sir Bangcaya kon ano ang rason kon andut ginahimo to ni Tisoy.

Sunod nga mga inadlaw, ginatistingan gid ni Tisoy nga indi magturog sa klasi ni Sir Bangcaya piro may adlaw gid nga indi mahimo nga indi tana magturog piro ginapabay-an lamang dya ka anang maistro.

“May Cheese Burger kaw pa?” pamangkot ka sangka laki sa sagwa ka istanti ka Minute Burger, kag si Tisoy gulpi lang nagtubang para sabtun ang nagbakal.

“Yes, Sir. Ay, Sir, ikaw gali. Good evening, Sir,” ang pagtamyaw nga hambal ni Tisoy kay Sir Bangcaya. “May dyan pa man, Sir. Pira imo ka bilog baklun, Sir, haw?”

“Aw, abi ko indi mo ko makilala. Sara lang, Tisoy, ah.”

“Ikaw pa, Sir. Amo ra ka gwapo kanimo, Sir, indi ta pa kaw makilala?” lahug nga sabat ni Tisoy.

“Indi run ko pag-intua,” ang nagakadlaw nga sugpon ka maistro. Dayon na tao ka papil nga sanggatos pisos. “Dya, Soy, bayad ko.”

“Sigi, Sir, hulat lang gid mabuul lang ko sinsilyo.”

“Imo lang ra ang sinsilyo, dugang sa balon mo sa rum-an.”

“Waw! Salamat gid, Sir, ha?”

“Sigi, ah. Basta ikaw, iskwila kamayad, ha? Sigi balikan ko lang ang burger ko. May baklun pa ko to sa unahan.”

“Sigi, Sir, ah. Salamat liwat, Sir,” ang daw mahibi nga sabat ni Tisoy.

Nagagamay nga nagagamay ang tubo nga anang ginakaptan. Kinsi lamang ka mga linya ang nabilin. Sakto lang para liwat nga panumdumun ang iba pa nga bahin ka nagriligad ni Tisoy. Nagsuyup kag nagbuga pa gid.

“Nong! Nong! Bugtaw dun, Nong!” pamukaw ka mga bugto ni Tisoy.

“Hmmm ….”

“Nooong!” singgit ka mga bugto na, imaw butung ka ulunan kag ginlampos sa uyahun ni Tisoy.

“Hmmm, aga pa gani dya.”

“Hapi burtdi to yo! Hapi burtdi to yo!” ang kanta ka anang mga bugto dayon parapit ka pandisal nga ginbutangan ka upod nga kandila. Nagyuhum si Tisoy kag nagdalidali bugtaw.

“Wish anay antis mo huyupun, ha?” panigurado ka lima ka tuig nga si Inday, ang kalibaynan da nga bugto.

Gulpi napatay ang kandila kang ginhuyup ni Tisoy. “Dali, rigos run kamo to, may agtunan kita,” panghagad na.

Wara ang mga ginikanan ni Tisoy sa amo to nga adlaw hay namulang sanda sa pihak-banwa kag tanda lang nga magbururugto ang sa balay, gani nagdisisyon si Tisoy nga ilagaw tanda. Sakto man ang anang sinuptan para magsindaya tanda sa kadya nga adlaw.

“Diin kita maagto, Nong?” pamangkot ni Dingdong, ang pangarwa sa kananda nga magbururugto.

“Ah, sa diin nyo gusto haw?” pamangkot ni Tisoy.

“Sa Jollibee!” sabat ni Inday kag amo man ang pagsugot ka anang mga bugto.

“Ti, kailis kamo dun? Dali dun panaw ta.”

Nagpanaw sanda nga nagalumpat-lumpat ang tagipusuon sa kasadya.

“Nong, tambuk gid man gali si Jollibee, gi!” ang hambal ni Toto, ang pangatlo sa kananda nga magbururugto.

“Huud, tambok gid man tana,” nagayuhum nga sabat ni Tisoy.

Nauna gamay ang mga bugto ni Tisoy sa pag-uli sa andang balay hay may obra pa si Tisoy, kag gabii run tanda nakaabot sa andang balay.

“Diin kamo halin?” ang nagaugut nga pamangkot ka andang nanay.

“Ah, ginlagaw kami ni Manong Tisoy sa Jollibee, Nay,” hambal ni Inday.

“Burtdi bay ni Manong kadya, Nay. Ti naglagaw kami Nay. Dya, Nay, may ginbilin kami para kaninyo ni Tatay,” hambal ni Dingdong.

“Burtdi! Burtdi!” sabat ka anda nanay, dayon wahig ka pinutos nga ginaduhol ka anang bata. “Kon may natabo bi kaninyo digto. Ano lamang bay ra? Tapos wara gid kamo nagtig-ang dya. Wara nyo man nalimpyuhan ang balay! Wat mga pulos kamo nga mga bata, ah! Tapos gin-una nyo pa ang pagladay nyo digto sa Julibi”

“Ti, Nay, burtdi man ni Manong.”

“Ti, ano man bay? Unahun nyo pa ang burtdi sangsa dya sa balay? Wara ta run gani kwarta hala man inyo yaga-yaga!”

Kag gulpi nagsulud si Tisoy nga naabtan na nga nagahibi ang anang mga bugto.

“Naiwan kamo?” pamangkot ni Tisoy, dayon kupkup kananda.

“Nan! Ikaw, Tisoy! Kon sa diin-diin mo ginadara mga libayun mo, kon may matabo bi kananda!” alaw-alaw nga pangara ka anang nanay.

Naghipus lamang si Tisoy para indi run maglawid ang istorya.

“Bay-i nyo lang, makatibawas gid kita sa amo ta dya nga sitwasyon,” ang pang-ulo-ulo ni Tisoy sa anang mga libayun.

“Nong, makalagaw pa gid kita kay Jollibee?” pamangkot ni Toto.

“Huud, makalagaw pa gid kita. Bisan pira kaw pa magbalik-balik.”

“Nong, mapungko gid ko sa kahig ni Jollibee, ha? Sa sunod nga pag-agto ta to,” ang pakitluoy ni Inday.

“Huud, ah!” nagakadlaw nga sabat ni Tisoy.

Kwarinta isingko dun ka mga linya ang nadura. Pulo lamang ang nabilin, sakto-sakto lang para ibalik sa paminsarun ni Tisoy ang mga natabo sa kabuhi na nga nagpabaskug gid sa anang pagkataho.

“Nay, gradwasyon ko sa rum-an,” ang padumdum ni Tisoy sa anang nanay nga nagagabot ka baraha. “Daad, Nay, digto kamo ni Tatay sa rum-an para maghatud kanakun kag mag-imaw buul ka diploma.”

“Huud, ah. Maagto gid kami digto, ah. Panaw dun to basi indi kaw pa kagradwit sa rum-an,” lahug nga hambal ka ana nanay kag nagkinadlaw ang mga imaw na sa lamisa kag si Tisoy nagyuhum lang kag nagpanaw.

Sumunod nga adlaw, aga pa nga nabugtaw si Tisoy, namalantsa ka anang toga kag nag-ilis ka anang unipormi kag naglisinsya sa anang nanay nga nagapamiyo-miyo sa sagwa ka andang balay.

“Nay, mauna ako digto hay may praktis pa kami ka amun karantahun,” lisinsya ni Tisoy.

“Huud, ah!” sabat ka anang nanay.

“Sunod lang kamo kar-on to ni Tatay, ha?”

“Hmmm ....”

“Sigi, Nay, panaw ko.”

Indi masukol ang kasadya ni Tisoy sa amo to nga adlaw. Namunga ang tanan na nga pagpangabudlay sa apat ka tuig kag sa kadya nga adlaw tana mabuul ka diploma. May kasadya hay makita tana ka anang nanay kag tatay sa ibabaw intablado nga may suksok nga toga nga puti, kag ginalauman man ni Tisoy nga daad ang adlaw nga dya mangin umpisa sa pag-ayad ka andang kabuhi nga mabag-o dun ang anang nanay kag tatay.

“Kongrats!” hambal ni Sir Bangcaya dungan agbay sa kay Tisoy.

“Sir! Salamat, Sir,” sabat ni Tisoy dayon dakup ka alima ni Sir na para mangamusta.

“Sin-o masaka kanimo?” pamangkot ka anang maistro.

“Ah, si Nanay, sir. Pakilala ko kar-on tanda kanimo, Sir. Dya man kar-on si Tatay mong, Sir,” ang sabat ni Tisoy.

“Abaw, nalipay gid guro sanda kanimo. Bisan paano nagahimakas kaw para makatapos gid. Sigi pakilala mo kar-on sanda kanakun, ha?”

Nagligad ang pira ka oras kag maumpisa run ang parada piro wara man sa gihapon ang nanay kag tatay ni Tisoy. Nagalabug dun ang anang liug sa pagsagap nga basi bala haw nga sa binit-binit lang sanda, piro bisan andang haron indi makita.

“Diin, run si nanay mo?” pamangkot ni Sir Bangcaya.

“Wara man gihapon gani, Sir,” may kakulba sa limug ni Tisoy. Daw mahibi dya.

Nag-umpisa ang martsa nga tukar kag pang-apat si Tisoy sa linya. Nakulbaan tana hay wara man sa gihapon ang anang nanay.

Nag-umpisa dun gid ang pagpanaw kag si Tisoy nagpanaw nga isarahanun. Nagaduko tana hay mayha nga tana lang wara ti imaw nga ginikanan sa linya nanda.

“Congratulations, Tisoy Trangka, Second Honorable Mention for school year ….” lawag sa babaw ka intablado.

Wara ti may masaka kay Tisoy hay asta kadya wara man sa gihapon kaabot ang anang nanay ukon tatay. Nagasuput dun ang anang luha sa anang mga mata kag gulpi tana nagtindug nga may kapag-un, kag nagsaka sa intablado. Piro antis tana magsaka, ginsugalaw tana ka anang maistro para mag-imaw kanana pasaka agud magbuul ka anang midalya. Kag sa hinali lang nga ginkupkupan na ang anang maistro kag maghibi, dayon hambal, “Salamat gid, Sir.”

Natapos ang programa, wara man gihapon ang anang nanay ukon tatay bisan lang nga magsug-alaw kanana.

“Wara haw kaabot tanda?”

“Ambay gani, Sir. Wara man ko gani kamaan,” ang pag-un nga limug nga pagsabat ni Tisoy. “Piro, Sir, salamat gid. Wara ako kamaan kon paano ko mabaydan ang tanan nga ginbulig mo kanakun, Sir.”

“Nugay run dyan ka hibi. Kon wara man sanda ka agto, may rason man siguro. Wara ti kaso ria. Sakto run da, dapat mangin masadya kaw. Turuk bala sa imo likod.”

Sa anang pagtalikod, nakita na nga anang mga bugto nga may matam-is nga kadlaw para sa andang magurang kag ana dya ginsug-alaw kag nagkupkupanay sanda.

“Nong, gwapo kaw ba!” ang hambal ni Inday kay Tisoy.

“Indi run ko pag-intua, Day, ah!”

Nagkaradlaw ang magbururugto.

“Diin tana sanday Nanay kag Tatay?” pamangkot ni Tisoy.

“Ambay gani, Nong. Wara man kami kamaan!” sabat ni Dingdong.

“Ah, bay-i lamang. Dali pakilala ta kamo sa akun maistro,” hambal ni Tisoy. “Sir, mga bugto ko gali.”

“Mayad nga hapon, Sir,” dururungan nga hambal ka magbururugto.

“Mayad nga hapon man.”

“Ti, sa diin nyo gusto maagto?” pamangkot ni Tisoy.

“Sa Jollibee!” singgit ka anang mga bugto.

Nagtawas si Sir Bangcaya sa andang pag-agto sa Jollibee kag nadura ang hibubun-ut ni Tisoy sa amo to nga adlaw.

Naghimakas si Tisoy kang ginbuul ang kahigayunan nga makaiskwila sa kolihiyo bilang sangka iskolar. Kag tana nakatapos sa kurso nga midisina kag ana nga ginbuligan ang anang mga bugto para makaiskwila.

Balik sa balkonahi kon sa diin si Tisoy nagapahuway sa umba-siso nga purungkuan kag ana ginakaptan ka dya ang upos nga Marlboro Lights nga kaina na pa ginakunsumo. Liwat tana nagbuul ka sangka tubo sa kaha ka sigarilyo kag sa anang pagsipal-sipal didya ka dya, nanutisyaran na nga may mga linya sa tubo ka sigarilyo. Ana dya gin-isip. May 55 ka linya sa amo dya nga tubo. Masindi pa gid raad tana kang nagparapit ang sangka lima ka tuig na nga bata.

“Tay, turog kita dun!” ang hambal ka bata kay Tisoy.

“Dali, maturog run kita. Indi magsinutil, ha?” ang sabat ni Tisoy.

Pagkaaga.

“Tay, bugtaw dun, Tay. Namit ang ginraha ni Nanay nga dapli digto, Tay!” ang pamukaw ka anang bata.

“Tay? Tay? Nay, si Tatay!” ang singgit ka bata.

“Oras kang pagkamatay, alas-nwibi sa aga, rheaumatic heart disease” hambal ka doktor sa hospital.

- Katapusan -

Nagapuropungko ako sa idalum ka bahul nga puno sa may binit baybay, nagapaliwa-liwa sa magamo nga palibot ka baryo. Sa marayu ako nagalantaw nga may ginapaminsar kag may ginasulat. Pagkaligad ka tatlo ka minuto may sangka babayi nga nag-abot, nagahibi nga may ginakupkupan nga laragway, piro nagalantaw sa punta kon sa diin nagakit-anay ang dagat kag langit. Nagatindug lang tana. Banta ko mga tatlo ka mitro ang karayuun na kanakun. Sa akun hunahuna, nagtaliwan siguro ang anang nobyo hay daw bata pa man ang babayi, mga disinwibi ang idad. Wara ko gid namasnahan hay mal-am run man kita.

Samtang nagalantaw sa marayu naghambal ako, “Sakit lang ra sa una, piro sa urihi mabaton mo man ra.” Dayon may nadumduman ako. Naistorya ko sa babayi ang paghigugmaanay namun ni Diana, ang babayi nga akun ginhigugma labaw sa akun kaugalingun.

Singkwinta anyos run ang nagligad, mga disinwibi man ang idad ko kato kang magkilalahanay kami ni Diana sa binit baybay nga ya, mismo sa idalum ka puno nga ginapungkuan ko.

Una ko nga nakita si Diana nga nagapungko sa idalum ka puno. Simpli lang si Diana, gwapa, daw bata kang Kano, pino ang pungyahun kag nami lawas na piro suplada. Daw sa dyosa. Kang mga tyimpo nga to, nagahibi si Diana. Wara ako kamaan kon manhaw, amo nga namayha ako magbugno kanana tungud bukut kami kilalahanay. Nagtindug ako nga daw mga sangka mitro ang rayu kanana nga nagayuhum piro sa marayu nagalantaw kag dayon ko hambal, “Sakit lang ra sa una, piro sa urihi mabaton mo man ra.”

Kang mabatian ni Diana ang ginhambal ko, dayon na balikid kanakun, piro ako nagalantaw man gihapon sa marayu. “Kon palangga mo, dapat ipakita kag ipakigbato mo,” pasunod ko nga hambal kag dayon balikid ko kanana. Nagtindug dayon si Diana kag sa paghana na nga pagpanaw, naghambal ako, “Mayad gali nga pagkit-anay.”

Nagtikang tana ka mga darwa ka lakbang kag nagbalikid. “Diana, Diana gali ang ngaran ko.”

Dayon ko man sambit, “Carlo.”

Kang mabatian ni Diana ang ngaran ko naghambal tana nga, “Salamat, Carlo. Mauna run ako basi ginasagap ako sa amun.” Nagyuhum lang ako kanana.

Ako si Carlo, pangarwa sa tatlo nga magbururugto. Simpli lang ako. Si Nanay manogtahi ka mga bayo sa amun baryo. Si Tatay sangka panday. Duro nagahambal nga daw Kano kuno ako hay ako ang pinakamaputi sa amun nga magbururugto. Wara ako nagpadayon sa pag-iskwila sa kolihiyo bangud sa problima pinansyal piro nakatapos man ako sa mataas nga iskwilahan.

“Carlo!” singgit ni tatay kanakun, “may nagasagap kanimo rugya. Si Marissa!”

Si Marissa and nobya ko kang mga tyimpo nga to. Gwapa si Marissa, duro nga mga soltiro ang nagapangaluyag kana bisan may nobyo run tana kag amo ya ang indi ko nagustuhan.

“Marissa, manhaw nagbisita ikaw?” ang pamangkot ko kanana.

“Si Carlo man tana ngaya, syimpri nahidlaw man ko, eh, kanimo,” ang sabat ni Marissa kanakun.

“Ti, Carlo, mangsawa kaw lamang? Ang mga manok burubudi anay to,” sal-ut ni tatay.

“Si Tatay gid sabun nga ya.” Nangalot lamang ako ka ulo sa sugo ni tatay. “Marissa, kit-anay ta lang kar-on sa plasa,” ang hambal ko. “Sabad si Tatay, bi. Ako lang pirmi ang ginasugo. Si Manong tana to hud nagabarabaskitbol lang,” ang kiyamod ko.

“Sigi, kar-on, ha? Andam kaw kon indi kaw magpakita!” ang pahug ni Marissa kanakun.

Ako lang pirmi ang makita ni tatay. Si Manong James tana ginapabay-an na lang hay paborito bay nga bata piro sunod lang man ako sa sugo ni tatay. Pag-abot ka gabii, nagtabuay kami ni Marissa sa plasa piro wara man kami nakaistoryahanay ka mayad hay puro lang away.

Kon indi kami mag-imaway ni Marissa, sa binit baybay ako nagapaamulya imaw si Diana. “Lantu mo, bisan ano himuon ko, panilag ko kulang pa para kay Marissa,” ang sambit ko kay Diana. “Bisan duro ang nagapamasyar kanana, ginabaton ko hay nagnobya ako ka gwapa bi mong,” ang pasunod ko nga hambal samtang nagakadlaw. Si Diana lang ang ginaistoryahan ko parti kay Marissa. Pirmi kami nagakit-anay ni Diana sa may binit baybay.

Sangka adlaw, nakita kami ni Marissa nga mag-imaway ni Diana nga nagakadlawanay sa bibi ka dagat. Pagkauli ko sa balay, didto man si Marissa imaw ka magurang ko nga si James. Nagbisa anay ako kanday nanay kag tatay dayon gin-agtunan ko si Marissa.

“Ano tana imong ginaobra rugya?” pamangkot ko kanana.

“Rugya, gin-imbitar ako ni James hay adlaw kang pagkatawo na kaya. Manhaw sayud?” ang sabat ni Marissa.

“Lantu mo nga may nobyo kaw kag si Manong may luyag kanimo, tapos nagtawas timo. Ano lamang hambalun nanday Tatay kag Nanay kag iba nga mga tawo bay?” ang pag-usisa ko kanana.

Dayon nagsabat si Marissa, “Ti, ano? Ikaw haw, nakigkita sa bayi sa bibi nga may nobya man ikaw. Amo guro nga kis-a wara kaw nagapakita kanakun!” ang sabat ni Marissa.

“Kakilala ko lang tana ra si Diana kag wara’t sayud tamun nga ginaobra!” sabat ko kay Marissa.

“Ah! Diana gali ang ngaran ka bayi nga to? Ti, kami haw ni James may sayud nga ginaobra?” ang pamangkot nana kanakun nga wara ko masabat. “Amo ra ang sayud kanimo, Carl, hay pati si manong mo ginapinsaran mo ka sayud.”

Naghipus lamang ako. Nag-away kami ni Marissa, kag kay Diana ko lang nahambal ang hibubun-ut ko sa nobya ko kag sa akun pamilya.

Maintyindihun si Diana, nagapamati lang tana ka mga wali ko parti kay Marissa. Pagkaligad ka tatlo ka adlaw nagbulaganay kami ni Marissa. Nagahibi ako sa ingud ni Diana kang ginhambal ko ang natabo kanamun ni Marissa. Ginkupkupan ako ni Diana.

“Wara ti kaso ra. Makakita man ikaw ka tawo nga mapalangga kanimo, kag rugya man ako.”

Bisan palangga ko si Marissa, iba ang nabatyagan ko kay Diana. Dayon ako parayu hay basi kon ano ang pinsarun kang makakita kanamun. Budlay magpalangga ka bayi nga gwapa, duro ang nagabantay kanana. Nag-init ulo ko kang naman-an ko nga ang magurang ko ang nagsunod nga nobyo ni Marissa pagkatapos namun magbulaganay.

Sa pira ka simana nga imawanay namun ni Diana, nahulog ang akun tagipusuon kana kag nangin nobya ko tana.

Sangka adlaw may ginhambal si Diana kanakun. “Carl, may nobyo ako kag gusto ni Tatay nga ipakasal ako kay Randito.”

Gin-istorya na kanakun nga kang una kami nagkit-anay nga nagahibi tana, amo ang adlaw nga ginrito tanda darwa ni Randito. Si Randito suno kay Diana manggaranun sa anda lugar, sa pihak baryo. Sangka lalaki nga indi gusto ni Diana hay sayud kuno ang batasan. Sa masunod nga pagbilog ka bulan tanda kaslun.

“Carl, indi ko gusto ikaslun kay Randito. Lagyo lamang kita. Agto kita sa marayu, sa marayu rugya nga indi kita makita nanday Tatay kag Nanay kag ni Randito.”

Ginhambal ni Diana nga kon pwidi kuno nga sa balay tana maistar bisan kaya lang nga gabii para imaway kami. Batyag ko ang hibubun-ut ni Diana, ang sakit sa tagipusuon nana. Piro nahadluk man ako nga mag-uli ka babayi sa balay hay basi kon ano ang pinsarun ka mga paramantay sa amun baryo. Kag sara pa, gamay lang man ang amun balay. Diin ko bay paturugon si Diana?

“Indi ta kaw pwidi idar-un sa balay kag rugto paistarun,” ang hambal ko kanana. Kang pagkabati nana, dayon duko ni Diana ka anang ulo kag nakita ko ang pagluha ka anang mga mata. “Indi run maghibi, palagyo lamang kita darwa,” ang ginhambal ko kanana. “Hulatun mo ako rugya kar-on sa gabii. Maagto kita sa Manila para mas rayu rugya.”

“Indi lang rugya sa baybay. Rugto lang sa may pihak suba. Basi madakpan kita nanday Tatay kag Nanay. Sigurado karaan gid ako kag indi run ako pagpagaw-un sa balay. Indi run kita makakit-anay. Amo ra ang indi ko gusto nga matabo,” ang hambal ni Diana kanakun. “Palangga ko sanday Tatay kag Nanay pati si Dayna nga bugto ko, piro indi ko gusto magpakasal kay Randito. Sigurado ako nga sakitun na lang ako,” ang dugang na pa.

“Sigi, basta kit-anay kita sa pihak suba kar-on mga alas-dyis sa gabii.”

Kag nagbulaganay kami darwa pauli. Indi ko man gusto bayaan kanday nanay kag tatay piro palangga ko si Diana kag indi ko gusto ipakasal tana kay Randito. Bisan wara ko pa nakita si Randito, pakut ko nga sayud nga klasi ka lalaki tana. Indi ko pwidi pagpabay-an si Diana. Nagdisisyon ako nga maglagyo kami darwa.

Sa balay naghimus ako ka amun rayapunon.

“Aba, ano ang nakaun ni Caloy man nga naghimus haw?” ang pabati-bati ni nanay kanakun.

“Si Nanay man tana nga ya daw. Kis-a lang ta gani gahimus,” ang sabat ko.

Pag-abot ka alas-dyis sa gabii, ginhulat ko anay nga magtururog ang mga tawo sa balay. Naghimus ako ka mga gamit kag bayo ko kag hinay-hinay ko nga ginbuksan ang gawang kag nagdalidali paagto sa pihak suba kon sa diin nagahulat kanakun si Diana. Nagkit-anay kami ni Diana kag dayon nagpanaw paagto sa paradahan ka sarakyan.

“Sigurado kaw run, Diana, nga magparayu kita kag mapa-Manila?” ang pamangkot ko kay Diana.

“Ikaw haw disidido kaw run nga magtawas kanakun kag bayaan sanday nanay kag tatay mo?” ang anang sugpon.

“Huud, eh. Palangga ta kaw, Diana. Indi ta kaw pagpabay-an,” ang sabat ko kanana.

Haros dosi oras ang byahi namun sa barko. Sa katapusan nakaabot gid man kami sa Manila. Nagsagap kami dayon ka maistaran.

Sa Manila, wara ti pasilabut ang mga tawo kon halin man ikaw sa probinsya. Ang una nga mga simana namun masadya bisan kami lang nga darwa, buta kang pagpalangga. Kay Diana ko lang nabatyagan ang tuod-tuod nga pagpalangga kag ang pag-atipan ka asawa sa anang bana. Bisan bukut pa kami kasal, daw mag-asawa run kami nga darwa. Ang adlaw-adlaw namun nga pangabuhi daw bag-o lang kami ginkasal. Sangka bulan kami sa Manila kag nakakita man ako ka obra. Bisan ano kabudlay ang pangabuhi namun, sadya kami nga darwa nga pariho wara ti ginapinsar nga problima.

“Pangga, pangga, may obra run ako,” ang balita ko kay Diana pag-abot sa balay nga ginaistaran namun. Pangga ang tawganay namun darwa. Nag-obra ako sa sangka ristawran nga rapit sa ginaistaran namun. Nagtinguha ako ka mayad para kay Diana kag nag-obra ka sakto para kanamun nga darwa.

Ginatahod ko si Diana bisan tatlo run kami ka tuig nga nagaimaway sa sangka balay. Wara gid ti natabo kanamun. Palangga ko gid si Diana.

Sangka adlaw gulpi lang natumba si Diana. Dayon ko man dara kana sa hospital. Nagmasakit si Diana piro ang hambal ka doktor wara man kuno tana ti balatian. Gin-uli ko si Diana. Karuluoy ang babayi nga pinalangga ko. Nagahibi lang ako magturuk sa sitwasyon na. Wara ti bulong para sa pinalangga ko hay wara man tana ti balatian.

“Maiwan ako kaya man? Ano ang natabo kay Diana man?” Nagahibi ako nga nagapamangkutanun sa kaugalingun kon manhaw nag-amo kaya ang babayi nga palangga ko. “Ginuo, ano ya ang gintugro nimo kanamun?” ang pamangkutanun ko sa Ginuo.

Pagkasunod nga adlaw, indi run makatindug si Diana. Panilag ko daw amat-amat nagaitus ang anang kabuhi. Naglisinsya ako sa ginaobrahan ko kon pwidi makapahuway para maatipan ko ang palangga ko.

Sangka bulan man ang antos ni Diana sa sakit na nga indi maman-an kon ano. Antis mautod ang kabuhi ni Diana, naghambal tana ka tuod nga maskin ako indi magpati.

“Carl, pangga, pamati kamayad,” ang hambal na kanakun. “Ang palangga mo sangka tamawo. Sara ako sa mga prinsisa nga nagaistar sa puno kon sa diin mo ako una nakita.”

Indi ako makapati sa akun nabatian. “Ano tana imong ginahambal man?” ang pamangkot ko kanana.

“Dumduman mo si Randito?” Nagtango-tango lang ako. “Si Randito prinsipi ka mga ingkanto nga ituman kag may gusto kanakun.” Sigi lang ang akun pagpamati kanana. “Tana ang pinakapintas nga ingkanto. Lantu nana ang parti kanatun, amo nga ginparayu ta kaw para indi na ikaw paghalitan.”

Samtang nagapamati ka istorya ni Diana, nagaturo lang ang akun luha. Indi ako magpati nga ang pinakapalangga ko nga babayi sangka ingkanto.

“Lantu ko nga ang pagtawas ko kanimo, maabot sa tyimpo nga ya. Ang lawas-tawo ko bawiun ka mga ingkanto,” ang sugpon ni Diana. Wara gid ko nagapati sa mga ingkanto kag mga tawo-tawo sa lupa.

“Carlo, pangga ko, palangga ta kaw. Indi ta kaw gusto masakitan. Sa pagdura ko, indi run kita magkit-anay liwan. Patawara ako sa pagtago ko ka sikrito kanimo.” Kag nautod ang ginhawa na.

Wara gid ako nagpati sa mga ginpanghambal ni Diana asta kang nakita ko nga amat-amat nahimo puno ka saging ang lawas ka palangga ko nga akun ginakupkupan.

Nagaturo lang ang akun luha samtang ginapaminsar ang ginpanghambal ka palangga ko. Sa masunod nga mga inadlaw, nagdisisyon ako nga mag-uli sa probinsiya namun. Samtang nagasakay ako sa barko, marayu ang akun panuruk kag dalum ang paminsarun. “Makita ko pa ayhan ang babayi nga pinalangga ko?” pinsar ko.

Nakaabot gid man ako sa probinsiya namun. Pagka-abot ko sa balay, si nanay ang una nga nakakita kanakun.

“Caloy? Caloy? Ikaw gid man ra, Caloy?” ang pamangkutanun ni nanay samtang nagapanaw parapit kanakun. “Caloy, bata ko, sa diin ikaw nag-agto man, manhaw wara gid kaw naglisinsiya? Bata ko, nagbalik run ikaw!” ang panambitun ni nanay samtang nagaturo ang mga luha na.

“Tama run ra, Nay, rugya run ako. Nagbalik run ako,” ang hambal ko kag dayon ko sagap si tatay. “Nay, diin tana si tatay man kag ang mga bugto ko? Si Manong James kag si Carla?” ang usisa ko kay nanay. Wara nakasabat si nanay sa pamangkot ko. “Nay? Diin tana si tatay?” liwat ko nga pamangkot kay nanay. Buhay gawa kag makasabat si nanay sa pamangkot ko.

“Caloy, si tatay mo, wara run,” Nagahiribiun si nanay. “Si tatay mo patay run. Napatay tana sangka tuig run ang nagligad. Ikaw pirmi ang ginapaminsar na. Antis tana mautdan kang kabuhi, ikaw ang ginasagap na.” Daw gintakluban ako ka langit kag lupa kang nabatian ko ang hambal ni nanay. “Palangga ikaw ni tatay mo, Loy. Si manong mo may asawa run. Nagaistar tanda ni Marissa sa balay ni tatay nana. Si Carla sa iskwilahan pa. Sigurado ako nga malipay gid tana kar-on kon makita na ikaw,” padayon ni nanay.

Gin-istorya ko kay nanay ang parti kay Diana. Bisan tana indi magpati. Samtang nagaistoryahanay kami ni nanay, nag-abot si Carla.

“Manong Caloy, ikaw gid man ra?” ang pamangkot na kanakun.

“Huud, Carla, ako gid man ya,” ang sabat ko kay Carla. Kag ginapadayon ko ang pag-istorya nga nagaturo ang luha ko.

Nadura ang babayi nga pinalangga ko, pati ang tatay ko napatay. Mayad lang hay rugyan pa sanday nanay kag mga bugto ko nga nagapalangga kanakun. Padayon gihapon ang kabuhi ko. Para malikaw ko ang akun pinsar sa pagpanumdum kay tatay kag kay Diana, nag-obra ako sa munisipyo namun sa bulig ka akun tiyo. Ginpasulud man tana ka migo na nga marapit kay Miyor. Bisan bukut pirmaninti ang posisyon, may swildo ako nga matugro kay nanay.

Pira run ka tuig ang nagligad, wara gihapon ako nakapangasawa. Ginahulat ko man gihapon ang babayi nga pinalangga ko nga magbalik kanakun. Sa adlaw-adlaw ko nga pangabuhi nagabalik-balik ako sa baybay kon sa diin kami una nagkit-anay ni Diana samtang nagapaminsar nga basi makita ko pa ang babayi nga pinalangga ko.

Singkwinta anyos run ang nagligad kang nadura si Diana kag sitinta idos anyos run ako.

“Tiyo Caloy, maigma run kita,” ang tawag ni Diana kanakun. Diana ang ngaran ka bata ni Carla. Ako ang nagpangaran kana.

“Sigi, masunod run ako,” sabat ko kay Diana. “Pangga, mauna run ako hay ginatawag run ako ka hinablus ko nga maigma.” Dayon ko tindug kag magtikang pauli.

- Katapusan -

Magahud ang huni ka busay nga nagalampus ka tubig sa daragkul nga mga bato. Ang mga kapispisan nagapataas-taas ka limug sa pagkanta samtang nagalinupad. Nagasaylo-saylo ka bulak nga hapunan ang mga alibangbang nga may manami nga duag. Ang paglagsanay ka mga kasapatan kag pagkinadlaw nagapakita kang pagkakuntinto sa kabuhi.

Amo dya ang adlaw-adlaw nga tururukun sa ibabaw kang kalibutan. Sa amo dya nga tyimpo, wara pa matuga ang tawo. Ang Dyos may gintugro nga obligasyon sa mga tanum sa pagsagod kang kasapatan kag pag-atipan kang kalibutan. Ang mga tanum sa amo dya nga tyimpo makahambal kag sarang makapanaw kag dalagan parihas ka ordinaryo nga mga sapat. Sanda nagalibot kag nagalagaw agud magpangita ka mga kasapatan nga nagutum agud pakan-un. Ang mga tanum mas labaw nga tinuga sangsa mga kasapatan hay sanda makahambal kag makaintyindi. May oras man nga ang mga tanum nagasipal. Sanda nagalangoy-langoy sa madalum nga kasubaan kaimaw ka mga kasapatan nga nagaparigos.

Ang mga tanum wara ti kahilwayan sa pagdisisyon kag nagahulag lang basi sa anda kinaugali nga masinurundon, mapinalanggaun, mabinuligun kag maalwan. Ang anda kalipayan nagasandig sa kalipay ka tinuga nga anda ginasirbihan kag ang paghimo ka anda katungdanan. Kon malipayun ang sangka sapat nga anda ginapakaun, nagatubo man ang kalipay rugyan kananda.

Sangka adlaw ang Dyos nag-anunsyo sa kalibutan. “Mga pinalangga ko nga mga tanum, nalipay ako hay inyo ginapanami ang gintuga ko nga kalibutan. Sa rum-an magahimo ako ka bag-o pa gid nga tinuga. Amo run dya ang mangin pinakaispisyal ko nga matuga sa kalibutan. Pagatawgon sanda nga tawo. Bangud sanda ispisyal, gusto ko nga inyo sanda palanggaun. Tatapun ninyo sanda nga labaw sangsa pagtatap ninyo sa mga kasapatan. Pakan-un ninyo sanda kang pinakamatam-is nga prutas kag pinakamasustansya nga laswa. Gusto ko man nga himuan ninyo sanda ka balay suno sa anda gusto. Himuon ninyo ang tanan agud mangin masadya kag matawhay ang anda pagpangabuhi sa kalibutan. Tugruan ko sanda ka gahum kang kahilwayan, abilidad nga makaistorya kag makaintyindi kaninyo nga mga tanum kag kaaram sa pagdumara kang kalibutan.”

Ang malawid nga anunsyo ka Dyos nabatian sa bug-os nga kalibutan kag nagtuga dya kang kalangkag kag pamangkutanun. Ang mga tanum nagapinsar kon ano ang mangin itsura ka bag-o nga tinuga.

Nagligad ang sangka adlaw. Ang mga manok aga pa nagpamalo. Ang mga kasapatan nagakaturog pa, magluwas lang sa mga kabug kag iba pa nga mga kasapatan nga wara nagaturog kon gabii. Sa hinali lang, may sangka bataun nga niyog ang nagdalagan nga nagasinggit.

“Bugtaw kamo, mga amigo ko nga mga tanum. May nakita ako nga lain nga tinuga marapit sa suba. Amo run dya guro bay ang hambal ka Dyos nga tawo?”

Hay tama ka tunog ang pagsinggit ka bataun nga niyog, duro nga mga tanum ang nagbugtaw. Nagdalidali sanda dayon dalagan paagto sa suba. Pag-abot nanda sa suba, anda nakita ang darwa ka tawo nga nagakaturog sa baras. May lawas nga parihas sa amo piro wara ti buhok ang bilog nga lawas. May nami nga pamanit. May mata, irong, baba kag talinga piro lain gawa nga kurti. Ang mga tanum nagtirindug palibot sa darwa ka tawo. Hay sanda nagagirinutuk, nagtuga dya kang kagahud nga amo man ang rason nga nakabugtaw ang darwa.

Pagmukrat ka anda mga mata, sanda nagbangon kag nagtamyaw. “Mayad nga aga,” ang hambal ka sangka tawo nga babayi.

Pagkabati ka mga tanum, gulpi lang sanda naghipus kag nagtururukay. Wara gid it may nagsabat magluwas sa sangka mangga nga amo man dayon ang ana pagtugro ka bunga. “Mayad man nga aga. Dya gali tirawi ang akun bunga. Basi nagutum ikaw?”

Ginbaton ka babayi ang darwa ka mangga kag gintugro na ang sara sa lalaki kag anda dya ginkaun. Pagkagat, pag-usang kag pagtulun, nagyuhum ang darwa ka tawo. Nagapamaan nga sanda nanamitan kag nalipay. “Namit ba ang gintugro mo nga pagkaun. Salamat gid,” ang hambal ka lalaki.

Pagkabati ka mga tanum, sanda nakabatyag man kang kalipay. Amo dya ang pinakauna nanda nga inagyan nga ang sangka tinuga nagpasalamat kag nagdayaw sa sangka tanum. Dayon ang iba pa nga mga tanum nagdalidali man puksi ka andang mga bunga agud itugro para matirawan ka tawo. Ang mga tanum may nanarisari nga kanamit ka prutas nga ginpakaun sa tawo.

Sa hinali lang, ang limug pa gid ka Dyos naghambal halin sa langit. “Mayad nga aga kaninyo tanan akun mga tinuga. Mga tanum, amo run ra ang mga tawo nga bag-o ko nga gintuga. Mga tawo, amo dya ang kalibutan nga una ko gintuga sangsa kaninyo. Ginpriparar ko dya para gid kaninyo. Gusto ko magparaku kamo ka inyong linahi asta sa inyo masarangan. Kamo, kaimaw ka mga tanum, ang akun pagatugruan kang katungdanan agud mas mapanami pa gid ang kalibutan. Mga tawo, may kahilwayan kamo sa dyang kalibutan. Mga tanum padayuna ninyo ang inyo ginahimo kauna. Pakan-a ninyo ang mga sapat kag tawo. Limpyuhi ang mga kasubaan kag indi nyo pagpabay-an nga maubusan ka tubig ang mga tubudan agud may irimnun kamo. Limpyuhi ang kahanginan agud manami ang pagginhawa ka mga tinuga ilabi run gid ka mga tawo.” Dayon ang limug ka Dyos gulpi lang nadura.

Sa adlaw-adlaw nga pagpangabuhi ka mga tinuga, sanda malipayun. Nagparaku ang mga tawo asta nakalab-ot sa linibo ka mga hinirasyon. Nagmuad sanda sa kalibutan kaimaw ka mga tanum kag kasapatan. Nagalinagsanay ang mga kabataan kaimaw ka mga bataun nga mga tanum. Ang iba nga mga kahoy padayon nga nagatuman ka anda katungdanan. Ginapakaun kag ginapabusog nanda ang mga tawo kag kasapatan. Ginahawidan ang mga bato sa binit ka suba kag ginapasinaw ang mga bubon kag tubudan. Ginapahamot kag ginalimpyuhan nanda ang hangin para sa mga tinuga. Naghimo man sanda ka balay halin sa mapag-un nanda nga mga sanga.

Pagkaligad ka linibo nga mga tinuig, nakita ka Dyos nga nagraku ang mga tawo. Nagpaminsar tana kon ano ang mangin mayad para mas mapanami pa gid kag mangin tim-us ang pagdalagan kang kalibutan. Nag-anunsyo liwat ang Dyos sa kalibutan:

“Mayad nga adlawun mga pinalangga ko nga mga tinuga. Ako dya ang Dyos nga nagtuga kaninyo.” Ang limug ka Dyos wara mabatian sa malawid nga panahon. Nalipay ang iba nga mga pinakamal-am nga puno hay nabatian nanda liwat ang dyang limug. Ang mga katawhan nalipay man hay una nanda dya nabatian. Amo run dya ang ginadawat-dawat nga istorya ka andang kamal-aman.

Nagpadayon ang Dyos sa ana pag-anunsyo. “Malipayun ako sa langit samtang nagaturuk ka akun mga tinuga nga kadya nagmuad kag nangin mabinungahun run gid. Umpisa kadya nga adlaw, ako magapili ka lider nga magadumara sa mga tinuga. Ang akun pagapiliun magahalin sa mga tawo kag pagatawgun nga hari. Tugruan ko tana kang katungdanan sa pagpanami pa gid kang kalibutan suno sa ana tuyo kag pagdumara. Sarang man tana makahino ka mga layi nga pagasundon ka mga tinuga. Ang hari ang magadumara kag magapamuno sa linibo nga mga katawhan. Ang ginapili ko nga hari, amo ang lalaki nga nagatindug rapit sa suba nga nagakaun ka bunga ka niyog.”

Pagkabati ka dyang lalaki, daw indi tana makamaan kon ano ang ana hambalun. “Pinalangga ko nga Dyos, ako imo pasayluha piro daw indi ko mabaton ang amo ra nga katungdanan. Ako nakalab-ot run sa makatunga ka akun nga idad. Basi indi ko masarangan ra hay may darwa pa ako ka kabataan. Paano pa ayhan kon linibo run ka tawo ang akun pagadumarahan?” ang panghakruy ka lalaki nga nahadluk magbaton kang katungdanan.

Dayon ang Dyos naghambal pa gid. “Lalaki, nagapati ako ka imo ikasarang. Indi ako magtugro ka amo ra nga katungdanan kon nakita ko nga wara ti kapasidad ang sangka tawo. Kaimaw mo ang mga tanum nga magabulig kanimo. Ako man padayon nga magagiya kanimo. Indi kaw lang pirmi maglipat nga mag-istorya kanakun kon ikaw nagaduha-duha sa imo mga disisyon. Bisan ano pa ang matabo, indi ta ikaw pagpabay-an.”

Bisan nagaduha-duha ang lalaki, ginbaton na ang katungdanan nga mangin Hari. “Pinalangga ko nga Dyos, nagasarig ako nga imawan mo ako sa akun pagdumara. Ginabaton ko dya nga katungdanan.”

Ang Dyos nalipay sa pagbaton ka lalaki. “Ikaw lalaki pagangaranan ko nga Aram, hay sa nakita ko sa imo pagpangabuhi nga pirmi ikaw nagagamit kang kaaram sa pagdisisyon. Pagatawgun ikaw nga Haring Aram ka mga tinuga,” ang katapusan nga hambal ka Dyos.

May ginhiwat nga sangka bahul nga punsyon sa kalibutan para sa bag-o nga hari. Si Haring Aram nagsakay sa kabayo kag naglibot sa panimalay ka mga katawhan. Ang mga bulak naglinagsanay paagto sa binit ka aragyan kag nagsab-og ka mahamot nga bulak sa hari. Ang tanan malipayun sa pagtipon-tipon samtang nagakaun. Si Haring Aram naghambal ka ana pinakauna nga anunsyo.

“Mayad nga adlawun mga kabugtuan ko. Ako bilang una nga hari nga ginpili ka Dyos, nagakalipay nga kaimaw ko kamo sa dyang ispisyal nga adlaw. Bilang pasalamat sa grasya nga gintugro ka Dyos, gusto ko nga tugruan ka ngaran ang tagsa-tagsa. Parihas sa pagtugro ka ngaran ka Dyos kanakun, kamo hilway man sa pagtugro ka ngaran sa inyong mga kabataan. Pwidi man kamo makatugro ka ngaran sa mga kasapatan kag mga tanum nga lain sangsa ngaran ka anda linahi. Ang pagtugro ka ngaran magasimbolo nga ang kada sara nga tinuga ispisyal.” Malawid ang una nga anunsyo ka hari para sa tanan. Natapos ang adlaw nga malipayun kag busog ang mga tinuga.

Si Haring Aram nagpangaran man ka ana darwa ka kabataan. Ang magurang ginpangaranan na nga Baryo kag ang libayun amo si Iraya. Si Baryo sangka maaram kag mahuyugon sa mga bagay nga bag-o kag makatiringala. Si Iraya tana sangka maluluy-on kag mahuyugon magsipal kaimaw ka mga tanum kag mga kasapatan.

Nangin manami ang pagdumarahan ni Haring Aram sa malawid nga tinuig. Kang tana nakalab-ot sa pang-idadun nga nobinta anyos, ana nabatyagan nga rapit run lang ang ana kamatayun. Tana nagdisisyon nga dapat ipanubli na run ang ana trono para may magpadayon ka ana pagpamuno. Gintawag na ang tanan nga mga tinuga para sa sangka ispisyal nga anunsyo.

“Mayad nga adlawun mga kabugtuan ko. Ang akun ispisyal nga anunsyo kadya nga adlaw mangin katapusan ko run nga anunsyo kaninyo bilang hari.” Ang mga tinuga natingala kag nagpamangkutanun sa isara kag isara. “Ako nagaidad run kag nakabatyag kang pagpanghina ka akun kalawasan. Indi run ako makaobra parihas sa ginaobra ko adlaw-adlaw. Gusto ko isaylo ang dyang katungdanan nga mangin hari agud magapadayon ang gusto ka Dyos sa dyang kalibutan. Gusto ko nga ang bag-o nga hari mas makahimo pa gid ka labaw sangsa akun nahimo. Gusto ko kadya nga kamo nga mga katawhan kaimaw ka mga tanum magapili ka bag-o nga hari.”

Ang sangka mal-am nga puno ka Lunok naghambal, “Para kanakun, mas manami nga magahalin sa imo mga bata ang pagapiliun nga hari. Pat-ud ako nga may kaaram kag kapasidad ang imo bata nga ginpanubli kanimo, kag mangin manami tana nga pinuno sa mga tinuga.”

Ang mga tanum kag katawhan nagsugtanay sa suhistyon ka mal-am nga Lunok piro si Haring Aram nagapalibug hay may darwa tana ka bata. Ana gindisisyunan nga mas manami nga ang mga katawhan kag mga tanum ang magapili kon sin-o sa darwa na ka mga bata ang magapanubli ka ana trono.

Isara sa mga amigo ni Baryo ang nagparapit kag nagtugro ka suhistyon sa hari. “Pinalangga ko nga hari, para kanakun mas mangin manami nga hari ang imo kagurangnan nga bata nga si Baryo. Tana maaram parihas kanimo kag sigurado ako nga mangin mabinungahun tana nga hari.” Dayon ana ginsinggit it matunog ang ngaran ni Baryo. “Baryo! Baryo! Baryo!” ang mga katawhan kag iba nga tanum nagsunod man ka singgit ka ngaran ni Baryo. “Baryo! Baryo! Baryo!”

Kang ang matunog nga singgit nag-amat-amat hinay, si Nogito nga sangka bataun nga niyog nga amigo gid ni Iraya naghambal man. “Para kanakun si Iraya may kapasidad man nga mangin mayad nga hari. Tana may maluluy-on nga tagipusuon kag paraamigo. Para maman-an kon sin-o ang gusto ka tanan, mas nami nga paagyun dya sa pagpiniliay. Kon sin-o kananda ang may pinakaraku nga magpili, tana ang masunod nga hari. Iraya! Iraya Iraya!” Dayon nagsinggit man ang iba nga mga amigo ni Iraya. “Iraya! Iraya! Iraya!”

Si Haring Aram nagapalibug gid. Gusto na ang Dyos ang magadisisyon sa amo dya nga sitwasyon. Piro ang Dyos nagbilin kana nga magadipindi sa ana disisyon ang pagpili ka bag-o nga hari. Ang ana mga kabataan puro may kapasidad. Ang mga tinuga haros nagtinunga ka suporta kay Baryo kag kay Iraya. Gani nagdisisyon tana.

“Magpamati ang tanan! Nakapili run ako kang mangin bag-o nga hari. Dya akun ginbasi sa limug ka mga tinuga nga rugya kadya.”

Ang mga tinuga nagasininggit kang matunog. “Baryo! Baryo! Baryo!” Piro sa pihak nga parti nagasinggit man kang matunog, “Iraya! Iraya! Iraya!”

“Dali lang, maghipus anay ang tanan,” ang pagsaway ka Hari. “Ang bag-o nga hari amo si Baryo ….”

Dayon nagsinggit pa gid kang matunog ang tagsakdag ni Baryo. “Baryo! Baryo! Baryo!”

“Dali lang. Wara pa matapos ang akun hambal. Maghipus anay ang tanan. Ang bag-o nga hari amo si Baryo kag si Iraya.”

Pagkabati ka tagsakdag ni Iraya sa hambal ka hari, nagbalus man kang mas matunog nga singgit ang mga tagsakdag ni Iraya. “Iraya! Iraya!Iraya!”

Kang nag-untat run ang pagsiniggit ka mga katawhan kag tanum, nagpadayon ka hambal si Haring Aram. “Bilang inyo Hari, ako magapanaog sa akun trono umpisa sa rum-an kag ang akun darwa ka mga bata nga sanday Baryo kag Iraya magabulus kanakun. Sanda pagatawgun nyo nga Haring Baryo kag Haring Iraya. Haring Baryo, ikaw ang magapamuno sa pihak nga suba sa ginabutlakan ka adlaw. Ikaw, Haring Iraya, sa pihak nga parti ka suba sa diriksyon nga ginasalupan ka adlaw. Akun nakita nga tama run ka raku ang mga tawo kag tanum. Kinahanglan nga darwa ka hari ang magadumara agud mas mapanami pa gid ang kalibutan nga gintuga ka Dyos. Mga tanum, palanggaa ninyo ang mga tinuga ka Dyos. Nagapasalamat ako kay tama kamo ka mabinuligun kag maalwan sa malawig nga tinuig nga kita nag-imaway. Kabay nga mas mangin malipayun pa gid kamo nga mga tinuga ka Dyos sa tyimpo nga wara run ako sa kalibutan.” Malawid ang nangin anunsyo ni Haring Aram. Ang mga tinuga nagpinalakpak sa mal-am nga Hari.

Kang sunod nga adlaw, nagpungko run sa trono ang darwa ka hari. Ang pihak nga suba ginapamunuan ni Haring Baryo kag ang pihak, kang ana libayun nga si Haring Iraya. Ang darwa may nanarisari nga pamaagi agud mapanami ang anda ginharian.

Pagkaligad ka tatlo ka adlaw nga nagpanaog sa trono ang hari, napatay dya. Ang ana kamatayun nagtuga kang kasubu sa kalibutan. Ang mayad nga hari nagtaliwan nga may ginbilin nga marka sa tagipusuon ka mga tawo ilabi run gid sa darwa na ka kabataan. Ang darwa ka hari ang nagpadayon ka ana obligasyon.

Bilang proyikto ni Haring Iraya, tana nagpangayo bulig sa mga kahoy nga pagaobrahan ka magagmay piro manami nga balay ang kada pamilya. Ang sanga ka mga pinakapag-un nga kahoy ginhimo nga harigi kag ginsalugan ka nagahining-hining nga kawayan. Ang atup nahuman sa pinakanami nga dahon ka nipa. Ginmanduan na man ang mga puno nga may prutas nga magahatud ka pagkaun adlaw-adlaw sa kada panimalay. Ang mga tawo kag tanum malipayun sa ginharian ni Haring Iraya.

Si Haring Baryo, hay tungud maaram, raku napinsaran nga bag-o. Nagpangayo tana ka bulig sa mga daragkul nga kahoy agud maghakot kag maghakwat ka daragkul nga mga bato agud himuon nga balay ka mga tawo. Mga daragkul gid nga sanga ang ana gingamit para sa iba pa nga ditalyi ka mga balay. Mas mapag-un kag bahul nga balay ang sarang na mahimo. Mas sulhay ang mga tawo nga magauli kag mas may protiksyon sa init kag uran.

Kang nakita ni Haring Baryo nga haros parihas ang mga itsura ka balay sa ana ginharian, tana nagdisisyon nga dapat ana ang pinakalain hay tana ang hari. Gani ginpatawag na ang mga kahoy.

“Mayad nga aga sa tanan. Gusto ko magpatindug ka bahul kag mataas nga balay nga malab-ot gid sa mga panganod. Dya pagatawgun nga palasyo. Kon mataas ang pagaulian ka hari, ana makita ang kabug-usan ka ana ginharian. Mas dali ko pa nga mapanami ang dyang kalibutan nga gintuga ka Dyos. Nagakinahanglan ako ka daragkul gid nga mga sanga para mahimo ang dyang akun ginaplano.”

Nag-agto ang mga puno nga may pinakadaragkul nga sanga sa ginharian ni Haring Baryo kag ginpang-utod dya. Nalipay ang mga puno hay nangin malipayun man ang hari sa andang pagbulig.

Kang nakita ni Haring Baryo ang mga sanga, nakulangan dya sa kabahulun. Gani nagsugo tana nga kon pwidi nga mas bahul pa gid nga mga sanga, piro ang sangka mal-am nga puno naghambal, “Haring Baryo, ako run ang pinakamal-am rugya kag pinakabahul. Pwidi man siguro nga ang akun bilog nga lawas amo ang iutdon para sa palasyo. May idad run man ako kag mangin malipayun ako kon ako makabulig bisan sa amo dya nga idad.”

Raku ang kinahanglanun ni Haring Baryo nga mga kahoy kag bato agud mapatindug ang ana ginahandum. Gani raku ang mga kahoy ang ginpang-utod. Ang mga mal-am nga puno sa anda ginharian haros naubos run, hay duro ang gingamit para sa palasyo.

Sa ginharian ni Haring Iraya makita ang ginapatindug nga palasyo ni Haring Baryo. Tana nanamian piro indi na gusto isakripisyo ang mga puno sa ana ginharian hay tama tana ka maluluy-on.

“Haring Iraya,” ang hambal ka pinakamal-am nga puno sa ana ginharian. “Pwidi man kita makahimo ka balay parihas sa pihak nga ginharian. Kami sarang man makasakripisyo ka amun puno para mangin malipayun ikaw kag ang mga tawo sa imo ginharian. Imo pa makita ang kabug-usan ka palibot.”

Piro si Haring Iraya wara nagsugot. “Gusto ko man ang amo ra nga balay nga ginatawag nanda palasyo piro kuntinto run ako nga makakaun ka inyo prutas. Nalipay run ako magsaka sa mga puno kag magsipal kaimaw sa inyo mga kabataan. Ang importanti nga buhi kita kag nagakalipay. Pwidi man ako makasakay sa kabayo para maglibot sa akun ginharian.”

Sangka adlaw, may nag-agi nga mabaskug nga uran sa kalibutan. Ang mga tanum malipayun kaimaw ka mga tawo nga nagasipal kag nagalinagsanay nga nagasuray sa uran. Kang nakaabot sanda rapit sa suba, anda nakita nga duag lao ang nagailig nga tubig. Bahul ang pagkatingala ka mga tanum kag mga tawo sa darwa ka ginharian. Ginpatawag ni Haring Baryo ang mga tanum kag ginpamangkot.

“Andut lubug ang tubig sa mga kasubaan? Di bala may mga tanum nga nagapasinaw rugto sa tubudan?”

“Pinalangga ko nga Haring Baryo, kami ang nagapasinaw ka mga tubig kag nagahawid ka mga bato kag baras sa kasubaan. Gintinguha namun nga hawidan sa mga banglid piro kulang run kami. Indi namun masarangan pasinawun ang malapad nga suba nga kami lang,” ang hambal ka bahul nga Lunok.

Gani nagmando si Haring Baryo nga pati ang mga bataun pa nga mga puno magbulig sa pagpasinaw ka suba kag paghawid ka mga nagaanod nga lao agud may imnun nga tubig ang mga tawo kag kasapatan. Nagsuba sa bukid pati ang mga bataun nga puno para magbulig pasinaw ka suba.

Piro wara pa matapos ang problima nga nag-abot sa ginharian ni Haring Baryo hay pagkaligad ka pira ka mga inadlaw, ginkulang ang mga prutas kag laswa ka mga tanum. May mga tawo nga nagriklamo parti sa gutum ka anda pamilya. “Pinalangga ko nga Hari, ang amun pamilya nagutum hay ang mga puno wara run nagatugro ka bunga para amun karan-un.” Bukut lang sangka pamilya ang nagriklamo. Sunod-sunod ang mga panimalay nga nag-agto sa palasyo agud magpangayo ka pagkaun.

Kang nabatian sa ginharian ni Haring Iraya ang sitwasyon sa ginharian ka ana magurang, tana nagmando sa mga kahoy nga may prutas nga magtabok sa pihak nga suba para buligan ang mga pamilya nga ginagutum. Pati ang iba nga nga puno ginpabulig na man nga magpasinaw kang kasubaan.

Nagpalab-ot kang pagpasalamat si Haring Baryo sa ana libayun sa pihak nga ginharian, piro may mas bahul pa gid nga problima nga gin-atubang ang darwa ka ginharian hay pagkaligad ka pira ka simana, ang huyup ka hangin nagbaylo – huyup nga bag-o lang nabatyagan ka mga tawo kag tanum. Mabaskug kag maramig. Ang kalangitan amat-amat nga nagadulum. Nagpanago ang mga tawo sa anda mga balay sa kahadluk. Gulpi lang nag-uran kang mabaskug kag amo man ang paghuyup ka hangin. Naglubug pa gid ang tubig nga nagailig sa suba. Ang kabaskug ka hangin nagapamalid ka magagmay nga mga tanum. Para maprotiktahan ang mga tawo, ginpalibutan ka mga tanum ang anda mga ginharian. Ang mga daragkul nga puno sa ginharian ni Haring Iraya nagkaptanay ka anda mga sanga agud magluya ang nagasulud nga hangin sa ginharian hay tama dya ka baskug.

Amo man sa ginharian ni Haring Baryo. Nagtiriripon ang mga puno para maprotiktahan ang mga tawo kag ang palasyo piro ang mga kahoy nagkarapalid. Indi sanda makasarang hay gamay gid lang ang daragkul nga mga puno. Ang dyang hitabo nagtugro ka bahul nga kakulba sa mga tinuga.

Kang masunod nga adlaw pagkatapos ka dyang hitabo, nagsaka si Haring Baryo sa ibabaw ka ana palasyo. Ang mga panimalay naguba. May mga nagkaramatay nga tawo kag napilasan. Raku nga mga kahoy ang nabarian. Naubos ang mga bunga nga karan-un ka mga tawo kag kasapatan.

Naglibot man si Haring Iraya sa ana ginharian sakay sa anang kabayo. May mga tawo nga napatay piro mas gamay dya kon ikumpara sa ginharian ni Haring Baryo. Tana naluoy sa sitwasyon ka mga katawhan kag mga kasapatan.

Samtang ang mga katawhan nagahinibi kag nagakasubu, may limug nga nabatian sa langit. “Magpamati kamo akun mga tinuga. Ako amo ang Dyos nga nagtuga kaninyo kag dyang kalibutan. Ang dyang kalibutan gintuga ko nga manami kag balansi. Kumplito para sa kinahanglanun kang kada tinuga kag masadya ulian. Kamo nga mga tawo gintuga ko bilang pinakamataas sa tanan. Bahul ang akun pagsarig kaninyo nga mas mapanami pa gid dya piro wara ninyo mahimo. Umpisa kadya nga adlaw, kaninyo ko tanan ibilin ang mas mabug-at nga katungdanan sa pagkid-an ka dya. Tanan nga mga tanum magpabilin kamo sa inyo ginatindugan!” Dayon ang kahig ka mga tanum nadura kag naghimo nga gamot. Sanda indi run makapanaw kag makadalagan.

“Kamo nga mga tawo kon ginagutum, kamo ang dapat magparapit sa kahoy para sakaun ang bunga. Kamo man ang dapat magpatubo ka anda mga liso para kamo may kan-un. Kon maghimo kamo ka balay kamo run ang mag-utod sa mga puno. Indi run sanda makabulig obra ka inyo balay. Ang mga tanum padayon nga magatuman ka anda katungdanan piro indi sanda makahalin sa anda ginatindugan. Indi nyo run man sanda maistorya.”

Si Haring Baryo nagpakitluoy sa Dyos, “Pinalangga ko nga Dyos, patawara ako hay akun dya tanan sala. Bilang hari, ako naghandum ka mataas nga wara run nagapanilag sa palibot. Akun ginguba ang manami mo nga tinuga. Ako lang ang siluti kag indi lang pag-iabay ang mga katawhan ilabi run gid sa pihak nga ginharian.”

 “Dapat ninyo maman-an nga ang sala ka sara may ipikto sa tanan.” Dayon gulpi nadura ang limug ka Dyos.

Ang sangka puno naghambal man kay Haring Iraya, “Haring Iraya, duro gid nga salamat sa pira ka tuig nga kita nag-imaway. Kadya indi run ako kasipal kanimo. Indi run ako makahakwat kanimo para magtabok sa suba. Indi run ako makahatud ka prutas para imo pagakan-un. Piro tinguhaun ko nga magpadasig raku ka bunga para may kan-un ikaw asta sa sunod pa nga hinirasyon. Masaka kaw pirmi sa akun puno, ha? Para mabuhinan man ang akun kahidlaw parihas kang nagasipal kita. Limpyuhan gid namun ang hangin para lab-as ang inyo mahaklu. Indi namun pagpabay-an nga magmara ang mga bubon para kamo may imnun. Pasinawun namun ang mga suba para kamo makalangoy nga masadya kaimaw ka inyo pamilya. Protiktahan ko man ang iba nga mga kasapatan hay man-an ko nga palangga mo gid sanda. Raku pa ako gusto nga hambalun piro nagaawut run ang akun kalawasan. Tandaan mo gid dya. Wara ako ti iba nga handum kondi nga mangin malipayun kamo nga mga tawo. Gusto ko tugruan kamo ka matawhay nga pagpangabuhi.” Dayon nadura ang limug ka tanum. Ang anda mga mata, talinga kag bibig nadura man.

Ang Dyos nagbilin sa mga katawhan nga indi magbalik ang mga tanum sa daan nanda nga itsura kon indi nanda paghimuan ka paagi nga mabalik ang kanamiun kang kalibutan nga parihas kauna.

Si Haring Baryo kaimaw ka asawa na nga si Nayon kag bata nga si Banwa nagdisisyon nga mag-uli rapit sa dagat kag sa datag. Gintugruan na kang kahilwayan ang mga tawo sa ana ginharian nga mag-uli sa lugar nga gusto nanda.

Si Haring Iraya naghibi hay gusto na pa makaimaw kag makaistorya ang mga tanum piro wara run tana ti mahimo. Tana nag-uli sa bukid rapit sa mga kasubaan. Pirmi tana nagatanum hay paagi ka dya, ana madumduman ang kalipay sa tyimpo nga kaimaw na pa ang mga tanum.

- Katapusan -

“Padri, maano kita dya? Pwirti katahum ka lugar nga dya,” ang kuon ni Oliver.

Malapad ang lugar nga gin-agtunan ka darwa. Si Oliver ang pinalangga nga sakristan ni Father John, ang kura paroko ka parokya ka Tobias Fornier. Dya ang pinakalapad nga hardin nga naagtunan nanda. Makita nga pinasahi ang langit, kon sa diin daw nagatabo run dya sa lupa. Mahamot ang dapya ka hangin nga patas kang ginsamo nga hamot ka mga kabulakan. Ang mga alibangbang nagapinagusto higup ka matam-is nga dugus ka mga kabulakan. Ang mga bulak tanan nagapamukadkad, lainlain ang kolor, wara nagakalaya kag nagapangibabaw ang puti nga kolor. Makita nga manaba ang mga gal-um nga nagatugro ka manami kag maramig nga haron. Ang mga hilamon bastanti sa masinaw kag mayami nga tubig nga nagailig halin sa idalum ka lupa. Ang mga huni kang kapispisan daw mga byolin nga nagapahamuuk ka turog ka mga ulod nga nagakaun ka mga dahon.

“Padri, marayu pa?”

“Rugya run kita Oliver,” sabat ka nakasutana pa nga pari.

Gahana ang soltiro nga maglantaw sa gusto nga ipakita ka pari kang naghuni ang ana nga silpon. Nakabugtaw tana halin sa ana manami nga damgo. Ginkapkap na ang silpon nga rugyan sa ana uluhan. Nakaptan na dya kag ginbasa ang minsahi. Haros nagapirung pa ang ana nga mga mata tungud sa katuyo. Ginbasa na ang nakabutang sa skrin.

Nagsaka ang madamul nga kiray ni Oliver. Indi mahuyugon magteks si Sister Carmela, kapin pa sa amo dya nga oras. Alas-kwatro imidya pa lang sa kaagahun. Mateks lang tana kon may ipabakal nga mga kinahanglanun sa Jaro patas ka paborito na nga kandila ni Senyora Candelaria. Ginbuksan ni Oliver ang minsahi.

“Oliver, uli kaw dya. May natabo kay Father John.”

Daw ginlampus si Oliver sa ana ginabatangan. Nagbiring ang ana nga mga kahig. Nagparamungul tana. Daw kaina lang kag nadamguhan na nga imaw sanda ka pari. Nagbalus tana sa minsahi ni Sister Carmela.

Tuig 1992, bulan kang Hunyo kang ginbilin si Oliver sa lagwirta ka simbahan sa Tobias Fornier, Antique. Ang mga mainandamun kag mapinalanggaun nga alima kag butkun ni Father John Archangel kag Sister Carmela Petinglay ang nagsagod kana. Nagduro ang nagsirimba, duro nga mga donasyon ang nag-abot kag kuon ka mga diboto ni St. John Nepomuceno, kaduro nga mga pangamuyo ang natuman. Si Father John ang nagbulus kay Father Diego kang napatay dya pagkatapos haros kwarinta ka tuig nga nagsirbisyo sa parokya. Si Sister Carmela amo ang pinakabuhay kag nagasarahanun nga madri sa parokya. Nagsaylo run ang iba nga mga kaimaw na nga madri sa iba nga pungsod ugaring nagdisiyon tana nga mapabilin. Dungan sanda nagsulud ni Father Diego kang 1960 sa parokya ka Tobias Fornier.

“Si Sister Carmela, mabuut, mapinalanggaun, saulado ang tanan nga birsikulo piro wara pa ti milagro,” amo ra ang pirmi nga ginakuon ni Oliver kon nagayapon sanda. Si Father John nagautuy-utuy lang, sundan man dya ka harikhik ka madri nga daw ginaituk.

Timprano pa nga nag-abot si Oliver sa simbahan. Nagsakay tana sa pinakauna nga byahi ka Ceres. Pagsulud na sa gawang, lain nga huyup ka hangin ang nagsug-alaw kana. Nakita na ang buul ni Kristo nga nagapangasubu. Nagawangwang ang gawang ka simbahan, patay ang tanan nga mga sulo. Ang kandila nga rugyan sa altar amo ang nagatugro kang kasanag sa madulum nga lugar. Naggwa sa gawang si Sister Carmela nga nakaitum. Wara run ang pirmi matam-is na nga mga yuhum. Madasig nga nag-agay ang mga mapait nga luha ka madri. Ang mga luha lagilagi nga ginapahidan ka puti nga bayo ni Oliver. Nagpanaw pasulud sa simbahan ang darwa. Batyagan ni Oliver ang kasubu nga ginapas-an ka balay ka Dyos.

“Sister, ano ang natabo?” Wara nakasabat ang madri. “Sister?” ikarwa nga pamangkot ni Oliver.

“Nakita ko kaina si Padri nga wara run nagaginhawa sa sulud kang kumpisaran.”

Indi mahulag ni Oliver ang ana mga kahig kang nagkawas ang mga daw sa lansang nga mga tinaga sa bibig ka madri.

Nakita ni Oliver ang pagtururo ka mga luha ni Sister Carmela.

“Wara run si Father, Oliver.” Naggurahab ang madri.

Naduraan ka pwirsa ang mga batiis ni Oliver. Dayon tana nga nagluhod sa atubang ka altar.

“Andut ginsugtan mo dya nga matabo?” pamangkot ni Oliver samtang nagaturuk sa Santo Kristo nga rugyan sa atubang ka altar.

“Alagad mo tana! Andut ginbuul mo tana kanamun?” singgitan ni Oliver.

 “Oliver, indi pagbasula ang Dyos. Sigurado nga may rason tana andut ginbawi na kanatun si Padri.” Mahinay ang limug ka madri.

“Wara man, Sister, ti sakit si Padri. Ano ang kinamatyan na?”

“Ginpatay tana.” Naupod ang kandila sa altar. Nadura ang kasanag sa sulud kang maramig nga simbahan.

Dalidali nga nagsulud si Oliver nga ginlagas ka madri sa lugar kon sa diin nakita nga wara run ti kabuhi si Father John. Ang dumaan nga kristal nga mga bintana amo ang nangin aragyan ka sirak ka adlaw nga nagatugro ka gamay nga kasanag sa sulud ka kwarto. Makita sa kristal nga bintana ang imahin kang pagharuk ni Hudas kay Kristo. Ang Hesukristo nga nalansang sa krus nga himo sa batobusilak nagatindug sa tunga kang kwarto. May pulo ka purungkuan nga may ruludhan. Sa likod ka mga bangko amo ang mga ngaran ka mga nagdonar sa simbahan. “Sosimo Dolar, Pamilya ni Vivian Rabit, Ramon Esguera kag Mayor Delfin de Vera.”

“Ano ang motibo nanda andut ginpatay nanda si Padri, sister?” may kaugut nga kuon ni Oliver. Nag-andar run ang ana pagkaabogado, amo nga nagbuul tana kang kurso nga political science sa U.P. Visayas.

“Ang mga donasyon, Oliver,” gintudlo ni Sister Carmela nga wara run ang garapon nga kristal nga ginasudlan ka mga donasyon.

“Mga panulay!” singgit ni Oliver.

“Kon amo, nakasulud rugya ang takawan sa simbahan?”

“Huud, nagtakras siguro sa kudal kag nag-agi sa bukas nga mga bintana.”

Bahul gid ang ginkatingala ni Oliver hay halin kang una wara ti maski isara nga tawo nga nagtuyo manakaw sa simbahan. Biskan gani bukas pa ang bilog nga lagwirta kon panahon kang paskwa wara gid it may nagatuyo nga magbuul ka indi anda, kapin pa gid propyidad ka mahal nga Dyos sa atubang pa ka krus. Man-an ka tanan nga mga tawo sa anda nga lugar nga duro ang gintago nga mga bulawan sa altar, piro andut mas ginpasulabi pa ka takawan nga bul-un ang donasyon sa simbahan.

“May bukut it amo,” kuon ni Oliver sa ana kaugalingun.

Nagsindi si Oliver ka puti nga kandila sa idalum ka Santo Kristo. Napanimahuan na ang baho ka insinso nga ginasindihan man ni Sister Carmela sa altar. Nagpungko si Oliver sa atubang ka bahul nga santos. Kadya na nalat-an ang buut hambalun ka damgo na kaina ka aga. Paraiso run gali to, kag may gusto si Father John nga isugid kag ipakita kana ugaring nabugtawan kang nagteks si Sister Carmela. Daw gusto na nga basulon ang Dyos, piro nagapanumbalik sa ana nga pinsar ang mga laygay ni Father John.

“Ang tanan may rason sa kalibutan. Wara ti may mas maaram pa sa Dyos. Tana ang nagahurma ka kuron, kita ang lao. Sa amo nga rason, wara kita ti kinamatarung nga pamangkuton ukon basulon tana andut mabudlay ang kabuhi natun rugya sa lupa.”

Napiri-piri ang kalayo ka kandila. Hambal pa ka mga mal-am, kon nagapirik kuno ang kalayo ka kandila, rugyan ang kalag ka napatay. Nagparanindug ang bulbol ni Oliver. Sarado ang tanan nga mga bintana, imposibli nga magsulud ang hangin halin sa sagwa. Nabatyagan na nga daw may nagaginhawa sa ana nga likod. Maramig ang nagadapya nga hangin halin sa baba ka tawo nga dyan sa ana nga likod.

“Ang Dyos dyan kanimo.”

Nagtindug si Oliver sa nabatian. Daw kasing tana nga hana magdalagan paggwa sa kwarto. Wara ti tawo sa ana nga likod. Ginlingling na sa idalum ka bangko wara man ti kahig. Nabuul ang ana nga igtalupangud kang nakita na ang sangka Bibliya sa idalum ka bangko nga ginaludhan. Indi tana pwidi magsala, Bibliya dya ni Father John. Ginpurot dya ni Oliver. Sa anang pag-imaw kay Father John, nadumduman na nga wara nagadara ang pari ka Bibliya sa sulud ka kumpisaran. Kang ginbukad na dya, nakita ni Oliver nga may nakapilo nga pinaksi ka Bibliya sa likod nga parti. Talagsa sa malaka nga nagabasa si Father John ka sinulatan sa Libro ka Bugna, wara na man dya ginagamit sa ana nga misa.

“Ano ayhan ang gusto hambalun ni Father John, andut ginpilo na ang panid nga dya?” Hambal pa nanda, wara ti pamangkot nga indi masabat ka Bibliya. Sa pinakakatapusan ka Bibliya, may nakasulat, lab-as pa ang agi. Ginbasa dya ni Oliver. “Sagapa si Karing.” Nag-alsa ang buhok sa liug ni Oliver.

Wara naturugan si Oliver kang gabii nga to. Indi mahukas ang natabo kay Father John sa ana nga pinsar. Indi mapatihan nga wara run ang sara sa pinakamayad nga tawo nga ana nakilala. Wara run ang tawo nga nagabutung sa dumaan nga lingganay kon may misa, kasal kag patay. Kadya, sa ana ruman nga pagkamatay mahuni ang lingganay. Tatlo ka mahagpok nga panuktok ang naghuni sa tunga kang kagab-ihun. Nagsulud sa gawang si Sister Carmela nga may dara nga kapi.

“Salamat, Sister.“

“Indi kaw man makaturog, Oliver?” pamangkot ka madri.

“Indi, Sister.”

Matam-is ang timplada ka mapinalanggaun nga madri. Hayag sa ana nga mga mata ang ginapas-an nga kasubu.

“Sister, nakita ko gali dya sa sulud kang kumpisaran.” Gintugro ni Oliver ang Bibliya.

Ginbaton dya ka malum-uk nga mga alima ka madri.

“May nakasulat sa likod, Sister, nga sagapa si Karing. Ambay andut nakasulat dya.”

Nagbahul ang kalimutaw ni Sister Carmela.

“Pasinsya kaw run, anak, ugaring wara gid ako ti idiya. Siguro sara lang dya ka himo-himo nga sulat ni Father John. Man-an mo man tana, mahilig magsulat,” nagayuhum nga sabat ka madri. Ginbuul ni Sister Carmela ang Bibliya kag nagsulud tana sa ana nga kwarto para magpangamuyo para sa kalag ni Father John.

Ang Felicidad Street amo ang isara ka bantog nga dalan sa Tobias Fornier. Kuon ka mga sugidanun ka mga mal-am ka una, baw-ing kuno ang lugar nga buta ka mga kahoy ka lunok kag kamunsil. Indi pa simintado kauna ang aragyan. Ginpakid-an dya ka Miyor kang nakita na nga makabulig dya sa pagpanami ka ikonomiya ka banwa kang tyimpo ni Marcos.

Nagakarataktak kag nagapamukadkad ang mga bulak ka kalatsusi nga puti samtang nagasipal sa mainit nga huyup ka hangin. Nagpungko si Oliver sa bangko rapit sa simbahan para makahaklu ka lab-as nga hangin. Nagtupa sa kahig ni Oliver ang bulak. Mahamot dya kag wara ti lakut ka madulum nga nagligad. Gintawag nga dalan ka Felicidad ang lugar kon sa diin pirmi nagabaligya ka ana nga ginamus ang ginakuno nga bantog nga aswang nga si Felicidad Villagracia. Bata pa lang si Oliver amo run dya ang sugidanun nga ana nabatian.

“Indi ako magturog, masipal pa ako.”

“Sigiha, kan-un kaw ni Karing.”

“Sin-o nga Karing, Father John?”

“Si Felicidad aswang!”

Daw gin-alsa ang kalag ni Oliver. Nagbalik sa ana pinsar ang pahug kana ka pari kang gamay pa tana. Mas nagdugang pa gid nga naggumon ang ana paminsarun. Andut pangitaun na si Karing nga sa matuod-tuod nga Felicidad ang ngaran. Ano ang ana labut sa pagkamatay ni Father John? Ginpatay bala tana ka aswang? Nagbalik bala halin sa rulubngan si Felicidad?

Gin-umpisahan ni Oliver nga magpanaw para mang-usisa sa palibot. Tuyo na nga agtunan ang dumaan nga balay ni Felicidad para pamatud-an ang ana nga haum-haum. Nagatirindug ang ana nga mga bulbol samtang nagapanglihid paagto sa ginatudlo nga balay ni Felicidad. Nagaako tana nga wara tana kaagi kita ka aswang, kag sa ana nga pagtuon sa kolihiyo, gintudlo ka anda nga maistro nga ang tanan nga indi makita, bukut ti tuod. Kang una, masiuk pa ang lugar, ugaring kang ginbakal dya ka sara ka paryinti ni Felicidad, anda ginhawanan ang lugar. Makita ang mga nagapadayaw nga mga puno ka saging nga nagapahamot ka hangin tungud sa mga luto nga lakatan. Sa haros pulo ka minuto nga pagpanaw ni Oliver halin sa mayor nga dalan, ginsug-alaw tana ka sangka bahul nga lunok. Ang gamot ka kahoy daw mga bungut nga nagapamaan nga may idad run dya. Nabatyagan ni Oliver nga daw may nagaturuk kana. Turuk sa tuo, turuk sa wala kag turuk sa lunok. Nag-amat-amat daragkul ang ana nga mga balhas nga nagaturo halin sa ana nga pungyahun. May mga tikang nga nagaragumu sa ana nga likod. Kinahanglan na nga magdalagan. Pwidi nga buhi si Felicidad, piro para pamatud-an kinahanglan na nga balikdun dya.

“Ano ang ginahimo mo dya?” pamangkot ka matam-is nga limug sa likod ni Oliver.

Nag-atubang tana nga ginatago ang matigdas na nga mga inumul. Naglum-uk ang ana mga inumul kang nakita na ang sangka babayi nga sa ana pagbanta, disiotso anyos ang idad, birhin nga may nagabalud nga miruk kag bibig nga mapulapula. Makita ang ana labug kag mahining nga mga buhok nga pamaan nga sagod sa gata ka niyog.

“Maagto ako raad sa ....”

“Balay ni Felicidad?” utod kag sugpon ka daraga sa hambal ni Oliver. Pirit nga ginlikaw ni Oliver ang panuruk sa nagayuhum nga daraga hay daw nagakaduraan tana ka lakinhun nga pwirsa.

“Andut ano ang kinahanglan mo kay Tiyay Felicidad?” pamangkot ka daraga.

Nagbagting ang mga talinga ni Oliver sa nabatian. Nanguyus si Oliver. Nagsulud sa ana nga pinsar ang mga bilin ni Sister Carmela parti sa aswang nga bag-ong yanggaw. Wara nakasabat si Oliver.

“Intirisado kaw sa pagkaaswang ni Tiyay, no?” Nagahimo kaw kang karadlukan nga sini?”

“Indi!” ang madasig nga sabat ni Oliver.

“Indi kaw run magbinutig pa. Duro run dya ang nag-agto para maintirbyu kami tungud sa aswang, piro madismaya kaw lang. Indi si Nanay magsabat kanimo.”

“Rugya ako hay may ipamangkot ako raad parti sa kinamatay ni Father John.”

“Si Father John?”

“Huud, ginpatay tana, kag nakita ko sa likod ka Bibliya nga may nakasulat nga sagapun ko si Karing”

“Karing? amo ra ang hayo ni Tiyay Felicidad!”

Ginhagad ka bayi si Oliver sa anda nga balay para magpabulig sa ana nanay.

Manaya-naya ang balay ni Klydia. Limpyo ang palibot kag ramig ang dapya ka hangin nga halin sa anda nga taramnan. Nabuul ang panuruk ni Oliver ka maanyag nga hardin ni Klydia. Nagapanaguntun ang tanan nga mga kabulakan, wara nagakalaya tungud nalipdan dya ka mataas kag marabong nga kahoy ka mangga. May sara man ka duyan rapit sa anda nga balay nga nakahigot sa magtimbang nga langka.

“Kamo lang nga darwa ni nanay mo dya?”

“Huud, halin kami sa Capiz.”

Tungud sa nabatian nga halin sanda sa Capiz, nagdugang run gid ang kakulba ni Oliver. Wara tana ti dara nga lanahan, wara tana ti panaming sa ana nga bulsa.

Nagpungko si Oliver sa magamay nga sala ka balay ni Klydia. Sa dingding makita nga ang mga nagadukut nga mga imahin nga wara pa ti kolor. May magamay nga altar sa kilid, hilway man ang mga purungkuan ka yab-ok. Hana nga madalagan si Oliver kang may naglumpat nga itum nga kuti halin sa bintana. Kadungan kang paglumpat ka kuti, nagtuhaw halin sa likod kang nagayukut nga kurtina ang sangka haron. Nag-alsa ang buli ni Oliver kang nakita na ang itsura ka nanay ni Klydia. Labug ang bukayun na nga buhok, may madalum nga mga mata kag daw may ginatago nga mga bangkil.

“Ano ang tuyo mo?” pamangkot ka mal-am.

“Dya ako, Lola, hay ....” nagpiritla si Oliver sa kakulba.

“Nag-agto tana dya, Nay, hay may ipamangkot tana parti kay Tiyay Karing.”

“Andut maiwan kaw kay Karing?”

“Ginpatay si Father John kag ang ang ngaran ka imo bugto, dyan sa likod ka Bibliya mismo ka pari.”

“Ano? Patay run si Padri?” nangusyan nga pamangkot ka nanay ni Klydia.

“Huud.”

“Tungud mayadanay kami ni Father John, sugidan ta ikaw parti sa akun bugto, piro wara ako kamaan andut nakasulat ang ana nga ngaran sa Bibliya na. Ang Karing amo ang hayo ni Felicidad. Ako ang sarahanun na nga libayun. Ako si Josefina. Kang tuig 1960, nag-inaway kami ka magurang ko. Indi ko run paghambalun kanimo ang rason. Tungud indi na gusto nga maguba ang amun rilasyon, nagparayu tana sa Capiz kag nagsaylo dya sa Antique. Kon wara ko siguro tana ginhambalan ka malain nga mga tinaga, siguro buhi pa tana asta kadya kag wara natabo ang tanan.” Nag-umpisa turo ang mga luha ni Josefina.

“Kang una, nami magraha si Karing ka ginamus. Bantog ang ginamus na sa bilog nga Antique. Ginatugruan na pa gani si Father Diego ka una ka mga produkto na sa baylo ka mga pangamuyo.”

“Wara ti koniksyon. Ang pari kauna si Father Diego, andut nabutang ang ana nga ngaran sa Bibliya ni Father John?”

“Indi ko ra masabat, iho. Sala ang pagpati ka tanan nga ginpatay na ang ana nga mga bata. Indi malain nga tawo si Inday!”

“Ugaring may rikord dya sa munispyo, Lola, di bala?”

“Indi insakto ang mga nakasulat! Wara tana ti may ginpatay!”

Sirum run kang nagbalik si Oliver sa simbahan. Indi madura sa ana nga pinsar ang nagagumon nga mga pinanghambal ka nanay ni Klydia. Nagdugang sambud sa ana nga pinsar ang imahin ni Klydia nga patas ka diwata. Sa gawang pa lang nagapanggagda run ang hamot ka ginisa nga amargoso kag ginaling nga karni. Paborito dya ni Father John. Naabtan ni Oliver nga nagaraha si Sister Carmela. Kang nakita ka madri si Oliver, dasig na nga ginpahidan ang ana nga mga luha. Ang kada na patik sa karaha nagapatimaan kang kasubu.

“Pungko run, Oliver, makaun run kita,” pang-agda ni Sister Carmela.

Naghiribiun sa atubang ka rayapunon ang madri.

“Indi ko kamaan ka akun himuon kon wara si Father John,” kuon ka madri nga nagapisngu. Ginkupkupan ni Oliver ang madri.

Wara maubos ni Oliver ang pagkaun sa ana nga pinggan. Naglisinsya tana nga mauna saka sa ana nga kwarto. Si Sister Carmela run ang nanghugas ka mga kinan-an kag nagbubod ka mga manok kag pato sa likod ka simbahan. Kang nagapasaka run si Oliver sa ana nga kwarto, nasiplatan na nga daw may nagsulud sa kwarto ni Father John. Nagbalik sa ana nga mimorya ang mga gabii nga ginaagda tana ka pari para basahan ka mga sugidanun sa ana nga kwarto. Ginsunod ni Oliver ang nakita nga haron pasulud sa kwarto ka ana pinalangga nga pari. Kon si Father John to sigurado nga may isugid tana nga sugidanun.

Madulum kag wara ti kabuhi ang kwarto ni Father John. Ginbuksan ni Oliver ang sulo para magsanag ang palibot. Nagasulud ang dapya ka maramig nga hangin halin sa sagwa ka simbahan. Wara run ang maisug nga baho kang kapi nga ginapatimpla ni Father John kon gabii kon may ginabasa tana ukon ginapriparar ang ana nga homilya. Sa kada dingding nagadukut ang mga imahin ka tanan nga nag-agi nga pari sa parokya ka Tobias Fornier. Halin pa sa mga Katsila asta sa mga puro nga Filipino.

Wara ti bag-o sa lamisa ka pari. Dyan man sa gihapon ang gamay nga krus. Sa wala nga parti ka lamisa, rugyan ang Bibliya nga gintungtong ni Sister Carmela. Nagburonburon ang mga kurtina kag nagpiraw ang sulo. Daw may nagatikang sa sulud kang kwarto ugaring wara man ti tawo. Naglibot ang panuruk ni Oliver, piro ang anang panuruk wara ti may madakpan nga mga kahig. Kang nag-untat run ang mga lapak, may naghani-hani sa ana tuo nga talinga.

“Buligi ako!”

Nagparanindug liwat ang tanan nga mga bulbol ni Oliver. Indi tana magsala. Limug ni Father John nga nagapangayo ka tabang.

“Padri, diin kaw?”

“Ang kaha,” sabat ka limug.

Madasig nga nagpanaw paagto sa lamisa si Oliver kag ginbuksan ang kaha. Awut dya. Ginbutung na tudo kag nakakas ang bilog nga kaha. Naula ang sulud kang kaha sa salug. Lapis, mga papil, kandila, krus, magagmay nga rosarito, libritas para kay John Nepomunceno, agwa bindita kag sara ka gamay nga libro nga wara na pa makita. Ginbasa dya ni Oliver, kag ang nakabutang sa una na nga pinaksi amo ang ngaran ni Father John. Nakita ni Oliver ang pirsonal nga dayari ni Father John. Amo dya siguro ang gusto na nga isugid. Nagpungko si Oliver kag ginbasa ang nakita nga dayari.

Nautod ang pagbasa ni Oliver kang may nagsirado ka gawang. Nagtindug tana sa ana nga ginapungkuan. Nakita na nga may ginakaptan nga pusil si Sister Carmela. Nagkamang si Oliver para manago sa likod ka bahul nga kabinet.

“Oliver, anak, dali run. Dali run, ginkid-an ko run ang imo baratangan,” nagatiid nga panghagad ka madri.

Indi mapunggan kag madakpan si Oliver. Naggwa tana halin sa ana ginapanaguan.

“Ikaw ang nagpatay sa darwa ka alagad ka Dyos. Ikaw ang man-ug dya sa parokya. Ano ang gintugro kanimo ni Miyor para piliun mo tana labaw sa Dyos?” panukma ni Oliver.

“Ang Dyos ang ginpili ko, amo nga ginpatay ko sanda. Gub-un ni Miyor ang simbahan nga dya kon maman-an ang kamatuoran. Bilang sangka nagapalangga sa Dyos, ginprotiktahan ko lang ang simbahan nga dya.”

“Wara kaw ti kabaraslan!” singgit ni Oliver.

“Ikaw ang wara kabaraslan sa Dyos. Ginsagod kaw run sa ana nga simbahan, kag kadya mas piliun mo pa ang mga pari, si Felicidad?”

Tungud nagaparapit run si Sister Carmela, ginkaptan ni Oliver ang mga alima ka madri. Gintikwang na dya kag nag-agaway sanda ka pusil. Nagtabug ang pusil parayu kananda nga darwa. Nabatian ni Oliver ang duro nga mga tikang nga nagadalagan paagto kananda ni Sister Carmela. Tuyo na nga dalaganun ang pusil ugaring nabuul dya ka madri. Ginsumbag na ang madri sa suroksurok. Nag-uy-uy dya sa kasakit. Ginkuga na dya.

“Panulay kaw! Ginpatay mo si Father John! Ginpatay mo sanda tanan!”

Kang daw madura run ang pagginhawa ka madri, gulpi nga may naggapos kay Oliver. Ragkulan nga mga laki nga nakaputi. Gintublukan tana ka sangka ringgilya nga anda gindara. Nagkamang parayu si Sister Carmela samtang ginahimas ang masakit na nga liug. Ginpudyot na ang anda ginaagawan nga plaslayt.

Kang nag-ipikto run ang bulong, nadura sa panuruk ni Oliver ang kasanag, ang haron ka mga tawo nga ana nakita, mga limug nga nagahani-hani, ang pusil, ang mga halusinasyon, mga nahimo nga mga tinuga sa ana lang nga kalibutan, ugaring dyan man sa gihapon nagapabilin ang kahangyus tungud sa pagkamatay ka pari nga nangin tatay na, mga mimorya ka matam-is nga nagriligad, mga palanggaanay, mga binuligay, kag ang mga yuhum ni Father John kag ang tanan na nga mga ginpangtudlo, ginpaandam kag gintanum sa pinsar ni Oliver. Matuod nga naghimo si Oliver ka ana panibag-o nga riyalidad kag kalibutan sa ana nga pinsar, piro nahimo dya tungud sa ana pagpalangga kag batinggilan nga pagpamalabag sa paghilway ka tumbaktumbak nga gusto magpanumdum kana nga ang kamatayun sangka riyalidad sa kalibutan.

Nagturo ang mga luha ka tanan nga nakakita kag mga nakabati. Ginkupkupan ni Sister Carmela si Oliver, gin-intyindi kag labi sa tanan ginpatawad. Indi na sala kon andut nadura tana sa riyalidad kag ginpili ang kalibutan nga may kasabtanan kon andut nagaantos kag nagakapatay ang tawo. Kadungan kang pagsalup ka adlaw, nadura ang animo ni Oliver.

- Katapusan -

Nakita ni Francis nga nagalatay sa kahon ka parayan si Alejo. Nagauribay kang wara ti sulud nga plastik nga sako. Nagabaston ka ayhan apat ka tapak ka labug nga matanos nga sanga kang kahoy. Ginaalsa-alsa na ang ana sungkod sa ginatup-an ka ana kahig sa pagtikang. Mahinay ang pagpanaw ni Alejo, nagaandam gid nga indi mahulog sa ginalatayan na nga nagabuklod nga lupa sa wayang. Labi pa hay mal-am run si Alejo. Nagahinamput run otsinta ang idad. Ti, hilmun nga nagapanagadsad run sa pagpanaw.

Pariho sa masami ginahimo ni Alejo, naman-an ni Francis nga maagto si Alejo sa sapa sa wayang. Makutul ka mga tangkong. Isulud sa sako nga ana dara. Kag kon mabuta ang sako, pas-anun ni Alejo pauli. Bisan nagaduyugduyug run sa kamal-amun, ginapirit na nga madara ang sako ka tangkong sa anda balay bangud hay isara lang dya ka ginabul-an nanda ni Milagring, nga ana asawa, ka barakal ka pagkaun kag mga kinahanglan sa anda balay. Ginabaligya nanda ang tangkong sa may mga baboy sa anda baranggay kag sa kay kon sin-o nga gusto magtula ka tangkong.

Ang iba man nga ginahimo nanday Alejo kag Milagring sa anda pagpangabuhi halin pa kato sa anda pag-asawahay, amo ang pagpanaghaw ka mga uhay ka paray nga bilin sa mga ginaraban sa wayang kon tag-arani ka paray. Amo man ang pang-ag-ag ka mga uhot kag tahup ka upa ka paray nga ginaluad ka triser kon tag-arani. Ginasuput nanda ang napain nga mga tinggas ka paray, ginabulad, ginabayo kag ginatig-ang ang napain nga bugas.

Daw indi mapatihan nga kuon sa modirno run kita nga tyimpo kag modirno run ang tanan sa atun pagpangabuhi, piro may dyan pa gali, apat lang ka kilomitro ang karayuun sa banwa, nga nagabayo pa ka paray nga anda ginatig-ang. Amo dya sanday Alejo kag Milagring. Daw ano kabudlay nga mga mal-am run sanda nagabayo pa ka anda ginatig-ang.

Ano hay may bata man piro sara lang sanday Alejo kag Milagring. Si Telesforo. Ugaring wara rugya si Telesforo, rugto sa Manila. Drayber kuno to ka trak nga nagapanghatud kang karga. May asawa kag kabataan man rugto. Nagapadara man kwarta kanday tatay kag nanay na piro malaka pa sa pamata kang karbaw. Ti, ano ang matao ka dya nga bulig sa ana tatay kag nanay bay?

Ang sisti hay luwas sa ana asawa, ginasugid nga nagatakmu pa kuno sa iba nga babayi si Telesforo. Ti, indi gani makasapar sa ana panimalay ang kinitaan na sa pagkadrayber, maangkla pa sa iba nga lawud nga indi sakup ka ana tiritoryo. Ano pa haros wara ti ginapadara nga kwarta kanday tatay kag nanay na. Kag ano pa gid haros bilog nga kinabuhi ka dyang ana ginikanan wara makadimdim kang ginatawag nga madawadawa nga pangabuhi.

Ang balay nanday Alejo daw kubus pa sa payag sa bungyod. Matuod may sin nga atup piro indi hitso. Pira lang ka panid. Ang kulang ginatambihan ka plastik nga trapal, pawud nga nipa kag sulidap nga dahon ka niyog. Ang dingding daw indi matalangkud kon ano. Ano abi hay sarakut: may liniak nga kawayan nga pinanambi, ritaso nga liplip, pawud nga nipa, plastik nga pinihak nga sako ka paray kag daan nga gisi nga turda nga plastik. Kawayan ang salug nga mga tatlo lang ka tapak ang kataasun halin sa lupa. May palayas lang nga atup ang anda lusong kag hal-o nga sa lupa nabutang sa kilid ka anda balay. Sa gwa lang ka anda balay sa lupa ang anda kasilyas nga wara ti basin kondi may buho lang nga ang kilid ginakatinkatinan kon mag-ariya sanda. Ano pa nagausngad sa kahurong ang makasarayo marapit sa anda balay.

Wara nagahikay si Francis hay mga may mahimo raad nga bulig para indi mag-amo ka dya ang kahimtangan nanday Alejo. Garing natingala lang tana hay sarang raad talupangdun dya ka mga opisyal sa baranggay bangud katungdanan nanda nga himuan ka solusyon kon ano ang indi makaruluyag nga kahimuan ka pumuluyo sa baranggay. Piro dya napabay-an lang bisan ang paagi sa pangabuhi nanday Alejo katong pagkatapos pa ka Gyira Mundial Dos.

Wara ginakuon nga ana ka pamanwa kakulangan nga nag-amo ka dya ang pangabuhi nanday Alejo hay kon sayasatun, anda gid ni Alejo pirsonal nga kapakok kon andut amo dya ang gwa ka anda pangabuhi sanglit wara gani nakatapos grid wan si Alejo katong una nga pagbukas kang klasi pagkapuas ka gyira kang 1945. Ano hay pinabay-an lang nanday tatay kag nanay na si Alejo, wara run ginduso sa pag-iskwila kang mag-untat dya agto sa iskwilahan. Amo ayhan hay sanda mismo nga ginikanan lunsay indi kamaan magbasa kag magsulat man kag wara ti hinalung-ung kon ano ka importanti ang kaaram nga sa pag-iskwila lang masapyod. Ti, ang gwa nga indi man kamaan magbasa kag magsulat si Alejo. Ano bay pag-aram na basa kag sulat hay kulang darwa ka bulan lang nga balikbalik ana sa iskwilahan kag nag-untat?

Bangud ka dya, kang naghamtung run nga soltiro, naggwa gid ang pagkaawut ka ulo ni Alejo: wara tana nagapang-amigo; wara nagabulig kon ano ang buruligan sa iba; nagadis-ayri kon pangabayun mag-obra bisan may suhol man; indi gusto mag-usar ka ana kabudlay para sa iba; wara nagapakig-imaw sa iba bisan kasimaryo na; wara nagaduaw sa balay ka iba bilang tanum ka mayad nga kabubut-un sa baratyagun ka iba; wara nagaugyon sa mayad nga idiya ka iba kag pirmi nagabangig bisan sa mayad nga opinyon ka iba; indi gusto magpakita nga nagadayaw sa mayad nga hinimuan ka iba; kag, kon maghambal, nagapahangup nga tana lang ang mayad sa iba bisan indi tana kamaan magbasa kag magsulat.

Kon sabagay ano gid man matuod ang sarang lauman nga mayad pariho sa kay Alejo nga duro nga butang ang indi na mahangpan tungud hay indi kamaan magbasa kag magsulat?

Piro ang iba indi man kamaan magbasa kag magsulat ugaring mayad man nga mga tawo. Kon maghambal kag maggawi nami pa gani sa iba dyan nga di-kurso. Piro lain gid tana si Alejo. Birtuldo kag pilosopo nga indi mag-ugyon sa mayad nga katuyuan.

Kang bataun pa nga soltirito si Francis pirmi lang ginakontra ni Alejo. Labi pa hay gurang mga pito ka tuig si Alejo kay Francis, masami lang ginahikayan kag ginagasdan ni Alejo dyang may ngaran nga sangay ka Santo Papa. Ano abi hay gamay nga soltirito kato si Francis. Maniwang. Wara nagaintra sa mga sipal nga sopbol kag balibol hay maluya. Ti, ginahikayan ni Alejo hay sagad tana dya sa amo nga mga sipal bangud mapagsik kag bahul ang ana lawas.

Piro bisan ginhikayan kag ginyaguta kato ni Alejo si Francis, sigi man gihapon nga ginamayadan tana ni Francis. Ginapaayunan pa gani ni Francis si Alejo. Gusto lang amiguhon ni Francis si Alejo hay nagarapitay lang ang anda balay kato. Ugali ni Francis nga maamiguhon hay nalipay tana nga may imaw pirmi nga kaistorya.

Ugaring kang urihi nasat-uman ni Francis nga daw ginahimo lang tana nga manogpaayon ni Alejo. Hay bisan sa paghambalanay indi gid magpasupil si Alejo bisan butig ang ana ginasugid. May batasan si Alejo nga gusto dayawun maskin indi makadarayaw ang ana ginabuhat.

Wara magbalhin ang amo nga batasan ni Alejo asta nakapangasawa tana kay Milagring nga tagabukid sa ibabaw ka datag nga anda ginaulian. Daw katingalahan gani ang pagpangasawa ni Alejo kay Milagring kag duro ang natingala sa anda baryo hay daw indi kamaan mangaluyag sa babayi dyang si Alejo piro hinali lang naman-an nga nagaasawahay run gali sanda ni Milagring.

Ang istorya amo nga bangud hay tagabukid, nang-ani ka paray dyang si Milagring sa datag nga baryo nanday Francis. Kayug nga ginakumkum sa alima ang gingamit kato sa pag-ani ka paray. Sa balay nanday Alejo nagdayon si Milagring sa pagpang-ani. Piro katingalahan nga bahul hay wara run nag-uli si Milagring sa anda baryo sa bukid kag nagpabilin run lang sa balay nanday Alejo. Ano nakasaho sa pagtratar nanday Alejo sa anda balay? Piro may lain nga nakomintar si Pabling nga kasiringan nanday Alejo.

“Ano hay ginlansangan siguro ni Alejo ka ana birtudan nga lansang,” nagakadlaw nga hambal ni Pabling. “Wara ko maaktuhi nga nagalansanganay sanda piro nakita ko sa bukas nga bintana nanday Alejo nga ginakupkupan ka dyang lalaki si babayi. Sanda lang nga darwa kato sa balay hay namyista sa pihak nga baryo ang iba nga mga tawo sa balay nanday Alejo pati ang ana tatay kag nanay. Sigurado nga kato gid nga oras natastas ang pagkababayi ni Milagring kay Alejo sa pagdugsing. Daw kutso-kutso dya ang akun piro ginatugruan ta lang intirpritasyon ang mga butang nga nagakapol sa pagporma ka sangka istorya. Ti, kondi wara run makahalin si Milagring hay naungutan ka lansang ni Alejo.” Nagkadlaw liwan si Pabling.

Nakatalangkaw man ang iba nga mga nakabati ka panugidun ni Pabling.

Abi ka iba sa baranggay nanday Francis, amo lang dya ang nahinambit nga pasos sa pagpangasawa ni Alejo kay Milagring. Gali hay igo mag-athag ang tanan, naggwa ang sugid nga may bana run gali dyang si Milagring sa bukid. Nag-aliwasa, nagrimpwal man kuno sa kaugut ang amo nga bana ni Milagring, piro sa paglaygay kuno ka iba, ginbaton na run lang bisan inagawan ni Alejo ka asawa. Pinabay-an lang si Milagring nga kay Alejo nagdugsing sa pangabuhi nga may kalipay nga ginadimdim.

Nagligad ang inadlaw nga padayon ang imaway nanday Alejo kag Milagring bilang mag-asawa. Asta namata sanda ka sara lang nga si Telesforo. Pinaiskwila nanda si Telesforo piro asta ikaanum lang nga grado hay ano bala ang igasto ka ginikanan nga ang ginabul-an lang kang kabuhian panaghaw ka uhay ka paray nga bilin sa ginaraban sa wayang, ag-ag ka uhot nga ginabuga ka trisir kag pangutul ka tangkong sa sapa? Mayad raad kon bisan hurnal ukon pamanday lang nagaobra man si Alejo, piro wara gid. Hay indi gani gusto mag-usar ka ana kabudlay para sa iba bisan suhulan man.

Andut amo tana dya ang sahi ka pagkatawo ni Alejo? Ah, bangud hay indi kamaan magbasa kag magsulat, wara mapukaw ang ana utok sa pag-intyindi. Wara abi ti binasahan kondi limitado ang pag-intyindi. Daw pagginawi lang ka sapat ang nagadominar kana, bukut kaaram nga maayap lang sa mga binasahan. Sarang gani kun-on nga bahaw, igma kag yapon lang ang gusto na intyindihun kag wara run ti iba pa pariho ka mga istorya, arti kag mga kon ano pa nga makahanas ka pag-intyindi kag makapapagsik sa pagkabuhi nga may kalidad kag dignidad.

Halin ka mga tuig 1950 nga mga bataun pa sanday Francis kag Alejo, wara gid bisan gamay lang nga uminto ang pangabuhi ka nasambit nga naurihi samtang padayon tana ang pag-iskwila kang una. Indi man makuon nga may sarang gid tana ang ginikanan ni Francis piro mabakas sanda nga mangunguma; may kaugalingun nga gamay nga lupa nga sangka iktarya; may mga karbaw, baka, baboy kag mga manok nga ginasagod; kag, may tangab sa gamay nga suba sa tunga ka mga punung nga ginabul-an nanda ka darapli pariho ka orang, pasayan, lukun, kon kis-a alimango kag kalampay kag mga isda pariho ka awa ukon bangros, gisaw, wasay, tilapia, puyo, haruan, pantat kag iba pa.

Pariho sa iba na nga kabugtuan, wara mag-untat si Francis sa pag-iskwila. Naghugud sa pagtuon. Duro nga mga libro ang nabasa ni Francis nga bisan wara naabay sa anda liksyon sa klasi, nabasa na. Duro nga mga kinabuhi ka bansagun nga mga tawo sa kalibutan, nakahimo ka taralupangdun nga mga butang nga bunga ka anda kinaaram kag nakaamot sa pagtin-ad ka pagkabuhi kang katawhan, nga nabasa man ni Francis.

Kag sa amo dya nga nahuyog si Francis sa pagbasa kag pagtuon, nakatapos gid man tana kang kurso kag nangin maistro tana sa elementarya sa banwa. Nagpakita kang kahugud sa amo nga obra asta nga nangin prinsipal tana kang urihi. Bangud nangin intirisado pa gid sa pagtuon, nagbuul tana ka masteral. Ditirminado nga dugangan pa gid ang ana kaaram, nagbuul pa gid ka doctorate degree. Nalampuwasan ni Francis dyang darwa ka mataas nga pagturun-an kag nangin superbisor tana sa mga iskwilahan. Kang nakuntinto run sa amo dya nga rangko sa pagpang-impliyo, nagritiro tana pagdangat na sa idad nga saysinta isingko.

Duro nga mga istorya ang nabasa ni Francis. Ang mayor gid amo ang sinulatan ni Shakespeare nga gintun-an nanda sa mga liksyon sa klasi kato. Amo gani ayhan nga nangin pangkalibutan nga hambal ang Ingglis hay amo nga hambal ang gingamit ni Shakespeare sa ana mga sinulatan kag gintun-an sa mga iskwilahan pati ayhan sa iba nga nasyon sa kalibutan. Ang The Merchant of Venice, Julius Caesar, Hamlet, Othello, Macbeth, Anthony and Cleopatra kag iba pa.

Nakabasa man si Francis ka mga Arabian stories, Alladin and the Magic Lamp, The Khalif’s Adventure, Ali Baba and the Forty Thieves, Scheherazade, Sindbad the Sailor kag iba pa.

Sa amo dya nga mga binasahan ni Francis, nangin mabaskug ang ana intiris sa litiratura. Nahanas tana magsulat kang may mga kaangtanan sa ana obra bilang tinawo para sa idukasyon. Kag ayhan kon indi lang tana labi nga masaku sa mga obra para sa mga iskwilahan, nangin manunulat ayhan tana para sa mga piryodiko, magasin kag mga publikasyon.

Nakatukod man ka pamilya si Francis. Maistra man ang ana asawa kag may apat sanda ka kabataan nga lunsay nakakurso man: nagasakay sa barko ang sara nga lalaki kag talagsa lang naga-uli hay marayu nga mga nasyon ang ginabyahian; ang sara nga lalaki man, engineer sa Australia, may asawa rugto kag dar-wa ka kabataan piro sigi ang padara ka kwarta sa mga ginikanan; ang sara nga babayi, nars sa London kag midyo laon run nga daraga hay may pagkapislian sa gusto na pamanahun pagkatapos makanobyo anay rugya sa Pilipinas nga ginbayaan na kang nasapwan nga nagagamit ka druga; kag, ang nakasunod tana kananda nga ginikanan amo ang agot nga babayi, nakatapos man kang kurso kag nakasaho man sa pagpanudlo sa mga kabataan nga kuon paglaum ka banwa. Tungud sa ana kaambung, daw nagakamada ka nobyo. Piro wais nga munga, maila ipingan. Ginasiguro na gid nga indi paltos nga lalaki ang ana imawun sa pangabuhi.

Kon sumahun, sa kataas ka tinun-an ni Francis sa iskwilaha kag pagpang-impliyo, lakip run ang kasulhay ka anda pangabuhi nga pariho may pinsyon sanda ka ana asawa kag lunsay man may obra ang apat nanda ka kabataan, sarang makuon nga lain ang pangabuhi nanday Francis ikumparar sa puraut nga pangabuhi nanday Alejo nga bunga ka pagkaignoranti hay wara ti tinun-an. Buut hambalun nga kon ipa-anggid sa kolor, masiri nga itum ang nalugaran nanday Alejo samtang masiri man nga puti nga bahin ang natuunan nanday Francis kag kon tambihun dyang darwa ka kolor, maathag nga makita gid ang kinalain nga dagway nga nagabanggianay.

Ayhan sa mga nakamaan, sarang mapatungud nga daw ginhungud kang kapalaran dihunon ang dyang darwa ka sitwasyon sa pangabuhi agud ipakita ang hanggud nga kinatuhay kang wara naghimurat kag ang naghimurat. Kag agud man mangin taramdan kag surundon ka tanan nga may handum ka pangabuhi nga may kalidad kag dignidad.

Amo dya nga kon makita gani ni Francis si Alejo nga nagatamwa run sa otsinta ang idad, nagapanaghaw ka bilin nga mga uhay ka paray sa ginaraban sa wayang kag nagapanangkong sa sapa nga ginabul-an ka barakal nanda pagkaun, naluoy man si Francis kay Alejo. Piro kon madumduman na gani ang pag-ihig-ihig kana ni Alejo katong soltirito pa tana labi run gid ang pira ka bisis nga pagdis-ayri ni Alejo sa pangabay na nga matapas ka kawayan hay wara gid si Francis ti nakita nga iba nga matapas nga ana man suhulan, nagatubo ang ana kaugut kay Alejo. Para kay Francis, wara ti pulos sa kalibutan ang pariho kay Alejo. Rugya matuod sa kalibutan piro daw isla nga wara gapahilabut sa iba nga isla. Ti, ang gwa ni Alejo, nagmal-am lang wara makadimdim ka grasya nga sa adlaw-adlaw nga tanan ginawas-ag ka Dyos sa kalibutan, hay ang mga matandus lamang ang makasalo.

Ang kaugut kay Alejo wara nagahalin sa dughan ni Francis. Daw nanumpa si Francis nga bisan gamay nga pabor indi gid tana magtugro kay Alejo. Ano bala ang angay nga agumun ka tawo nga matamad kag indi kamaan makigbagay sa ana isigkatawo? Wara, indi bala? Dapat na maman-an nga tana man ang nagasilot sa ana kaugalingun.

Piro sa sugid ni Pepito nga kasimaryo nanday Francis, daw namuypuy sa kaluoy ang siko ka dyang ritirado nga supirbisor sa mga iskwilahan. Daw naglunay ang katarum ka ana kaugut kay Alejo.

“Pira ka bisis nga sugid ni Milagring nga asawa ni Alejo, niyog lang kuno ang kinaun nanda ni Alejo sa anda yapon hay wara sanda ti bugas nga tig-angun,” kuon ni Pepito. Pirmi nagasayo si Pepito marapit sa daw payag nga balay nanday Alejo hay dyan na nabangut ang ana ginasagod nga sanggol nga inogbulang.

“Sus, gali? Ano abi hay daw indi mag-ampo si Alejo sa iba sa ana sitwasyon. Daw panghimatyan na gid ang ana pagkapuraut,” nagkadlaw si Francis. Pasat-um lang nga daw nagalahug. Piro daw may parti nga daw matuod ang ana ginahambal.

“Huud man ….” kumpormi ni Pepito. “Wara ta ti mahimo hay amo dya si Alejo.” Daw wara run ti inogsugpon.

Naghipus si Francis piro nagpadalum ka ana pinsar. Daw wara ti nakita sa idalum gani nagtangra sa ibabaw, sa langit, daw may gusto turukun sa ibabaw ka mga gal-um. Nadumduman na ang mga ginahambal ka pari sa misa: magtugro sa mga labing kubus ka pagkaun, bayo kag kon ano pa nga makabulig pamag-an sa anda sitwasyon. Amo dya ang gintudlo ka Ginuo sa mga katawhan hay may balik nga indolihinsya ang amo nga mayad nga kabubut-un. Kuon pa gani ka Ginuo, “Himaya kag kalipay sa mga tawo nga may mayad nga kabubut-un.”

“Indi, Pepito. May mahimo gid kita kay Alejo,” hinali nga bungat ni Francis daw may nagbanaag sa ana hunahuna. “Kon indi tana mag-ampo kanatun, kita ang maampo kana. Himuon ta dya sa adlaw ka Paskwa nga madali run lang mag-abot.”

“Maampo kita kay Alejo? Ano ang buut mo hambalun, Tay Francis? Daw indi ko mahangpan,” riklamo ni Pepito.

“Darhan ta ka ‘pahangyus’ si Alejo,” hambal nga nagakadlaw liwan ni Francis. “Basi mamadmadan kag magpasalamat man.”

Adlaw ka Paskwa. Nag-agto sanday Francis kag Pepito sa balay nanday Alejo. Nagbulig bitbit si Pepito sa kaduro ka dara ni Francis: walo ka kilo nga bugas, tunga sa kilo nga karni ka baboy, darwa ka bilog nga pan amirikano, sangka gamay nga lata ka tinapay nga biskwit, sangka dosina ka putos nga 3 in l nga kapi, sangka dosina ka putos nga nodols kag sangka kilo nga puti nga kalamay.

“Ana lang anay ni Tay Francis Paskwa dya kaninyo, Lolo Alejo. Sa sunod lang ang akun kon magdaug ang akun sanggol sa bulang,” hambal ni Pepito nga nagkadlaw. “Mayad ana ni Tay Francis hay pinsyunado pati si Nay Edilberta nga ana asawa. May obra pa tanan ang ana kabataan nga obersis ang iba. Ako tana dara lang ka habalhabal kag pamulang ang akun obra. Walo pa ang kabataan nga indi run makapaiskwila sa iba. Pwidi ikuon nga sakup run ako ni Tay Francis sa kaduro ka dyang paskwa na kaninyo. Ako man mong nagsugid kana nga makapira kamo nagyapon ka niyog lang hay wara kamo ti bugas nga tig-angun. Ti, naluoy gid si Tay Francis kaninyo. Namaraklun gid tana ka dyang ipaskwa na kaninyo agud malipay man kamo. Indi bala, Tay Francis?” Nagkadlaw pa gid si Pepito.

“Amo gid, eh,” nagkadlaw man si Francis. “Kag malipayun gid nga Paskwa kaninyo ni Nang Milagring, Nong Alejo.” Sa kabuhay kang nagriligad nga tyimpo, amo pa lang nakabungat ka langitnun nga harambalun si Francis kay Alejo.

“Ti, sigi, duro gid nga salamat kaninyo, Francis kag Pepito, sa rigalo ninyo kanamun sa Paskwa nga dya,” tikab ni Alejo. Naglumawlumaw ang anang kalimutaw. Pat-ud, sa kalipay. “Malipayun man nga Paskwa kaninyo. Kabay nga madugang pa gid kaninyo ang grasya ka Paskwa.” Ginpahid na ang likod ka ana palad sa may luha na nga mga mata.

Wara ti kaaram si Alejo piro sibo man nga mga tinaga ang nabungat na sa nabaton nga mga matiryal nga bagay nga nagasimbulo ka mayad nga kabubut-un ni Francis. May tanhaga-langitnun ayhan nga indi makita nga inirhiya nga nagpaathag ka pinsar ni Alejo sa nabaton na nga paskwa? Posibli matuod hay wara ti imposibli kon gahum sa langit ang magtuytoy.

Wara tana si Milagring sa anda balay sa amo nga oras. Kuon ni Alejo rugto kuno dyang ana asawa sa sapa, nangutul ka mga tangkong nga anda ibaligya para may ibakal bisan bugas lang nga anda tig-angun sa Paskwa. Sigurado nga pag-abot ni Milagring, mapunaw dya sa kalipay nga dara ka mga Paskwa ni Francis kananda.

Manayanaya ang pungyahun ka darwa, labi run gid si Francis sa paghalin nanda sa balay nanday Alejo. Piro kon sayasatun, sarang ikuon nga nag-ampo si Francis kay Alejo sa pag-amuma na ka Paskwa sa mal-am nga dya.

Piro may kalipay ang pag-ampo ni Francis sa kaawut ka ulo ni Alejo. Nakatanum tana ka mayad nga kabubut-un ukon gugma sa daw ginkabig na nga kaaway kauna.

- Katapusan -

“Amo ra nga klasi ka bayi ang gusto ko pakaslan sa pira ka adlaw, mig,” pautwas ni Waldo kay Bogart samtang ginalantaw nanda ang klasmeyt nga si Nala.

Buhay run nga may gusto si Waldo kay Nala ugaring namayha tana magsugid pirsonal hay may pagkasuplada ang dyang si Nala. Basi masakitan lang ang buut ni Waldo. Sa sulud ka klasi, wara ti bisan ano nga tikang nga ginahimo si Waldo para makaistorya kay Nala. Mas mayad pa ang migo na nga si Bogart hay bisan paano makaistorya kay Nala.

Sangka adlaw, pagkatapos ka klasi, ginlihog ni Waldo ang amigo nga buligan tana kay Nala. “Mig, pwidi mo dya matugro ang sulat kay Nala sa rum-an?” hambal ni Waldo sa amigo. “Wara ko lang dya ginbutangan ka ngaran ko, mig. Basi makatiraw ako ka tampa kon malat-an na nga ako ang nagpadara.”

“Ti, andut ako pa patugruon mo haw? Wara man ra gali ti ngaran,” sabat ni Bogart.

“Di run sagi ka riklamo. Librihun ta kaw ka igma adlaw-adlaw,” balus ni Waldo sa amigo.

“Sus! Wara lagi naghambal mong. Basta ikaw, ka hulas lang kara mong,” madasig nga sabat ni Bogart.

Pagkaabot ka sunod nga adlaw, gintugro ni Bogart kay Nala ang sulat nga halin kay Waldo.

“Nal, may sulat dya hud para kanimo,” bugno ni Bogart kay Nala.

“Kay sin-o dya halin ang sulat?” pamangkot ni Nala.

“Ambay, gintugro man lang ra kanakun kahapon” painosinti nga sabat ni Bogart samtang nagalantaw kay Waldo.

Wara run namangkot pa si Nala. Gindawo na ang sulat, dayon ginkumus kag ginbalang sa basurahan. Pagkakita ka dya ni Waldo, gulpi lang namuti nga daw nahubsan ka dugo. Ang ginabatyag na para kay Nala napautwas na gid man, sa basurahan lang garing nagtupa. Nusubuan gid si Waldo kag amo man ang anang amigo nga si Bogart.

“Sigi lang, mig, ah. Duro pa man ang mga bayi dya sa iskwilahan. Makakita kaw gid ka mas nami kag bukut suplada parihas ni Nala,” pang-angga ni Bogart sa amigo.

Si Waldo daw sa nangin lipung, wara tana ti may nabatian kag blangko ang paminsarun. Wara na mapaabot nga amo to ang matabo kag ang anay paglaum nga ginapangyabutan na, gulpi lang nadura.

“Mayad pa daad wara run lang ko nagsulat-sulat, wara pa daad ako masakitan ka parihas ka dya,” ang kuon na sa amigo kang midyo namarasmasan.

Nag-abot ang hapon kag natapos ang klasi. Kang nakagwa run ang mga istudyanti sa kwarto, may nagbalik kag nagbuul ka kinumus nga sulat sa basurahan. Ginbalikan ni Nala ang binalang na nga sulat nga halin kay Waldo. Ana dya gindara pauli sa andang balay kag rugto na ginbasa. Sa sulat amo dya ang nakasaysay:

Sa pagkabasa ni Nala ka sulat, nagparamula ang anang itsura kag daw gusto na gid maman-an kon sin-o ang nagsulat. Natandug gid ang anang baratyagun bisan pa wara na makilala ang nagsulat kana. Sangka tawo lang gid ang naman-an na nga makabulig kana para makilala ang nagsulat kana. Si Bogart.

Kang masunod nga adlaw, adlaw ka Sabado, wara ti klasi. Ginsugo si Nala ni nanay na nga maagto sa tindahan para magbakal ka darapliun sa igma. Sa anang pag-abot sa tindahan, nakita na rugto si Waldo nga nagabakal man.

“Uy, kamusta kaw?” bugno ni Nala sa masubu nga itsura ni Waldo. “Gamasakit kaw haw, daw luya lawas mo haw?”

“Ay, ikaw gali? Mayad man ko, ah. Nagpulaw ko kabii mong,” balus ni Waldo nga may pirit nga yuhum.

“Ano ra ginbakal mo?” pamangkot ni Nala.

“Bukayo, gusto mo?” pang-agda ni Waldo.

Gintugruan ni Waldo si Nala ka bukayo kag naglisinsya nga mauna uli. Amo to ang pinakauna nga hitabo nga nag-istoryahanay sanday Nala kag Waldo. Naaprisyar ni Nala ang amo to nga hitabo piro kay Waldo daw sa wara lang. Ginaputos gihapon kang kasakit ang anang baratyagun.

Bitbit ni Nala ang ginbakal nga dapli halin sa tindahan, amo man ang bukayo nga gintugro ni Waldo, kang mag-uli.

“Ano natabo kanimo, ta? Daw sanag itsura mo kadya haw?” pamangkot ka nanay ni Nala samtang ginadawo ang dapli nga ginbakal ka bata sa tindahan. “Ano tana ra ang sara nga bitbit mo?”

“Nagkitaay kami ka klasmeyt ko sa tindahan, Nay. Nag-istoryahanay kami kag gintugruan na ko ka bukayo,” may yuhum nga sabat ni Nala sa nanay.

“Ti, ano ang ginayuhum mo? Ang klasmeyt mo ukon ang bukayo?” lahug-lahug nga pamangkot ka nanay ni Nala.

“Hala! Paramantay gid,” may kusmod nga sabat ka bata sa nanay. “Di ta kaw pagtugruan ka bukayo, akun lang dya.”

“Indi, ay, bukut man ra para kanakun. Amo lang ra dapli mo sa igma, ha?” pasunlog nga balus ka nanay ni Nala.

Nalipay ang nanay ni Nala hay amo to ang una nga bis nga nakita na ang anang bata nga nagayuhum. Nakapinsar ang nanay ni Nala nga basi may migo run ang anang bata kag, kon may rugyan gid man, indi na pagpamatukan hay may sakto run nga idad kag pamisarun ang anang pinalangga nga bata.

Domingo nga adlaw, si Nala kag ang anang nanay nagsimba. Sa sulud ka simbahan, sa unahan ka andang purungkuan, may nakita tana nga pamilyar kana. Si Waldo ang nagapungko sa andang unahan. Wara dya anay ginbugno ni Nala. Hulatun na ang pagtugruanay ka paghidait kag amo ang pagbugno kay Waldo. Samtang nagaparapit ang tyimpo sa pagtugruanay ka paghidait, nagdasig man ang pitik ka dughan ni Nala. Ginakulbaan nga daw namayha ang nabatyagan na.

Kag ang pari nagkuon, “Magtugruanay kita ka paghidait sa isara kag isara.”

Nagliso si Waldo sa anang likod kag nakita na si Nala nga asta sa talinga ang yuhum. Nagyuhum man si Waldo kag ginkamusta si Nala. Pinakauna nga bis nga nakaptan ni Waldo ang alima ni Nala. Nagkalangkag gid ang baratyagun ni Nala sa amo to nga hitabo.

Pagkatapos ka misa, ginhagad ni Nala si Waldo nga magpamahaw. Nanutaran dya ka nanay ni Nala, gani naglisinsya nga mauna uli. Antis magpanaw ang nanay ni Nala, may ginhani tana sa anang bata.

“Amo man ra kauna istilo ko,” nagangisi nga hani ka nanay ni Nala. “Sunod kaw gid kanakun.”

“Panaw run to, ah,” sabat ka bata sa nanay nga nagapadalung.

Ginpabay-an ka nanay ni Nala ang darwa kag nag-una panaw nga nagangisi-ngisi dara pabati-bati ka igham sa bata na.

Nagpasugot lang man si Waldo nga daw wara nasadyahan. Nanutaran man dya ni Nala gani sa andang pagpamahaw ana dya ginpamangkot.

“Kahapon amo man ra itsura mo, may ginabatyag kaw nga sakit haw?” pamangkot ni Nala sa masubu nga itsura ni Waldo. “May klasi run bala sa rum-an.”

“Mayad run man gawa pamatyag ko, ah. Nasobrahan lang ko ka pulaw,” sabat ni Waldo kay Nala. “Maiskwila ako sa rum-an.”

Naglawid ang istoryahanay ka darwa. Nalipay gid si Nala kag ana nanutaran nga nami gali istoryahun si Waldo. Sa anang pinsar, gusto na mas maparapit kay Waldo ilabi run gid sa iskwilahan. Natapos ang malawid nga istoryahanay kag nag-uli ang darwa.

Sa andang balay, nagayuhum-yuhum si Nala nga nagapungko sa sagwa ka balay nga nagalantaw sa kalangitan. Gusto na nga matapos ang adlaw ka Domingo para may klasi run. Ang pinakarason, para makita na si Waldo. Nalipatan na run ang parti sa sulat.

Pagkaabot ka Lunis, aga pa rugto run si Nala sa iskwilahan. Nakapuso kamayad ang buhok kag nagapanghamot ka agwa. Nag-abot ang oras kang klasi piro si Waldo wara nakasulud. Sa indi mahangpan nga rason, naluyahan gid ang baratyagun ni Nala. Sa anang kaluya gindasuk na ang anang ulo sa sulud ka anang bag. Rugto nakita na liwat ang sulat nga ana anay ginbalang sa basurahan. Wara tana ti gana nga usisaun pa ang sulat, piro para lingawun run lang ang anang kaugalingun sa kaluya, ana dya ginbasa liwat kag ana nadumduman si Bogart.

Ginparapitan na si Bogart kag ginpamangkot.

“Uy! Sin-o run to ang nagtugro ka sulat?” maluya nga pamangkot ni Nala.

“Balang balang mo sa basurahan tapos mamangkot kaw?” sinuplado nga sabat ni Bogart. “Paano mo ra maman-an bay hay basurahan man lang kato ang nagbasa?”

“Nabasa ko run gani, piro wara ti ngaran kon sin-o,” sabat ni Nala.

“Ano ang nakasulat haw?” pamangkot ni Bogart.

“Bukayo,” sabat ni Nala.

“Ti, sagapun mo dya sa iskwilahan kon sin-o ang may ngaran nga bukayo, eh,” painosinti nga sabat ni Bogart. “Nakakaun kaw run ka bukayo?”

Sa pamangkot ni Bogart parti sa bukayo, gulpi nadumduman ni Nala nga nakabaton tana ka bukayo kang nagligad nga mga inadlaw. Klaro gid sa panghunahuna na nga si Waldo ang nagtugro kana ka bukayo. Gulpi nabuhian ka buut si Nala.

“Aha! Kay Waldo to halin ang sulat, no?” pamangkot ni Nala.

“Huh? Ambay, ay. Kan-o nagbukayo ang ngaran ni Waldo haw? Palagpat,” patay-malisya nga sabat ni Bogart sa nagapangusisa nga Nala.

“Sugid run bala ka tuod. Takpan mo pa migo mo mong,” pamirit ni Nala.

“Sigi! Tana ra, eh. Ti, nalipay kaw run? Indi magkabalaka, nakita na man to pagbalang mo ka sulat na sa basurahan. Wara run tana galaum nga magkatsansa pa kanimo,” pamasol nga sabat ni Bogart kay Nala, “hay suplada kaw.”

Sara lang gid ang nabatian ni Nala sa ginhambal ni Bogart, nga kay Waldo naghalin ang sulat. Wara na run mabatian ang mga pamasol nga hambal ni Bogart. Rugto nakabatyag kang tuman nga kalipay si Nala kag sa amo man to nga tion gin-ako na sa anang kaugalingun nga may gusto man tana kay Waldo.

Pag-abot ka hapon, nag-iskwila si Waldo. Ginbugno na ang amigo nga si Bogart nga nagaparamuti.

“Nagtest ta kaina ka aga, mig?” pamangkot ni Waldo. “Lain man gihapon matyag ko tungud sa sulat piro ginbutang ko lang sa iksyus slip nga nagsakit busong ko.”

“Ah, ah, wara man, mig. Adlawun run man nagsulud ang maistra kaina,” nakulbaan nga sabat ni Bogart.

Samtang sigi-sigi ang pagpadayon kang klasi, nanutaran ni Waldo nga garut ang lantaw ni Nala kana. May kaugut nga makita sa itsura ni Waldo sa kada paglantaw ni Nala kana. Kag ang amigo na nga si Bogart amo man ang pagpanilag kon ano ang matabo.

Pagtapos kang klasi, nagdalidali lisinsya si Bogart kay Waldo nga mauna uli hay kuno mahimus pa tana sa andang balay. Sa pagkamatuod, gusto na lang magpalagyo sa kon ano ang himuon ni Nala nga daan nalat-an na run ang parti sa sulat. Nagpasugot man si Waldo nga daw natingala.

“Huh? Gahimus kaw run gali sa balay nyo, mig? Ti, sigi, ah. Kitaay lang ta sa rum-an,” kuon ni Waldo.

Nagpabilin si Waldo sa kwarto para magtugro ka iksyus slip na sa maistra. Kag sa paggwa na sa kwarto, gulpi may naghampak sa abaga na. Si Nala.

“Umang kaw gid!” nagamurugut nga hambal ni Nala.

“Huh? Nag-ano ako haw?” natingala nga pamangkot ni Waldo.

“Andut wara kaw nagsulud kaina?” sugpon ni Nala.

“Sakit busong ko kaina, Mam, mong. Gusto mo man ka iksyus slip?” palahug nga sabat ni Waldo kay Nala.

Gindugangan pa gid gani ni Nala paghampak sa abaga ni Waldo nga daw mahibi kag gintablug sa atubang ni Waldo ang sulat nga halin kana.

“Amo dya ang iksyus slip nga gusto ko,” nagalumaw-lumaw ang mata nga hambal ni Nala.

Pagkakita ni Waldo ka sulat, gulpi lang nga nagdasig ang pitik ka anang dughan kag tuman gid ang anang kakulba. Piro daw nabunlot ang sakit nga nabatyagan na, hay bisan paano, nabasahan gid man gali ni Nala ang sulat. Ugaring lang nadakpan nga tana ang nagsulat.

“Abi ko ginbalang mo run ra?” pamangkot ni Waldo sa nagapisngupisngu nga si Nala. “Si Bogart nagsugid?”

“Indi kaw kamaan magbutang ka ngaran mo kon magsulat kaw haw? Kon wara ko pa ginpirit si Bogart ano run lang ra bay?” pakonsinsya nga tugda ni Nala kay Waldo. “May gusto kaw kanakun?” prangka ni Nala.

Gin-ako run lang ni Waldo nga may gusto tana kay Nala kag nasakitan tana kang pagkakita na nga ginbalang ni Nala ang sulat sa basurahan. Sa anang pagpadayon saysay, ginhambal na nga naduraan tana ka paglaum kag wara run magdumdum nga makapamasyar sa daraga.

“Ti, indi kaw run mamasyar kanakun?” siryoso nga pamangkot ni Nala samtang nagalantaw sa mga mata ni Waldo. “Paano bay ra hay may gusto man ako kanimo?”

Natapungawan si Waldo sa anang nabatian. Wara na ginapaabot nga amo to ang ihambal ni Nala kana. Ginhambal ni Nala nga bukut tungud sa sulat lang kon andut nagustuhan na si Waldo kondi sa mga mamugu nga inadlaw nga sanda nag-imaway.

“Ti, mamasyar kaw, indi?” pamangkot ni Nala.

Nakabatyag kang kalipay si Waldo kag nagtubo liwat ang paglaum para kana nga anay abi na daramguhon run lang. “Sigi! Sigi! Pamasyaran ko gid ikaw,” malipayun nga sabat ni Waldo “Ti, pwidi ta kaw mahatud pauli?”

“Mayad gid nga sabat,” madasig nga sugpon ni Nala kag naghampak liwat sa abaga ni Waldo. “Dali hatud run ako pauli.” Kag gindapit na ang alima ni Waldo.

Malipayun gid ang adlaw ni Waldo kag amo man kay Nala. Pagkatapos kato nga hitabo, pirmi run nagaimaway sanday Nala kag Waldo. Pirmi ginahatud ni Waldo si Nala kada tapos ka klasi. Si Bogart nakaginhawa kang matawhay sa gingaw-an ka natabo sa darwa. Indi na run kinahanglan magbinutig kag manago.

Matapos ang mga binulan nga pagpamasyar, nangin nobya ni Waldo si Nala. Ang anay may pagkasuplada nga Nala, pirmi run nagayuhum tungud kay Waldo kag nangin mabaskug ang andang rilasyon. Ginpakwadro ni Nala ang sulat ni Waldo kag ginsab-it dya sa dingding ka andang balay, hay sa kada lantaw na ka sulat, mabatyagan na kon ano tana ka importanti para kay Waldo, bisan pa nga bukayo ang ngaran nga nakasulat. Padayon nga nangin masadya ang andang rilasyon asta nag-atubang sanda sa altar agud kaslun. Kag syimpri si Bogart ang abay ni Waldo.

- Katapusan -

Nagpukaw kay Mal-am Auring ang pagbusina kag pag-urulhot ka mga sarakyan sa karsada nga nagaatubang sa balay ka ana bata nga si Falconeri. Dayon tana nga nanangyus kang magsulud sa kwarto ang ana pulo ka tuig nga apo nga si Jasmine.

“La, bangon run! Mamahaw kita.” Dungan sa pag-uyug sa butkun ka ana lola Auring.

Dayon nakabatyag kang kasilaw ang mal-am kang masiplatan ang banaag nga paglumus ka adlaw.

“Ano run oras, Ne?” Dayon kusu ka ana mga mata.

“Alas-singko run, La.” Dayon pungko sa katri kag kabud sa ana lola.

“Ha? Alas-singko? Naga kataas run sirak ka adlaw, timprano pa lang gali.”

Nanangyus kag dayon nga nagyuhumyuhum si Jasmine. “Si lola bala mong, ulianun run gid. Sirum run, La. Magabii run brubhay.”

“Ha? Abi ko aga pa lang.” Makadali nga naghipus si Auring samtang nagaturuk sa kasanag halin sa bintana. Dayon na nga ginpirit ang ana maniwang kag maluya nga lawas nga magbungkaras sa baratangan kag maggawa sa bintana. Nahimutadan na ang duag-dugo nga kasanag sa langit. Nakabatyag tana kang kapung-aw kag kahidlaw sa sityo Myara, kon diin natukod ang anda balay ka ana aning bana nga si Mauricio. Ginpirung ni Auring ang ana mga mata dungan sa paghaklu ka hangin kang kahapunanun. Sa makadali, ginhanduraw na ang anda malapad nga kaumahan sa Myara. Ang dapug ka usbong ka lupa nga nagasarambud sa hangin imaw ka mabugnaw nga ginhawa ka mga puno kag tanum.

Sa sangka bakulod natukod ang anda balay sa Myara, ang sityo nga nagapatunga sa kalupaan nga nasakup ka baranggay Ayubo ka Miag-ao kag kang baranggay Lanag Norti ka San Joaquin. Marapit run ang dyang sityo sa suba nga ginasagod ka ilig halin sa mga kabukidan nga nagatunga sa mga probinsya ka Iloilo kag Antique. Hurungdun ang dyang sityo Myara halin sa baryo Ayubo. Kinahanglan mo maglatay sa mga kahon kag magtabok sa darwa ka sapa. Dugang pa hay indi karsada ang aragyan kag tama ka lauhon kon tyimpo ka tag-ururan. Sa amo nga sityo nagdisisyon ang aning bana ni Auring nga magpatindug sanda ka balay tapos nanda magpakasal. Marayu man tuod sa mga panimalay sa baryo, pay malapad man ang kalupaan nga taramnan ka paray kag mais. Ang mga gamay nga kahunan marapit sa banglid nga midyo barasbarasun kag mayad tanuman ka rabanos. Raku man ti malapad nga hilamunan nga ginapaharaban ka mga karbaw, baka kag kanding. Sobra santunga ka sityo ang ginapanag-iyahan ni Mal-am Mauricio nga ginpanubli na sa ana tatay. Malapad ang kalupaan ka tatay ni Mal-am Mauricio. Daw haros sakupun na run ang bilog nga baranggay Ayubo ugaring walo sanda nga magburugto, gani ginpamartida man ang paranubliun nga kalupaan nga sarang matamnan wara labut ang mga banglid. Kag ang sa sityo Myara nga kalupaan ang nabuul ni Mauricio.

Indi gid mapanas sa paminsarun ni Auring ang nawong ni Mauricio biskan pito run ka tuig ang nagligad kang mapatay dya. Dikada singkwinta kang magkilalahanay sanda ni Mauricio. Sa baylihan sa baryo Bacan, kon diin nagaistar si Auring kauna, una nga nagkitaay ang darwa. Ginparapitan tana ni Mauricio nga kato soltiro pa kag ginhagad nga magbayli sa tunga ka yab-ukon nga plasa. Maanyag nga daraga si Auring. Biskan taga-uma, mahamis kag maputi ang ana supat tungud Katsila ang ana aning lolo. Sa una nga pagpanghagad kana ni Mauricio nga magsaot, wara nagpasugot si Auring hay pangayaw ang soltiro kag wara nagpakilala ti mayad, tapos hinali lang manghagad magbayli sa tunga. Pay tatlo ka bisis tana nga ginbalikbalikan ni Mauricio sa ana ginapungkuan kada magtukar ang kanta ka paghigugma. Sa urihi, napiritan run lang gid si Auring nga baylihun ang soltiro tungud sa pagpangduso ka ana mga abyan nga babayi. Nanutisyaran na man nga indi dya harasharas kag siryoso gid nga makilala tana. Samtang nakatungtong ang ana mga palad sa abaga ni Mauricio kag ginakaptan man ka soltiro ang ana hawak, didto run nahimutadan ni Auring nga manayanaya gali ang nawong ka lalaki. Makarulumay ang ana pirot-piruton nga mga mata kon magngirit. Maraku run nga baylihan ang naagtunan ni Auring pay pamatyagan na, amo dya ang pinakamaambung nga lalaki nga ana nabayli. Samtang nagasaot, nangin matam-is ang anda pagsugidanun. Maraku ti nangin pamangkot si Mauricio kana, mga pamangkot nga daw indi mahubsan parihas sa karakuun ka mga bituon nga indi maisip katong gabii. Pagkatapos ka binayli, naglisinsya si Mauricio kon pwidi tana makapamasyar sa balay ka daraga. Nagyuhumyuhum lang si Auring sa pamangkot ka soltiro. Pagkaligad ka darwa ka adlaw, sorprisa nga nagpamasyar si Mauricio sa balay ni Auring. Sa mga una nga pagpamasyar ka soltiro, nangara ang mga bugto nga lalaki ni Auring. Pay kang naman-an nanda nga malapad ang kalupaan ka pamilya ni Mauricio sa pihak nga baryo, hinali nga nagmayad ang anda pagtrato sa soltiro kada magpamasyar dya kay Auring. Biskan disisyiti pa lang si Auring kag baynti-singko run si Mauricio, nagpasugot run ang ana mga bugto nga lalaki sa pagpangagon ka soltiro. Timprano pa napatay ang tatay ni Auring gani ang mga bugto na nga lalaki ang nagtugro ka pahanugot sa pag-imaway ka darwa. Nasadyahan man ang pamilya ni Auring hay sangka bahul nga baka kag darwa ka tinday ang gintugro ni Mauricio kananda.

Kang magpakasal ang darwa, gintugro ka tatay ni Mauricio ang ana paranubliun nga taramnan kon diin man nagpatindug si Mauricio ka bahul nga balay nga kawayan. Kang mag-istar sanda sa Myara, maraku ti nadiskubrihan si Auring parti sa pamilya ka ana bana. May surundon gali ang anda pamilya. Nagkadlaw si Auring sa posibilidad nga basi nalumay tana ni Mauricio. Sa una nga tuig nga pag-asawahay nanda, nagbusong dayon si Auring. Lalaki ang anda nangin una nga bata nga ginpangaranan nanda Diosdado. Ginbuul ni Mauricio ang ngaran sa Almanaki nga pirmi na ginabakal kada magpanindahan tana sa banwa.

Hinali nga namuragmuragan si Mal-am Auring samtang nagaturuk sa paglumus ka adlaw kang nagtukar kag nagbarukuy ang ana ubo. Dayon na takup ka sangka palad na sa ana baba. Pay wara na napunggan ang pagtil-ak kang abi na una plimas lang ka ana nagabalikbalik nga sakit nga nyumonya. Pay mas masiri pa sa nagadugo nga duag ka langit ang ana ginluad.

“La, ano pamatyag mo? Mahaw run ta. May dara keyk si Manang Joyce kag Manong Athan.”

“Una lang to, Ne. Kar-on lang takun makaun,” dungan sa pagtakup ka sangka alima na sa pihak nga palad. Pay wara na napunggan ang pagturo ka dugo sa salug nga nakita ka ana apo.

“Hala! La, dugo man ra!” Dayon na dalagan gwa sa kwarto. “Ma! Mama! Si Lola nagluad dugo.”

Dalidali man nga nagdalagan ang ana bata nga si Falconeri sa kwarto. Gin-alalayan na ang mal-am kag liwat nga ginpabatang. Nagdaralagan man si Jasmine imaw ang ana darwa ka magurang sa kwarto pay ginpagwa sanda ka anda mama. Ginpahidan kag ginpainum ka bulong si Auring ka ana bata. Kag para makapahuway, wara ginpasugtan ni Falconeri nga makasinabad ang ana mga kabataan sa sulud kang kwarto.

Ikarwa si Falconeri sa pito nga mga kabataan ni Auring. Parihas sa ana mga kabugtuan, sa Almanaki man ginbuul ang ana ngaran. Nagaobra si Falconeri sa Rep. Pedro G. Trono Memorial Hospital. Marapit lang ang hospital sa banwa ka Miag-ao, gani nagauli-uli tana kada hapon. Bahul run ang ana darwa ka kabataan nga istudyanti run sa kolihiyo kag ang ana paaman nga ikatlo nga bata, sa ikalima pa lang nga grado. Mayad ang nangin pangabuhi ka mga kabataan ni Falconeri tungud nagasakay sa barko ang ana bana asta tulad. Bahul kag may garbo ang anda balay nga natukod sa banwa ka Miag-ao.

 “Ti, Nay, mayad run gawa pamatyagan mo?” mahinay nga pamangkot ka ana bata samtang ginatupadan tana sa pagpungko sa katri. Pay wara nagsabat si Mal-am Auring. Mahinay tana nga nagpisngupisngu nga nagapanghulas ang mga mata.

“Nay, dali run. Mayapon kita. Pasado alas-syiti run. Kar-on alas-otso may irimnun kaw nga bulong,” uloulo ka ana bata.

Gin-atubang ni Mal-am Auring ang ana bata. “Gusto ko run mag-uli sa Myara.”

Naghipus kang makadali si Falconeri kag nagginhawa kang madalum. “Nay, kapira ta run dya gin-istoryahan. Indi kaw run pwidi mag-uli didto. Wara ti may maasikaso kanimo sa uma. Kag sa rum-an mabalik kita sa doktor mo, daw nagadalum run gid ang sakit mo. Nagluad kaw pa ka dugo.”

“Pay pamatyagan ko, indi ako mag-ayad didya. Nahidlaw run gid ako sa balay natun sa Myara,” malulo nga paghambal ka mal-am.

“Nay, paminsara anay ang pag-ayad mo,” daw nagaugtas na nga pagpahanumdum.

Makadali nga nagpatunga ang kalinung sa magnanay.

“Nering, nagdamgo ako kagabii.”

“Ano nga damgo, Nay?”

“Nadamguhan ko si tatay nyo.”

“Nay?”

“Gin-alaw-alaw na kuno ako hay mauli run kami sa Myara. Napabay-an run kuno ang mga tanum kag kasapatan ta sa uma.”

Hinali nga nagparanindug ang bulbol ni Falconeri. “Nay, indi run pagpalibugi ang tanum ta sa Myara. Ginapaatipan ko run to kanday Tiyoy Lando. Kag indi kaw man magutman dya kanamun biskan indi kaw magpanguma. Tanan kami nga mga kabataan mo may mayad nga obra,” pahanumdum na sa mal-am.

“Pay si Tatay nyo, nasubuan gid to hay wara ako sa Myara. Kita mo ginpadamgo na ko. Ginaalaw-alaw na run ako.”

Liwat nga naghipus kang makadali ang ana bata. Nadudla run si Falconeri kang ginpasugtan na ang mal-am nga magtinir sa Myara imaw ang ana magurang nga si Dado kag sara nanda ka marayu nga paryinti nga si Manang Diding nga nagsirbi kabulig.

Nag-umpisa nga magmasakitun si Mal-am Auring pira ka bulan tapos mapatay ang ana bana. Kapira gid tana piritun ka ana mga kabataan nga magsunod sa banwa, indi gani sa syudad para didto run lang maistar. Pay wara gid napirit ang mal-am hay indi na gusto bayaan ang ana balay kag taramnan. Ginlingaw na ang kaugalingun sa pagbirabira obra sa taramnan biskan indi man gid kinahanglan. Magtarithi man ukon magtama kainit ka sirak ka adlaw, sigi tana bulig kang pananum ka paray kag pamanggas ka mais. Didto nagluya ang ana baga kag makapira dakpun ka trangkaso kag ubo nga natam-an run gid sa urihi tungud nga pinabay-an.

Darwa run ka adlaw nga indi makabangon kag wara ti gana magkaun si Mal-am Auring kang nagpabanwa kag nagpanabang si Manang Diding kay Falconeri. Tungud sa kabudlay kag karayu ka anda balay sa karsada, nag-arkila pa ka apat ka lalaki si Falconeri para matuwangan ang ana nanay gamit ang bahul nga duyan kag madara sa baryo kon diin nagahulat ang ambulansya. Umpisa kato, didto run ginpauli ni Falconeri ang ana nanay sa anda balay sa banwa. Pay imbis magmayad ang ana sitwasyon, daw nagdugang ang pagluya kag pagmasakitun ka mal-am. Wara ti tuig nga wara tana ginadalagan sa hospital.

“Nay, sakto run ra. Kar-on ta lang dya sigihun istorya. Manyapon run ta,” hambal ni Falconeri, dungan sa pag-alay-ay sa mal-am sa pagpatindug para mag-agto sa lamisa nga karan-an.

Imaw ang ana bata kag tatlo ka mga apo, maluya kag wara ti gana gihapon si Auring sa pagbukod ka panyapon. Irisipun ang ana mga timo biskan ginahungitan run tana ni Inday Luring, ang kabulig kag manogbantay sa balay ka ana bata nga si Falconeri.

“La, indi kaw kauyon ka dapli?” pang-usisa ni Jasmine.

Nag-ulung-ulung tana. “Wara ako ti gana magkaun, Ne. Bisan ano kan-un ko, daw wara ti sabor.”

“La, pirita magkaun, mahapdi ra kar-on sa suroksurok kon gamay lang kaun mo. Raku daan ginatumar mo nga bulong,” pahanumdum ni Jonathan, apo na nga manogradwar run sa kurso nga Nursing.

“Indi run, sakto ko lang ra isuka tungud sa kapait.”

“Nay, amo ra gani pirita magkaun para indi mo pag-isuka ang bulong. Matakdan kaw ruman ka dikstros kon indi kaw magkaun,” tugda ka ana bata.

“Ano gusto mo dapliun haw?” pamangkot ni Jonathan.

“Nahidlaw run ako ka linapwan sa uma. Kamusta run to ayhan mga tinanum ko nga tarong kag latoy? Basi napabay-an run to.”

“La, pirita magkaun para kon mag-ayad kaw, makabisita kaw sa Myara,” dugang ni Jonathan.

“Ma, din ra ang Myara?” pang-usisa ni Jasmine.

“Rayu. Didto pa ra sa bukid.”

“Gusto ko ra maagtunan, Ma. Masunod ako kay Lola!” puno kang kasadya nga hambal ni Jonathan.

Nagturuk si Joyce sa ana Mama. “Ma, di bala pito run ka tuig nagligad kang urihi ta nga nag-agto sa Myara? Tong pagpatay ni Lolo Mauring.”

“Huud. Buhay run gid man,” wara ti purus nga sabat ni Falconeri.

“Ti, Ma, san-o kita maagto didto?” pamangkot ni Jasmine. “Nakunyag run ko manumdum nga makita ang uma nanday Lola!”

Nagturukay si Falconeri kag ana darwa ka magurang nga kabataan.

“Indi pa kita dalidali nga makabista didto. Indi pa mayad ang kundisyon ni Tito Dado mo,” paathag ni Falconeri sa ana bata.

“Ha, Tito Dado? Naano tana, Ma, haw?”

“Basta, indi tana gusto nga ginadistorbo didto sa ana obra,” binutig ni Falconeri sa ana agot. “Sigi, tapusa anay ra kaun. Tama anay ra nga istorya hay asikasuhon ko pa si Lola nyo.”

Ginturuk ni mal-am Auring ang ana bata. Turuk nga may pagsukma. “Si Dado, ang bata ko,” hani ka mal-am sa kaugalingun.

Sa pito nga mga kabataan ni Mal-am Auring, si Diosdado ang pinakamagurang. Ang bunga sa una nga tuig nga pagtukod nanda ni Mauricio kang paghigugmaanay sa Myara. Sa pagbahul ka anda pamilya kag pagdaragkul ka anda mga kabataan, si Dado ang nangin pinasahi sa magbururugto. Indi lang basta maisug ang ana dungan, maaram man tana. Halin pa kang gamay si Dado, malaka lang gid tana magmasakit, kag kon maghilanat man, madasig tana mag-ayad biskan indi magtumar ka bulong. Pay kang magsinoltiro si Dado nangin sobrahan ang ana pagkamaisug. Nangin parasabat tana sa ana mga ginikanan. Madasig nga mag-init ang ana ulo sa mga magagmay nga bagay. Nangin malawig kag madalum ang ana kaugut sa ana tatay. Indi na gusto nga diktahan tana sa ana mga obrahun. Pay mapisan si Dado, indi na gusto magpangayo nga wara na gin-obrahan. Pagkagradwar na sa hayskul, ginhambalan tana ni Mal-am Mauricio nga magbuul kang kurso nga Agrikultura para sa pira ka adlaw may madumara kag may maasikaso ka anda kalupaan. Pay lain ang handum ni Dado, indi na gusto magpabilin sa bukid kag mangin mangunguma. Nagbuul tana kang kurso nga Komirsyo kag kang makatapos, nag-obra tana sa sangka kumpanya kag sunod nga nadistino sa syudad ka Roxas.

Sa pagligad ka tinuig, nagtuhaw ang matuod nga kabangdanan kon naga masami indi sanda magsahuanay ka ana tatay. Bata pa lang si Dado, may ikasarang run tana nga makakita ka mga indi ordinaryo nga hitabo. Masami tana ginasabad kag ginasugidanun ka mga tinuga nga manogbantay biskan wara sa ana bungug ang amo nga katuyuan. Pay wara nalikawan ni Dado ang kurit sa ana palad. Biskan ano na ka palagyo, pirit nga ginabutung ang ana dungan sa pag-uli sa Myara kon diin nagahulat ang ana kato tagumatayun nga tatay.

Samtang sa Roxas si Dado, biskan wara tana nagapanawag kag nagapamalita kon ano ang nagakaratabo sa ana mga ginikanan, man-an na nga nagamasakit si Mal-am Mauricio. Mapagrus ang ana panurukan. Kon kis-a, sarang na makita ang mga matabo sa marapit nga paraabuton. Kang magmasakit ang ana tatay, makapira ka bisis tana nga gintawgan kag ginpapauli ni Mal-am Auring kag ka mga kabugtuan na tungud tana gid ang ginasagap ka mal-am. Pay matigdas gid ang ana pagpang-indi sa parunubliun nga Aram. Biskan ano na kapugung, ginabutung ang ana dungan kag pira ka gabii nga wara tana ginpaturog kag ginluatan ka mga Surog nga nagahulat sa ana pagbalik. Pati sa pagkaun naduraan tana ka gana, gani napiritan tana nga magpahuway sa obra kag mag-uli sa Myara. Darwa ka adlaw ang nagligad kang makauli tana sa anda balay kag mabugtuan ka ginhawa ang anda tatay. Matapos ang lubung kag pararigos para kay aning Mal-am Mauricio, nagdisisyon si Dado nga magbalik run man sa obra sa Roxas. Pay liwatliwat kag padayon ang pagsunod kana ka mga Surog nga dapat na panubliun sa aning mal-am. Nagbuang-buang tana sa sobra nga paglikaw sa kabuhi nga dapat na angkunun. Gindara tana ka ana mga kabugtuan sa Provincial Hospital sa Pototan pay nagbalik-balik ang ana ginabatyag, gani nagdisisyon run lang si Mal-am Auring nga dar-un liwan sa Myara si Dado. Didto naghagan-hagan ang ana sitwasyon pay kon kis-a ginaabot tana sa gihapon tungud sa paglikaw na sa pagpamulong kag sa orubrahun ka sangka surhano. Kon abuton gani si Dado, nagadalagan tana sa wayang kag nagawaras samtang nagasinggitan. Kon parapitan kag pauliun gani nanda sa balay, mapurus tana nga nagapangwaslik kag nagapangtikwang. Kaagi pa nga natabug si Mal-am Auring kag Manang Diding kang ginpunggan nanda sa pagwaras si Dado. Gani kon abuton, ginapabay-an run lang nanda asta magtawhay ang ana paminsarun.

Pagkatapos nanda manyapon, ginpainum si Mal-am Auring ka bulong kag ginsibinan ni Falconeri. Dayon nga ginpaturog ang mal-am para makapahuway hay aga pa sanda mapasyudad sa rum-an para magpakunsulta.

Mga alas-dyis ti gabii kang ginlantaw ni Falconeri ang ana nanay kon nagakaturog run gid man. Natingala tana kang makita nga masaku ang mal-am sa pagpanghimus ka ana mga gamit nga ginasulud sa darwa ka bahul nga bag.

“Nay, ano ra ginapanghimus mo? Turog run. Rum-an sa aga, mapakonsulta kaw ruman.”

Nagturuk tana sa ana bata nga may kalipay kag katawhay. “Indi run kinahanglan. Mauli run man ako sa Myara.”

“Nay, sa hospital kita rum-an maagto. Indi sa uma. Paayad kaw gid anay para mabisita mo si Nong Dado kag mabistahan mo to balay ta. Dali, turog run.”

“Nagapang-alaw-alaw run si Tatay nyo. Ginahulat na run ako.” Kag dayon na burukuy ka ubo kag pagpag ka ana dughan.

Ginkuhap ni Falconeri ang likod ka mal-am. “Nay, buhay run nga patay si Tatay,” uloulo na sa mal-am nga masaku sa paglahay tungud sa plimas sa anang baga.

Biskan masobra run sa pito ka tuig ang nagligad, masinaw sa gihapon sa panan-awan ni Auring ang pungyahun ka ana aning bana, labi run gid ang urihi nga paghimutad kag turuk ni Mauricio kana antis dya mautdan ka ginhawa.

Duro ang hinuringhuring sa kabangdan kang kamatayun ka mal-am. Nagapati ang ana mga kabataan nga basi komplikasyon sa atay kag bato ang kabangdanan kang kamatayun ka anda tatay, parihas sa ginhambal ka doktor. May sangka bis nga napirit nanda ang anda tatay nga magpaospital kag magpabilid sa doktor, pay biskan ang mga doktor indi makapakut kon ano gid ang balatian ka mal-am. Maraku ang nagtuhaw nga bukol sa ana kalawasan kag pirmi nga nagasinakit ang ana busong. Normal man ang ana risulta kang pagsayasat, pay kulang tana sa dugo kag sustansya nga angay lang sa mga may idad run kag nadugangan pa tungud sa kamal-amun kag sa ana pagkabatinggilan nga magsagi obra biskan karaku ka ana ginabatyag. Pay indi amo ra ang pagpati ni Mal-am Auring kag ka mga kamal-aman sa anda lugar. Hangkilan nga surhano si Mal-am Mauricio sa anda baryo. Ang Aram ana ginsubli sa ana man surhano nga tatay. Mabuhay tana nagpamulong kag naghiwat ka mga orubrahun, parihas man sa kabuhayun ka ana pagpanguma. Hambal ka sangka surhano nga ginpabulngan ka mag-asawa, si Mal-am Mauricio ang ginbalikan ka manoghiwit. May sangka bis kuno nga ginbulong ni Mal-am Mauricio ang sangka bataun nga lalaki nga natubuan ka bahul nga bukol sa likod. May napabusong kuno ang lalaki nga ana gulpi binayaan. Pay sa pagbulong na sa lalaki, si Mal-am Mauricio ang nadutlan kang pagbalus ka manoghiwit. Mas mapagrus kuno ang dungan ka manoghiwit sangsa kay Mauricio, kag sara pa, maluya run ang ana lawas tungud sa kamal-amun.

Byirnis ang adlaw kang magsigisigi kag wara run mag-untat ang pagsinakit ka busong ni Mal-am Mauricio. Nagpamirit pa ang ana mga kabataan nga dar-un tana sa hospital pay wara nagpasugot ang mal-am hay gusto na kuno mapatay sa ana mismo balay. Umpisa ka tag-irigma kang magsururuka ka raku nga dugo si Mal-am Mauricio asta nagpaanod run lang sa kamatayun. Nagtaral-as sa paglupad ang mga pispis nga nagahapon sa puno sa tupad balay ka mag-asawa kang magsiriyagit kag maghiribiun ang balo kag mga kabataan ka mal-am.

Nakabatang kag napirungan run si Mal-am Auring kang maggwa si Falconeri sa kwarto. Pira lang ka oras ang nagligad kang nagtahaw ang bulong nga ana gintumar, ginpukaw si Mal-am Auring kang liwat nga pagburukuy ka ubo. Ginpirit na nga magbangon kag mag-agto sa banyo. Liwat nga nagluad tana ka dugo pay indi lang sangka hakup parihas kaina. Nabuta ang inidoro ka ana dugo imaw ka plimas. Dayon nakabatyag tana kang kahapo kag paglingin ka ulo. Dalidali tana nga nagpanghugas kag nagpanarapo. Kag antis magbalik sa ana baratangan, ginbuul na ang rosarito nga nakasab-it sa alima ka ribulto ka Birhen Maria sa altar ka ana kwarto. Nagsigi ang pagbarukuy na ka ubo asta daw nabudlayan run tana nga magginhawa. Ginkalma na ang kaugalingun sa pagpangadi samtang ginakuum ang rosarito kag ginaduut na sa ana dughan. Sa urihi na nga ginhawa, nakabatyag tana kang matuodtuod nga katawhay.

Sa pagdulum ka ana panurukan, nabatygan na nga daw naglugdang tana sa wara makilala nga lugar. Daw nagalubas tana sa bahul kag malabug nga tamburong kang kadulum. Pag-abot na sa punta, may nakita tana nga gamay nga kasanag. Dalidali na nga ginparapitan ang amo nga kasanag. Sa ana amat-amat nga pagparapit, nagabahul nga nagabahul ang kasanag asta nga ginlamon na ang kadulum. Napuno kang kahangawa si Mal-am Auring kang makita nga sa punta kang kadulum, buta kang kasanag, ang Myara. Nahaklu na liwat ang lab-as kag mabugnaw nga hangin ka Myara nga pira na run ka tuig nga ginakahidlawan.

Dyan run si Auring sa malapad nga wayang nga tatlo lang ka kahon ang antad sa anda bahul nga balay nga kawayan. Kag sa punta ka wayang, sa kilid kang kahon, nagatindug si Mauricio, nakaputi nga pantalon kag kamisita. Sa sobra nga kalipay, dalidali nga ginparapitan ni Auring ang ana bana. Pay soltiro nga Mauricio ang ana naatubang nga nagatindug sa kilid kang kahon. Hinali nga nag-untat si Auring sa pagtikang. Nagyuhum kana si Mauricio, ngirit imaw ka pirot-piruton na nga mga mata. Gindaho ni Mauricio ang sara na ka palad kay Auring.

“Dali run, Aurelia. Mauli run kita.”

Sa hana nga paglab-ot na sa palad kang kahagugma, nahimutadan ni Auring nga mahamis ang ana panit, parihas kang daraga pa tana. Ginkuhap na ang ana pungyahun kag nabatyagan na nga nagbalik ang kalum-uk kag kahamis ka ana panit.

“Aurelia, ta run,” liwat nga pag-agda kang kahagugma.

Nagyuhum si Auring dungan sa pagkaput sa palad ni Mauricio.

Sa anda pagpanaw paagto sa anda balay, nga ginasanagan ka daw butlak ka adlaw, nalabyan kag nakita nanday Auring kag Mauricio ang anda bata nga si Dado, nagatindug sa sagwa ka balay marapit sa puno ka mangga. Nanangyus si Auring nga ginakulintas run ka ana bata ang mital nga kulis nga panagang ka ana tatay kag ang pula nga pulus nakahigot run sa ana ulo, ang pulus nga ginasuksok ni Mauricio sa paghiwat ka mga orubrahun.

Nagyuhum kananda ang anda bata kag ginkumpas ang sangka alima na sa pagpaalam.

Sa pagtikang kag pagsaka nanday Auring kag Mauricio sa hagdanan ka anda balay, nakabatyag si Auring kang wara ti kaangay nga katawhay kag kahilwayan samtang amat-amat sanda nga ginalamon kang makagagahum nga kasanag.

- Katapusan -

“Unyok, pag-uli anay rugya kag imna ang imo gatas! Isuksok dayon ang imo puroy, kag indi sagi ka taris. Pabay-i lang ang karbaw.”

Amo dya ang matagsing nga limug ni Kapitana Doria nga nagatawag sa ana apo nga lima ka tuig ang idad. Tama gid man kasabad kag ulibadun ang anang apo hay bisan indi kasarang maglawig ka anda karbaw, tana gid kuno ang mapaharab. Gani imbis nga tana maguyod, nagakaradusmu sa yudyod ka anda karbaw nga matsura. Indi man kasaho magsuksok ka puroy hay ginakalaman kuno, sambit ka ana lola. Sangka bis gani nga ginwigit na ang anang puroy, nakita lang ka ana lola nga nagkaragisi hay gingus-ab gali ka baboy nga luyaw. May nagapirilit pa nga daw urasip ka niyog sa nabilin nga tila. Siguro bag-o lang kaun ang baboy hay kon kahapunanun lang sanda ginapakaun nga ginalawag paagi sa baragtingan nga pasok kang kawayan.

Amo dya ang tururukun nga akun nabugtawan sangka aga nga rugya kami sa magamay nga komyunidad agud ipatuman ang sangka proyikto nga mapasad ka darwa ka kwarto nga iskwilahan rugya sa nabukid nga bahin ka atun probinsya. Kap-atan kag pito ka mga adlaw ang gintalana kanamun ka Departamento ka Edukasyon asta matapos hay kinahanglan gid ka mga kabataan.

Bag-o kami makadab-ot, tuman ka lawid ang amun pagbyahi halin sa banwa ka San Jose asta sa lugar nga masarangan malab-ot ka pangpasahiro nga sarakyan. Haros apat ka oras kang magpundo ang sarakyan kag kami, kaimaw ka amun mangin giya, nagpahuway anay kag nagkaun hay tag-irigma run. Priparasyon dayon para sa malawid nga pagsagnoy paagto sa misyon.

Manog ala-una kang nag-umpisa kami panaw, mansig pas-an ka mga gamit pangkonstraksyon pati pirsonal nga kagamitan. Sa aragyan pa lang, duro ang agi ka mga halit nga gintuga kang nagligad nga bagyo. Mga natiphag nga mga pangpang ka suba kag banglid, mga balay nga bisan simintado nagsirko. Mga daragkul nga mga kahoy nga nagkarapukan kag nagabinalabag sa amun dalan. Pwirti ka siuk nga raad gintugruan ka atinsyon ka atun tagdumarahan gamit ang mga modirno nga mga makinarya pariho ka makatiringil kag nagaingaw nga mga lagari.

Sigi kami panaw, tukad-dulhog asta makalampuwas kag malambot sa lugar nga midyo matapan. Wara pa kami makatunga-tunga sa amun nga pagsagnoy sa amun aragtunan, nagpahuway anay kami sa naagyan namun nga baranggay. Ginpus-ang ko ang akun kargada nga haros baynti-singko ka kilo. Nagpanarapo ako kang nagatarabiris ko nga balhas, nagliad-liad agud mauntay ko ang daw nagkuru nga mga ugat. Wara magbuhay, gin-ay-ay kanakun ang sangka bol nga tuba nga akun gindaho, nga luwas nga libri, tam-an gid ang akun kauhaw kag wara ko pa maman-i ang paraabuton namun nga pagaagtunan. Pira lang ka lab-ok, naubos ko ang sulud ka garapon. Nagapanilap pa ako ka akun bibig hay basi may dyan pa nga pasagunson, piro naubos run hay ang akun mga imaw, pariho kanakun, uhaw man.

Nagsinyas run ang amun mga lider nga mapadayon run kami panaw hay basi madulman kami sa dalan. Ano gid bala karayu ang amun aragtunan? Pamangkot ko dya sa akun kaugalingun hay hambal na wara pa magtunga ang amun pinanawan. Dyos ko, kag Dyos namun tanan, san-o pa kami makalambot sa amun aragtunan? Nagaagaway run ang sanag kag dulum, andut nga pwirti gid haw karayu ang amun orubrahan? Amo dya ang pahaplit ko nga mga pamangkot nga wara ti nagsabat.

Padayon ang amun pagpanaw, ako gid pirmi sa urihi hay garut ang akun nga duyu. Tungud siguro sa dikta man ka akun idad nga sobra run sa nagalupok nga kwarinta. Nadugangan pa gid kang nagaipikto nga birtud ka sangka bol nga tuba nga akun ginpislong sa akun tubug, nagkuri ang akun paglagas sa akun mga imaw hay pamatyag ko, nagatakol-takol ang akun mga batiis kag tuhod. Haros tanan nga santos sa langit ang akun ginlawag, piro wara gid ka bulig hay tatlo ang akun tikang pasaka, isara ang atras sa akun pagtuklad. Nadugangan pa dya ka sabad nga kabayo nga nagbalabag sa akun aragyan. Indi ako makaintyindi kon manungay ukon mangagat tana hay nagatindi ang ana bulbol sa liug, nagapusnga kag ang mga kahig nagapangaykay sa lupa nga mabwilo kag maarangka kanakun. Nagabangirit pa dya nga daw sa malahay kag mangagat pariho kang nag-umang nga ayam. Rugto ko nabatyagan ang dugang nga pagkudug ka akun dughan kag tuhod kag nagpundo ako anay sa paghulat ka matabang. Nag-abot ang mga baranggay tanod nga maalaw-alaw kanamun, labi run gid kanakun nga ginabahulay it maramig nga balhas tungud sa kabayo nga imbis nga manipa ukon mangagat, daw manungay bisan bukun tana ti karbaw.

Haros mga tatlo pa ka kilomitro ang distansya ka lugar nga amun aragtunan kang ginbuul ni Ruben Gamay ang akun mga kargada. Nagmag-an ang akun kalawasan tungud wara run ako it ginapas-an kag tualya lang ang akun ginhawidan.

Si Ruben Gamay ang akun nangin salbabida. Tana pa ang nagtabog sa kabayo nga pwirti magpusnga. Bisan putot, maskulado tana kag may aman pa nga turoturo sa ana lubut. Hanas run gid man sa pag-usoy sa mga dalan. Imbis nga pas-anun na sa ana abaga ang akun dara, ginsablay na ang higot sa ana nga dahi para kuno balansi ang bug-at ka ginadara kag makabato tana sa tukad-dulhog. Naagyan namun ang mga taramnan kag mga kipot nga dalan nga bisan sa damgo wara ko pa maagtunan. Naagyan man namun ang mga paray nga may bunga piro manaba kag gamay lang ang mga inuhay tungud wara ka tiraw ka abono; kag mga mais nga ginkumpay lamang hay wara ti sulud ang bunga. Mga kabayo kag karbaw lang ang malipay. Nagapangagaw pa ang mga baka kag kanding nga nagairinag ang mga gusok. Nasug-alaw man namun ang itum nga baboy nga ginasundan ka ana mga idik nga nagatumba-tumba sa banglid. Ginpaluyaw ka tag-iya hay basi wara it daramog. Naluoy ako magturuk sa amo dya nga kahimtangan. Kon ako lang daad ang may ikasarang magbulig, piro pariho ka akun mga imaw, puraot man ako, amo gani nga nag-intra ako sa konstraksyon agud may itabang ako sa akun pamilya kag sa akun kaugalingun nga kinahanglanun.

Bahul gid ang akun pagpasalamat kay Ruben Gamay pagkalambot namun sa distinasyon. Magluwas nga myimbro tana ka baranggay tanod, libayun tana ni Kapitana kag tana ang gintugyanan nga mag-abat kanamun kag magtimbang sa amun mga ginadara hay paglaum kuno kami para matuman ang proyikto nga buhay run nanda ginahandum.

Sirum run kang mag-abot kami sa sintro ka baranggay. Nagpahuway-huway anay kami samtang nagapungko sa bangko nga bato, nagahigup ka gintimpla nga kapi barako. Naglantaw ako sa akun palibot kag nagdayaw gid ako sa akun nasaksihan nga kabuganaan ka tubig nga ginapaagwasa lang halin sa plastik nga tubo nga naangut sa bato-bantiling kag nagatugro nga wara ti untat kag wara ti dagta. Rugya ang mga katawhan nagasag-ub para sa matag-adlaw nanda nga garamitun.

Bisan agaw-dulum run, duro nga mga katawhan ang nag-agto kon sa diin kami nagatipon sa amun darayunan nga balay. Lainlain nga baratyagun ang akun nakita sa anda mga itsura. May dyan nga daw natingala kag may dyan nga daw naurungan pagkakita kanamun nga mga pangayaw. Sangka mal-am nga laki nga puti ang buhok ang nagparapit kanakun nga nagakadlaw kag nangamusta. Ginhimas na ang akun pungyahun pati ang pirot ko nga mga mata. Naghambal tana nga nakita na run kuno ako sa ana paglantaw ka sini sa Sibalom, lima run ka tuig ang nagligad. Lantu ko kon ano ang ana buut hambalun kag nagsabat ako nga, “Bukut takun ti artista nga karatista, Tay. May kaitsura lang. Sara ako sa mga panday nga maobra ka iskwilahan para sa inyo mga kabataan kag kaapuhan nga kon mahuman, tanan kamo malipay.”

“Yapon run,” hambal ka manoghimus.

Nagtiriripon kami nga grupo agud magkaun. Ang dapli namun ginisa nga sardinas nga amun man dara, ginpislitan ka apat ka bilog nga kutikot kag ginpitikan ka isot nga asin. Tungud pwirti gid ang amun kapoy kag gutum, wara kami ka batyag kang kakahang, kag kon parti kanakun, duro man ang akun lumuy kag kayaba. Pagkatapos yapon nakapanihol ako it sungaw! Ginpautwas ko ang akun kakapoy paagi sa pag-untay ka akun lawas kag naghanda sa pagturog. Priparasyon dayon sa sunod nga adlaw nga magaumpisa ang obra.

Aga pa, nabatian ko run ang singgitan ni Kapitana sa apo nga sarawayun kag indi kasaho magpuroy. Nakayuhum ako sa pagpamati samtang nagahigup ka mainit nga kapi. Amo man ang amat-amat nga pag-abot ka mga pumuluyo sa amun ginadayunan. Kada isara may ginabitbit ukon ginapas-an nga nanarisari nga kararuton pati ang ugbos ka balagun nga alupidan nga pangsal-i sa bunga ka batwan. May rugto pa nga binulad nga kayos, nga kon indi ikaw kamaan maghimus, indi magpadasodaso, hay malingin ang ulo ka makakaun. Piro kon hanas ang madigamo, sigurado nga manamit pa sa kalokalo nga bihon.

Sa mga nag-aragto may sangka pinasahi nga bayi nga nagparapit kanakun. Nagayuhum nga nagasinyasan nga daw may gusto ihambal kanakun. Sa akun pagburobanta ang ana idad katluan kag lima, may lawas nga may kurbada, sa ana talinga may nagakabit nga aritos nga daw ana ni Kleopatra ugaring may bahul nga bukol sa ana liug. Indi tana makabati kag makahambal. Tawgun ko tana nga Auring hay bisan tana gani wara kamaan ka ana ngaran, bisan isinggit ko pa sa ana talinga. May bitbit tana nga darwa ka sipi nga saging sab-a kag gin-ay-ay na kanakun kag akun dya nga gindawo. Sa ana mga sinyas naman-an ko nga si Tay Bukay gali ang nagsugo nga ako gid kuno ang ana tugruan. Naman-an namun nga ginmitingan gali ka mga opisyalis kag mga pumuluyo nga hatdan kami ka mga ralaswahun agud makapiyan-piyan sa adlaw-adlaw namun nga pagtinir, agud indi kami magastusan hay maiwat gid man ang dapli sa dya nga lugar. Ako man, may nadumduman kag dayon ko pangita sa akun mga dara ka mga binhi ka nanarisari nga laswa. Amo dya ang mga binhi nga pinanagtag kato kang isara nga nagpadalagan senador nga ang ana ngaran may huni nga kiso kag kaldiro. Ginpanugro ko man kananda ang dya nga mga liso kag una gid si Ruben Bahul, sunod si Ruben Gamay, nga nagbaton. Ang darwa nga Ruben magbayaw kag malapad kuno ang anda taramnan nga bantud.

Pagkapamahaw, nag-umpisa run kami ka obra ka iskwilahan. Manami ang lugar hay naplastar dya sa malapad nga banglid, piro bastanti man ang tubig nga sarang namun magamit sa pagmiskla ka siminto. Nalibutan ang lugar ka nanarisari nga mga kahoy piro mahawan sa tunga nga parti. Rugto ang tinumpok nga mga baras kag graba nga ang mga pumuluyo mismo ang naghakot halin sa pangpang ka suba gamit ang bakag kag basiyo nga sako. Ginasukub dya kada lata ka mantika kag ibaydan suno sa lista. Tuwang-tuwang ang ginausar ka mga laki. Ang mas purus kag maskulado amo tana ang pinakaduro nga tinumpok. Si Ruben Bahul nga may turoturo man ang ana lubut ang may pinakaduro nga nakwarta hay hanas tana sa pagpas-an ka mabug-at. Mahal pa ang ginbayad sa hakot sangsa bili ka baras kag graba sa baraligyaan.

Mas abansi gid man tana ang may ginahuptan nga kabayo hay makasarang magkarga it darwa asta tatlo ka sako. Rugto ko run nakita ang kabayo nga nagapusnga kang nagapaagto pa lang ako sa dya nga baranggay. Basa ang ana lawas kag nagabukal ang ana laway sa kabudlay. Sa ana magtimbang nga kilid nagaid ang tag-sangka sako nga siminto. May gisi pa ang isara kag may sungsung nga hilamon tungud nakasagaid sa matarum nga bato.

Mabakas man ang mga mal-am kag mga kabataan sa pagpangyadi. Panahon run kuno liwan nga masudlan ang anda nga mga bulsa. Baynti pisos ang suhol sa kada lata, gani ang mga manintuk nga kabataan nagabitbit ka silopin kag gamay nga lata agud idugang sa tinumpok ka anda lola. Kon akun turukun, daw ako ang nakapuyan, piro makita sa anda mga hulag kag pisuk ka anda mga mata nga wara ti sinyalis kang kakapoy. Ginpamangkot ko ang sangka bata kon anhun na ang anang kwarta.

“Ibakal ko dulsi nga Tam-Tam,” nagakadlaw nga sabat na. Nagpadiwal pa dya kanakun.

Sigi tana ang amun obra, padayon man ang hakutay kag sukbanay. Pag-abot ka Sabado ang baydanay, ang tanan nagakalipay. May tinawo ang kontratista nga nagadara ka isuhol sa mga manoghakot abay man ang inogswildo kanamun. Sa adlaw ka Dominggo, nagapahuway anay kami ka obra. Nagatigana gid kami ka tyimpo sa paglagaw-lagaw palibot sa baranggay agud mangilala sa mga katawhan bisan lang sa itsura. Kaimaw kang nangin suud ko nga amigo nga si Ruben Gamay, nag-agto kami sa nagapinunsok nga mga kabalayan. Nagpundo kami sa balay ka anda Sikritaryo kag rugto naabutan namun tana nga nagalasa ka darapli sa igma. Abi ko manok, piro mga pispis gali nga ana gintiro ka pusil di bomba. May nakahawla pa nga bag-o lang natubuan ka kuyus nga daw agila ang itsura.

May sangka bata nga laki nga syam ka tuig ang idad nga nagasag-ub ka tubig ang nagyuhum kanakun. Ginpamangkot ko tana kon ano run ang ana nga grado. Wara tana nagsabat, ginturuk lang ang tikab ka akun bibig kag si Sikritaryo ang nagsabat nga apa kag bungul ang bata na nga si Tikboy. Ang magurang na nga bayi nga nagaidad dosi kag nagapatuyub ka galingan nga bato nga pangrupsak ka mais, apa kag bungul man kag pariho sanda darwa nga wara pag-iskwila.

“Kanugon sanda,” hambal ko sa akun kaugalingun.

Sa tambi nga balay gali nagaistar si Tay Bukay, ang mal-am nga nagdapulay ka akun nga uyahun. Gintawag na ako nga mahapit anay kag ginpakilala na ako sa ana mga kabataan. Rugto gali si Auring, ang bayi nga bahul anang aritos kag may bukol sa liug. Ang ana magurang nga apa kag bungul man ginhimuslan ka sangka laki, ginbinlan ka sangka bata nga bayi, kag sa bahul nga disgrasya kag kadimalasun, ang bata nanda apa man. Ginbato-bato ni Tay Bukay ka istorya kanakun nga duro rugya sa anda lugar ang mga apa kag bungul nga bisan sa ana mga kadugo pa lang, duro run. Bata na man ang asawa ni Sikritaryo nga wara ti dipirinsya, piro kay Tikboy kag sa magurang nga bayi nag-agto. Lima gid sanda nga mga apo ni Tay Bukay ang may dipirinsiya.

“Kapinasahi nga kapalaran,” ang natikab ko sa akun hunahuna. Nanugid kanakun ang ana asawa nga sa pag-isip na, bali napulo kag walo gid sa anda baranggay ang may amo nga dipirinsya kag ang iba may aman pa nga bukol sa liug hay basi kulang sa bitamina. Wara pa ti kasiguraduhan kon mabuhinan sanda, basi madugangan pa.

“Indi lang, Tay, pagpangasubu, hay kon ako papiliun, mas nami gani ang inyo sitwasyon hay ang inyo balay pirmi gid malinung kag matawhay.” Nagkadlaw si Tay Bukay it malas-ay dungan panampuay.

Namangkot ako kon may nagatukad man nga mga manogbulong sa anda lugar agud lantawun dya nga mga problima. Malaka kuno kag sa panahon lang kang kampanya, hay narayuan sanda. Kag kon mangayo ka bulong, kalabanan para lang sa sakit ulo. Nasiplatan ko ang bilog nga rilo sa dingding nga wara pag-andar, may litrato kang nagayuhum nga bayi kag ang anda alkaldi nga nakapamana ka akun man kasimanwa.

Duro pa raad ang amun pagaistoryahan ugaring basi mawili kami kag maatrasar sa amun aragtunan. Kag nawili gid man hay nakasukad run si Auring ka tinig-ang nga may sakut nga sadsadan. May ginat-an nga dagmay kag orang nga malabug ang mga kagat ang ginlangkay. Ginhawidan kami nga darwa ni Ruben ka ana tatay kag ni Auring nga garut ang pamaypay ka darwa na ka alima nga nagahambal ka puro lang, “Ah, ah, ah!” Wara kami nakadis-ayri sa tawag ka grasya.

Nagtukad pa gid kami ni Ruben Gamay paagto sa anda balay pagkatapos namun patantan sa gin-igma namun nga dagmay. Rugto ko run nakita ang daw paraiso nga lugar nga nahamtangan ka balay ni Ruben. Tam-an ka duro ang ginahuptan na nga mga kanding kag baka. Ginapaluyaw lang sa malapad nga buruy-an, bastanti ang hilamon kag bastanti ang masinaw nga tubig para sa mga kasapatan. Wara gid man ti nangisug nga manakaw tungud nalibutan ka kudal nga nahuman sa bagakay. May paltik pa nga di dosi nga amo ang andang ginagamit sa pagbantay kaimaw ang ana soltiro nga bata. Nagtigis tana ka tuba kag naglab-ok ako. Rugto ko liwan nadumduman ang akun pag-antos tukad kang nagapaagto pa lang kami ka amun grupo amo nga midyo gin-inanay ko run lang ang pag-inum. Ginhatud pa gid ako ni Ruben sa amun darayunan hay maobra liwan kami sa sunod nga adlaw.

Balik obra ruman para sa ginakasakuan nga iskwilahan. Padayon ang hakutay ka matiryalis, linagapok ka martilyo kag huni ka lagari. May nagasamo ka siminto, may nagaobra ka kabilya kag may nagasintada para sa dingding. Amo dya ang mga tururukun sa adlaw-adlaw samtang padayon man ang pag-iskwila ka mga kabataan sa nagaturo kag madali run lang maguba nga iskwilahan. Rugya ka dya nagamaistra ang bayi nga taga-Sibalom kag sa tinuig na nga pagsirbisyo, nakapamana ka bata ni Kapitana nga amo ang nagaabat kag hatud kana sa lugar ka sarakyan. Basi sa sigi-sigi nga abat kag hatud, nahulog ang baratyagun nanda sa kada isara. Napulo ka tuig ang gurang na sa lalaki kag nakabata sanda ka darwa ka bilog: si Nenet nga sa ikarwa nga grado kag si Onyok nga sarawayun. Natingala gani ako sa hambal ni nanay na nga ako kuno ang gusto ni Nenet nga masibit ka ana ribon kon magsaka tana sa intablado sa adlaw ka sira-klasi. Naurungan ako hay andut haw nga ako pa hay may tatay man dya.

“Daw alang-alang gid ba, Mam. Tapos run sigurado ang iskwilahan sa amo to nga adlaw kag nakauli run kami.” Nagyuhum lang si Mam. Ano abi hay pirmi ko si Nenet ginatugruan ka karan-unun sa kada agi na nga maiskwila kag ginabaklan kon makadungan kami sa tyanggi nga ang mga baligya ginapakabit lang sa bintana. Dulsi lang man kag mani ang ana ginatudlo. Ginbul-an ko ka bitsin, nag-ulung-ulung hay indi pa tana kuno kamaan magraha ka linapwahan. Nangako ako kana nga ako ang masibit ka ana ribon agud indi lang maduraan ka paglaum ang bata.

Katluan run ka adlaw ang amun pag-obra kag haros gamay dun lang ang mga orubrahun. May atup run nga sinas, napalitadahan run ang mga dingding kag pag-un run ang mga salug nga simintado. Nagalinagumba run ang mga kabataan sa oras kang kahapunanun kag ang mga pamatan-un nga nagaistambay sa oras kang kagab-ihun. Wara tana rugya sa baranggay ti kuryinti hay maputo ang Anteco sa posti kag sa linya pa lang hay rapit run tana dya nga baranggay sa banwa ka Leon, Iloilo. Mayad tana ang may sarang makabakal ka batirya ka sarakyan hay makapakarga sa gin-indonar nga “solar” sa andang baranggay. Bisan kiraw ang siga ka gamay nga plurisin, makita ang pasi sa bugas antis magtig-ang.

Bahul gid ang nadura sa akun lawas hay bisan wara ako nagmasakit, ang akun haron nagniwang. Tatlo gid ka buho sa akun paha ang nag-abansi. Puraot ang amun pagdapli, unay ang uga nga sapsap kag hawul-hawul sa adlaw-adlaw. Maswirti kon may nagmaniya nga baka ukon nahulog sa pil-as. Nagaamutay kami nga grupo para makatiraw kami kang karni bisan kulabos sa panakut. Barato tana rugya ang kanding. Nagbakal man kami bisan ang darwa namun ka imaw indi kauyon. Ang luwag, kaldiro, pinggan, kutsara, anda tana ginapain hay tungud indi kauyon. Nagmantinir sanda ka wara ti apdo nga asin kag sapsap sa apat ka adlaw, samtang nagagus-ab tamun ka gintapa nga paa ka kanding. Kon kis-a manok man nga bisaya. Dayaun tana dya nga klasi ka dapli. Mayad tana kon atay kag batikulon ukon mananam nga iwi ang mapislong sa pinggan ko hay nami ang akun yuhum. Piro kon liug gani ukon gusok, malain ang akun pamatyag hay ang akun mga unto pira dun lang kabilog, ang iba mga utod kag kon magkadlaw ako midyo makini.

Pirwisyo man kis-a ang sapat nga nagapangutot sa amun lawas. Nagadura ang iba namun nga mga kaimawan sa oras ka obra hay rugto gali sanda nagapakuribung sa likod nga parti ka iskwilahan kag nagalugit sa pisti nga tungaw. Kon diin pa mabudlay kaluton, rugto pa nagakutot. Mantinir tamun ka uga kag linapwahan, anda tana lab-as nga itlog kag tarong. Bisan sa amun pagturog, disturbo man. May hulid ako sa papag nga baratangan. Abi ko nagamasahi sa ana nga manoy hay todo ang uyug. Ginsiko ko kag pamangkuton kon nagaano. Sabat na indi kuno katurog hay may tungaw sa ana pusod kag itlog. Bisan manok gani nga amun ginaihaw may agi kang kagat sa pakpak kag sa tuhod. Nagaindakal nga ininit ang sabat kag ginatablug namun ang samad, basi may nagapabilin pa. Bisan ang mga bata nga mga magagmay pa, basta maglagaw sa mga kahilamunan, ginahalitan man kag nagatiriyabaw nga itudsun ukun sunugon sa kalayo kang kingki ang nagkutot sa anda pusod. Basta tyimpo ka tag-irinit, nagatuhaw dya nga mga pisti kag tumalagsahun hay sa kaduro nga baranggay ang inobrahan namun ka iskwilahan, rugya lang tamun kasapo ka amo dya nga insikto. Ang akun solusyon, asupri nga ginsamo sa lana it niyog. Amo dya ang akun ginapalhit sa akun lawas agud indi sanda magpilit.

Daw ginahunos lang ang mga inadlaw sa amun pagtinir. Obra kami umpisa Lunis asta Sabado, kag kon Dominggo nagalagaw kami. Balay ni Tay Bukay kag ni Sikritaryo lang man ang amun istambayan. Kon kaisa nagatagay kami ka Tanduay, para lang malugpayan ang amun kapoy kag mabulong ang kaluya nga amun nabatyagan hay rayu kami sa kadatagan; nagakanta-kanta, kag nagaistorya kang karadlawan nga pati mga apa kag bungul sa amun palibot nagakadlaw man bisan wara makamarasmas ka amun ginarangsi. Nagakadlaw kag nagapalakpak pa si Auring bisan wara kaintyindi. Sa ulut ka amun pagtagay, ginatugruan ko man tana ka amun ginasumsuman nga inasinan nga mani kag sinanlag nga mais. Sa pihak ka ana sitwasyon may maniki nga pagkalipay ako nga nakita sa ana nga uyahun.

Natapos ang amun obra lima pa ka adlaw antis ang adlaw nga natalana. Darwa pa ka simana kag sira-klasi run, piro indi run ako makapalawid para sa ginpangako ko kay Nenet nga ako ang masibit ka ana ribon. Tana ang nagapanguna sa anda klasi, hay luwas nga maaram gid man, nanay na pa ang anda maistra.

Tyimpo run ka pagpaalam. Naglagaw-lagaw kami nga grupo sa kada pamalay kag nagbilin nga andaman gid ang bag-o nga iskwilahan. Nag-agto man ako sa balay ni Tay Bukay kag naglisinsya nga mauli run kami sa sunod nga adlaw. Ginhakus na ako kag ginharkan sa magtimbang nga uyahun nga daw bata na ako sa ana pamatyagan. Rugto man si Auring kag ang ana manang. Nagarara sanda ka baraligya nga banig piro anda anay gin-untatan. Naurungan si Auring pagkakita na kang kumpas ka akun alima nga nagatudo sa diriksyon ka San Jose. Nagparapit sanda kanakun, abay ang ana magurang, kag ginkaptan nanda ako nga daw nagapangamusta hay naintyindihan nanda nga indi run kami magkiritaay liwan. Nakita ko man si Auring nga daw may ipaathag hay may luha sa ana mga mata. Bisan apa kag bungul sanda may baratyagun kag kamaan man maghigugma.

Rugto man sanday Sikritaryo, anang asawa nga bugto ni Auring kag nanay ni Tikboy – ang bata nga bisan pasi ka paray ginahimo nga buntis agud bul-un ang bukay nga buhok sa akun ulo kon nagapahalay-halay ako sa anda balay. Mabuul lang ako ka puti nga papil kag itudlo ang akun alipudwan, intyindihan dayon ni Tikboy. Ginatugruan ko tana ka suhol piro indi magbaton. Haros tanan nakamaan ka adlaw kang pagpaalam namun sa baranggay. Nag-ihaw pa kang kanding si Ruben Gamay para sa amun panyapon. Ako ang naggarong ka sangka lapad nga langgaw agud indi run makatusngaw ang kanding.

Pag-uli namun sa balay ni Ruben Gamay, mansigputos kami ka amun mga binagtung abay ang mga pabalon. May baraidan pa ako nga bato nga nagabug-at ka darwa ka kilo. Si Ruben Gamay man gihapon ang mapas-an, sigurado.

Dungan sa pagpamalo ka ilahas nga amun pirmi mabatian sa marayu, naghanda run kami ka amun mga dara pauli samtang nagainum kang kapi nga barako. Imaw namun si Kapitana, mga baranggay tanod kag mga istudyanti nga nagaiskwila sa San Jose. Nagasararamo lang ang amun mga istorya sa dalan samtang nagapadulhog kami. Si Ruben Gamay talagsa lang nagasugpon hay tana ang nagapas-an ka akun mga gamit kag binagtung, imaw man ang ana gintugro nga baidan.

“Paalam run,” ang sambit ko sa akun kaugalingun. “Sa baranggay nga buta kang katawhayan kag kalinung hay duro ang indi makasinggit kag indi makabati. Kabay nga sa pihak ka inyo kasimpli sa pagpangabuhi, may natigana sa gihapon nga paglaum.”

Sa dalanun, akun naagyan ang mga pinuno ka okra nga gintugro ko kay Ruben Bahul. Sa sobra kap-atan ka adlaw nga amun pagtinir, sigi run ang pamulak kag duro run ang mga bunga ka okra. Patimaan sa sangka hurubatun nga kon may gintanum, may aranyun.

- Katapusan -

“Anghil! Anghil! Anghil!” ang singgitan ni Beatriz nga nagadalagan nga nagatangra sa langit nga nagakumpasan ka anang mga alima nga daw may ginalagas kag ginapaypayan.

Naghalin sa imol nga pamilya si Beatriz, nga sa idad nga kinsi anyos pa lamang nagpamana ka sangka suldado sa panahon nga nagahingapos ang Ikarwa nga Inaway Pangkalibutan. Gindara tana ka anang bana sa andang lugar sa pihak nga probinsya nga iba tana ang andang hambal sangsa anang namat-an. Ang anang nangin ugangan nga bayi nga si Anastasia nangin mapinalanggaun kanana kag mauti piro may pagbatas nga nagatudlo kag nagatuytoy ka mga hirikuton sa sulud ka panimalay. Si Romano nga bana ni Beatriz amo ang agot nga bata ni Anastasia, kag bilang suldado, ginadistino tana sa iba nga mga lugar kag ana lang nga ginabilin ang anang asawa kag kabataan kay nanay na.

Ang indi lang masahuan ni Beatriz amo ang anang mga biras nga sanday Leonisa nga asawa ni Aderiano kag Juliana nga kay Alfonso, hay indi nanda mabaton nga daw mas suud ang kaangtanan ka andang ugangan sa andang bag-o nga biras. Iki lang nga sala ginapabahul gid nanda kag ginapangitaan gid nanda ka pamaagi nga maaway si Beatriz.

Sangka adlaw nga pyista sa banwa ka Concepcion kon sa diin sanda nagauli, nag-ilis si Beatriz hay masimba. Ginsuksok na ang anang pinakamanami nga bistida nga ginrigalo kanana ka anang bana kag ang pinya-pinya nga aritos nga isnubong nga aliali nga pinanubli na pa sa anang nanay. Pagkakita ni Leonisa ka bayhun ni Beatriz nangyambi dya, nang-ughad kag nagpanupra.

“Ay, asig! Abi mo kon sin-o gid kon mag-ilis-ilis. Daw sa pampam kon magbayo-bayo. Ay, tabi ko lang,” ang pagmulay ni Leonisa kay Beatriz, nga nagatararawis gid ang sungad kag nagamurudlo ang mga masluk.

Wara lang dya gintamud ni Beatriz tungud nga nalibayun tana. Piro kang matalupangdan ni Leonisa ang nagaidlak nga aritos ka anang biras, nag-indakal dayon ang anang dugo hay dumdum na nga ana ang aritos kag gintakaw ni Beatriz. Ana dya nga gin-arangka agud bawiun ang alahas.

“Hoy, takawan! Dar-a dya ang akun aritos. Andut nga pinasilabtan mo ang bukun ti imo?” ang nagahara-hara nga pagpasibangud ni Leonisa.

“Akun tana dya. Pinanubli pa tana dya ni Nanay kay Lola kag gintugro na kanakun,” ang rason si Beatriz.

Piro indi magpati si Leonisa, gani ana nga ginkamug si Beatriz kag nagdumugay sanda. Pagkatumba ni Beatriz gindakup dayon ni Leonisa ang mga aritos ni Beatriz kag ginpamuklas. Nagkarabitas ang anang mga talinga. Tungud sa sakit, ginbuy-an na si Leonisa kag magtiyabaw. Naabutan sanda ka andang ugangan nga nagailig pa ang dugo sa bagiing kag liug ni Beatriz halin sa mga bitas ka talinga. Ginbulong ni Anastacia ang mga pilas kag ginpatawag si Leonisa agud nga mahusay sanda. Ginhambalan ni Anastasia si Leonisa nga ibalik ang aritos ni Beatriz. Indi na pa raad pagbalik kag duro pa ang anang mga baribad, piro kang magtaas ang limug ka ugangan kag magdalung ang anang mga mata, wara ti nahimo si Leonisa kondi ang magtuman. Kang urihi nakita ni Leonisa ang ana paris ka aritos nga parihas gid ka ana ni Beatriz sa anang surudlan sa aparador. Tam-an ka bugalun si Leonisa nga indi dya makamaan magpangayo ka patawad. Ginakalipay kag ginapahadak na pa ang naaguman ka anang biras tungud sa anang hinimuan.

“Ti man, karapungil man talinga na. Ako sampurahan na raw,” ang anang hambal nga nagakumpasan kag nagabarangisi nga kitaun pa ang anang mga sangkil nga daw bangkil kang nagabangirit nga ayam umang.

Nauli man ang aritos kay Beatriz piro ang sakit sa baratyagun kag marka ka bitas sa anang mga talinga indi mapanas. Nagtugro dya kang kasubu kag kasakit sa anang adlaw-adlaw nga kabuhi, gani nagdangup tana sa pagpangamuyo.

Nagahimus tana ka andang igma kag nagaisarahanun sa kusina kang hinali lang daw may naghagunus nga hangin, kag kang pagbalikid na sa bintana, may nakita tana nga nagatindug sa anang tupad nga daw tawo nga sobra ka ambung kag tam-an ka silaw. Ang anang buhok daw dulaw nga buhok ka mais, nga ang kalabugun nagaduut sa anang abaga kag ginapurungan kang makitid nga korona nga bulawan nga napugtakan ka nagainggat nga bato nga duag asul. May mataas ti bayhun nga nagabayo dya kang malabug kag puti nga daw panit ka sibuyas nga manipis kag daw nagasirang ang sanag ka anang lawas nga daw sirak ka adlaw nga nagalahos sa kurtina kag may ginakaptan nga baston nga kahoy nga nagaramag. Nagkurudug si Beatriz sa kahadluk kag nagduko.

“Beatriz, indi ikaw maghadluk,” ang hambal ka tinuga. “Ako ang anghil nga si Rafael. Ginpadara ako ka Ginuong Dyos agud magbulig kanimo sa imong kalisud kag sa mga tawo sa imo palibot nga nagakinahanglan.”

Daw gin-udum si Beatriz kag wara gid tana makatikab ka anang baba.

“Mamulong ikaw ka mga nagamasakit kag imo lupigun ang mga ispiritu kang kadulum kag mga idalmunun,” ang pagpadayon ka anghil.

“Paiwan bay hay amo man lang takun ka dya kag wara ako ti tuman nga kaaram hay naba lang man ang akun tinun-an?” ang nabungat ni Beatriz.

 “Ano bala ang rugyan kanimo?” ang sabat ka anghil. “Amo ria ang gamitun mo.”

Nagturuk si Beatriz sa anang kaugalingun, nagpahurub-hurub kon ano nga bagay ang gintumud ka anghil. Namarasmasan na nga nagakaput tana ka luwag nga himo sa paya kag kawayan. Ginbayaw na dya agud ipakita sa anghil kon amo gid man ang ginatumud na.

Nagyuhum ang anghil kanana kag magtango-tango, tanda nga amo gid man ria ang anang ginatumud. Kag dayon dya nga naghambal, “Dangawa ang karaptan ka luwag halin sa punta. Kon diin makaabot ang imo dangaw butangan mo kang kurit bilang paratandaan. Gamitun mo dya bilang biridlan agud maman-an ang balatian ka mga tawo nga magparapit kanimo kag maman-an ang dapat maman-an. Indi ikaw magpalibug, tudluan ko ikaw ka imo mga himuon kag hambalun.” Dayon ginpamangkot tana ka anghil. “Batunon mo bala ang dyang buruhatun?”

Nagtango-tango si Beatriz, timaan ka anang paghangdo. Nagtangra ang anghil, dayon naghumlad ang anang mga pakpak nga maputi kag maralabug. Kalum-uk sulngun ang mga bulbol ka anang mga pakpak nga daw ana ka bag-ong buto nga pisu kag ang anang mga kuyus daw ana ka higanti nga pating kag nagabanaag sa kaputi bisan nga masanag ang sirak ka adlaw sa adlawun. Paghayaw ka anghil nga manoglupad, nagduko tana kay Beatriz kag nagyuhum kag gintandug na ka anang baston nga nagaramag ang luwag sa alima ni Beatriz.

Paghalin ka anghil, ginlagas dya ni Beatriz, nga nagadagandan panaog sa pito ka halintang kang kawayan nga hagdan, nga daw nagalutaw ang anang pamatyagan. Wara gid tana makatalupangud nga nagaagi tana sa hagdan hay ang anang paminsarun kag baratyagun buta kang kakunyag sa anang nakita. Nagadalagan tana sa karsada nga lupa kag bato-batuhon nga wara ti sinilas, piro wara makabatyag kang sakit sa anang pagtapak ka mga rupsak kag matarum nga mga dakal-dakal, hay ana pa angud makita ang anghil nga nagalupad pamurud-an asta nga nag-alimunaw dya sa mga alipuup.

Nagasinggitan si Beatriz nga nagadalagan samtang nagapaypay sa Anghil. “Anghil! Anghil! Anghil!”

Ang mga nakakita kay Beatriz nagakuon nga nag-umang dya, hay wara sanda nakakita sa anang nakita. Nakadalagan tana kang haros mga tunga sa kilomitro nga paglagas sa anang nakita nga nagabitbit gihapon ka anang luwag. Buhay-buhay nagasunod nga nagadalagan ang anang ugangan nga si Anastasia kaimaw si Hipolito, ang buringut nga laon nga bayaw ni Beatriz nga bata man ni Anastasia, nga daw kabayo ang anang itsura kon magkusmod. Dalidali nga gin-agbayan ni Anastasia si Beatriz agud hagadun nga mag-uli. Sigi ang panurugidun ni Beatriz sa anang ugangan nahanugud sa anang nakita piro wara sa bungug ni Anastasia. Asta sa pag-uli, wara ti nagpati kanana.

 “Karuluoy man, indi na siguro masarangan ang kapiut kag kabudlay ka pangabuhi.”

“Ano hay sobrahan man mong ang anang mga biras!”

“Ay, uduga ka dahon ka banban, basi kon dinakup ka hangin.”

“Dali, lubaki to ka luy-a kag banyusan, basi ginsurong.”

“Bul-i to kang kamangyan kag tuubun, basi kon nabughat lang.”

Ang nanarisari nga mga tugda ka mga tawo haros ginhimo man tanan kanana ni Anastasia agud lang mabulong ang kon ano man nga masakit nga basi ginaaguman ka anang manugang.

Wara ti makahangup kanana. Ginahimo lang tana nga karadlawan ka mga tawo sa palibot. Ginakabig tana nga umang. Kalisud ka anang kahimtangan nga wara tana ti masugidan nga makamaan magpamati kanana. Nadumduman na nga mag-agto sa pari, kay Padri Juan sa simbahan ka Concepcion, agud isugid ang anang nakita kag nabatian tuhoy sa anghil nga nagpakita kanana.

“Beatriz, uli ikaw sa inyo balay, magkaun ikaw kag magturog agud makapahuway kaw ka mayad,” ang laygay ka pari kanana.

Nag-uli si Beatriz nga nagahuyhoy ang anang mga abaga.

“Andut indi sanda magpati kanakun? Andut ako lang ang nakakita?” ang anang pamangkot sa anang kaugalingun nga indi na man masabat.

Nadumduman na nga mag-agto sa San Agustin, ang kaingud nga banwa, nga nagalaum nga pamatian tana ni Padri Andres nga kura didto. Ginbaton matuod tana ka pari kag ginpamatian, piro sa pamatyagan ni Beatriz, wara man tana gihapon ginpatihan. Nagpasalamat tana kag nagpaalam agud mag-uli lamang.

Bisan wara run ginapaabot kag ginapangita, nabaton ni Beatriz ang ginapangayo nga patihan ang anang ginahambal paagi sa mga hitabo nga nagpakita ka anang angkun nga abilidad sa pagpamulong.

Si Misis Tarcila Pureza, ang maistra nga nagatudlo sa elementarya sa banwa, wara makaagto sa iskwilahan hay ang anang bata nga si Eduardo nga nagaidad pa lang ka darwa ka tuig, tatlo run ka adlaw nga nagasaka-panaog ang hilanat. Hinali lang nga nagkudug-kudug kag nagduros ang anang mga mata, nagparangit-um kag nagdunglay. Nagasala si Misis Pureza. Dayon na putos sa patadyong ka anang bata kag bulakwitun kag magdalagan sa karsada. Haros sangka kilomitro ang anang gindalagan. Nakaabot tana sa balay ni Beatriz.

“Beatriz! Beatriz milagrosa! Abaw, dali tabang! Bulnga ang akun bata, buhia! Ay, abaw, maluoy kaw!” ang tiyabaw kag pakitluoy ni Misis Pureza.

Naggawa si Beatriz sa bintana. Kang ana makita ang maistra nga nagasaramihay kag nagapanangisun, nagdagandan tana panaog. Ginkaptan ni Beatriz ang luspad nga bata kag ginpulsuhan. Wara run ti pulso kag wara run man nagaginhawa.

 “Maluoy kaw, Beatriz, buligi ako, buhia ang bata ko,” ang daw umang nga bururat-un kang nagakahanusbu nga nanay.

Indi kamaan si Beatriz kon ano ang anang himuon. Ginpasaka na si Misis Pureza sa balay. Nagturuk tana sa palibot, kag nakita na sa kilid ka andang balay ang mga butonsilyo nga hilamon, nga ang anda ka dya nga mga dahon daw nagapamaypay kanana. Dalidali na dya nga ginpanghir-is. Ginpanghulbot na pati ang mga gamut ka dya. Kang nakatipon tana kang may kaduruhon nga indi run makuum ka anang alima, nagsaka tana agud hugasan kag pugaun ang mga dahon piro wara ti duga. Nasiplatan na ang almires nga nagapula pa sa linubak nga maram-un. Ana dya dalidali nga ginhugasan, kag ginlubak ang mga hilamon. Ginpuga na dya piro wara gihapon ti duga. Gintughungan na dya kang sangkidit nga tubig kag pugaun liwat, kag gintayhun na ang duga sa baba kang wara ti animo nga bata samtang nagakutib-kutib ka anang parangadiun nga nagatubod lang sa anang mga bibig. Sigi ang urahab ni Misis Pureza nga daw wara ti makalugpay kanana.

Inabot si Beatriz ka anang irihiun kag nagdalikat nga mangihi. Haros matapos ang anang irihiun, nag-ubo ang bata nga daw nasal-ukan kang nagaukal-ukal nga badlo.

Nagsiyagit si Misis Pureza, “Beatriz, dali! Dasiga!”

Dalidali nga nagbungkaras si Beatriz nga haruson ka batak ka anang baratakun kag magdalagan nga nagakay-ad ka anang nawagak nga ubit paagto sa magnanay. Nagbalik ang duag ka pungyahun ka bata. Nagmukra ang anang mga mata kag nangayo nga matiti. Kang makasuso si Eduardo sa anang nanay, daw hangohango nga daw buhay gid nga wara masudli ang anang ginahab. Kang mabusog, naghiwaus dya nga magpanaog, nagsipal kag nagdalagan-dalagan nga daw wara lang ti natabo. Daw ginpahid lang ang anang masakit.

Nadumduman ni Beatriz ang mga ginpanghambal ka anghil kanana. Ana napamatud-an sa anang kaugalingun nga bukun lang bunga ka anang hunahuna ang anang nakita nga anghil. Bukun lang dya panurukan nga dara kang kakapoy ukon kang kagutum. Wara tana nag-umang, nasurong ukon nabughat. Matuod ang anang nakita kag nabatian. Sangka anghil nga nanaog agud magbulig kanana. Gintudluan tana kon ano ang himuon kag kon ano ang hambalun.

Tungud hay maistra si Misis Pureza, madali nga mapatihan ang anang mga panaksihun nahanungud sa pagbanhaw ni Beatriz ka anang bata nga napatay. Madasig nga naglapnag ang balita sa bilog nga banwa ka Concepcion kag kaingud nga mga kabanwahanan, nga raku ang mga nag-aragto sa andang balay agud magpabulong.

Wara ti nabadwan si Beatriz sa pagpamulong hay wara man tana nakatuon nahanungud ka dya. Wara man tana ti nakilala nga mga bulong. Nahangawa gid tana kag nahadluk kang paggawa na sa bintana nakita na ang duro nga mga tawo nga nagahulat kanana. Gulpi lang tana nag-uplok agud indi nanda makita. Anhun na ang mga tawo nga nagaparapit kanana nga nagpangayo nga bulngon? Gintakup na ang anang mga alismud sa anang uyahun, nagpirung ka hugut nga ginabahulay, kag dayon nagpangadi.

“Abaw, Ginuo, tabangi ako. Indi ako kamaan kon ano ang akun himuon. Ikaw lang maaram kanakun kag sa mga tawo nga dya.”

Hinali lang may nagtuslok ka anang kilid kag nahangyus tana. Kang balikdun na, ana nakita ang sang-utod nga kawayan, kag ana nadumduman nga rugyan na gali sa dingding ginsurip ang karaptan ka luwag nga ang ana ka dya paya nga garalo napungal dun. Dayon daw ginapanalinga na ang mga tinaga nga ginhambal kanana ka anghil.

“Gamitun mo dya bilang biridlan agud maman-an ang balatian ka mga tawo nga magparapit kanimo kag maman-an ang dapat maman-an. Indi ikaw magpalibug, tudluan ko ikaw ka imo mga himuon kag hambalun.”

Gingunot na ang kawayan nga karaptan ka luwag, nag-agto sa kusina kag nagbuul ka sangka pungis nga luy-a, kag nanaog para atubangun ang mga tawo.

Sa puno ka langka may payagpayag nga kawayan kag sulidap kag may mga maralabug nga bangko nga kahoy nga amo ang ginapahuwayhuwayan kon tapos ang igma hay mahagbong kag mahangin. Dyan si Beatriz nagpungko kag sara-sara nga ginapaparapit ang mga tawo.

Ana ginakrusan ka luy-a ang dahi, busong kag mga alima ka anang pasyinti samtang nagakutib-kutib ang anang mga bibig. Dayon ana ginabanyos ang luy-a sa karaptan ka luwag ka tatlo ka bisis.

“Sa ngaran kang Tatay, kang Anak kag kang Ispiritu Santo, magsugid ikaw kang matuod kon ano ang ginabatyag ka dyang tawo.”

Gindangaw na dayon ang luwag nga nagapamangkot, “Sa utok?” “Sa tagipusoon?” “Sa atay?” “Sa apdo?” “Sa tinai?” “Sa burokburukan?” kag kon ano pa.

Kon nagatupung ang anang dangaw sa punta ka luwag, buut hambalun, wara. Piro kon maglabaw ka sangka purgada, huud, kon santunga, may dyan piro iki lang.

Ang mga bulong nga ana ginakuon sa anang pasyinti, mga tanum nga makita sa palibot. Ana man sanda ginatudluan ka andang hirimuon.

“Gaangun mo kag itambal.”

“Lagaun mo kag imnun.”

“Lubakun mo kag ibanyos.”

“Pabukalan mo kag inagnag.”

“Tuumun mo kag ihampul.”

“Huruman mo kag iparigos.”

“Pugaun mo kag iudug.”

Kang matapos ang malawig nga kubay ka mga nagapabulong, ginakapoy tana kag daw ginaubusan ka purus. Nagapangayo gid tana nga magpahuway. Wara tana nagasukot ka bayad, piro ang mga tawo nagapamirit nga ana batunon bilang sanag agud indi kuno tana pagbalikan ka balatian nga ana ginbulong.

Ang anang biras nga si Leonisa, ginsug-alaw ka mga kutsudira sa karsada kag gindulhan ka sugidanun,

“Aguy, Leoning, nagapamulong kuno si Beatriz? Karaku ka mga nagaagto kanana nga nagapabulong. Kag bati ko raku ang nagapamatuod nga nag-ayad sa andang masakit.”

Nagsabat si Leonisa kang may pagkaaristokrata, “Badwis na kan sa pamulong! Wara gani ti man-ihis sa mga buruhatun sa sulud-balay, mamulong pa? Ay, tabi! Sin-o tana kun-on na kan?”

Kang mabatian man dya ni Juliana, nagpangyambi lang tana kag magpatuyub ka anang kalimutaw kag magpamitot nga ginasundan kang pagkurisung. Wara lang dya pagsapaka ni Beatriz hay naman-an na kag nakasiguro run tana kang kon ano ang matuod. Amo dya ang nagatugro kanana kang kaisug kag kabakud.

Nagpadayon man ang pagdangup ka mga tawo kanana agud magpangayo ka tabang.

May nagparapit nga tawo sangka adlaw nga naduraan kang karbaw. Nagapati gid tana nga ang anang hayup gintakaw ka gabii. Ana dya ginpabilid kay Beatriz. Ginsugidan tana paagi sa luwag, nga ang anang karbaw wara gintakaw kag nakabuhi lang dya kag nakalambot ka lagaw didto sa Minuro. Ginbistahan ka tawo kag didto gid man ang anang karbaw nagaharab marapit sa mga pamalay ka Minuro.

Si Ponsing, sangka obersis nga nag-uli kag buhay nga wara makabalik hay indi na maman-an ang anang masakit. Duro run nga mga doktor ang anang inagtunan piro wara gid ti kaaraydan. Nag-agto tana kay Beatriz, hay basi pa lang kon amo dya ang makabulig kanana. Kang mabilid dya sa luwag ni Beatriz, naman-an nga tana gali ginsaskuhan. Gingamit ni Beatriz ang anang kinaadman nga ginatawag nga “Bawi.” Sa atubang ka mga tawo nga nagtambong nagtupa sa andang tunga ang nabaruron nga paborito nga puroy ni Ponsing, nga buhay na run gid wara makita hay nadura dya sa barko nga ana gin-obrahan. Kang ginpurot na dya, narusdag kag nahimo nga daw binukbok. Matapos to, nag-ayad si Ponsing sa anang balatian. Hay amo kuno to ang gingamit ka anang kaaway agud tana maamuritan.

Kang makauli si Romano halin sa kampo nga nadistinuhan kanana, ginsugidan tana ni Anastasia ka nagkaratabo kag ana man dayon nga ginsugidanun si Beatriz agud ana mahangpan ang tanan. Tungud ka dya, tunlos ang pagsakdag ni Romano sa anang asawa. Kang magritiro si Romano bilang opisyal nga suldado sa idalum ka gobyirno ka Amirika, nagapirmi run tana imaw kay Beatriz kag sa andang kabataan. Nagabaton lamang tana ka anang madahul-dahul nga pinsyon. Naghamungaya pa gid ang andang kabuhi hay nakapangtaba pa sanda kang malapad nga kalupaan. Bahul gid nga kalinung, kalipay kag kasulhay ang natugro ka dya kay Beatriz.

Tungud nakadawa-dawa run sa pangabuhi, ginpamuul ni Beatriz ang anang mga bugto agud nga dya lamang mag-uli marapit kanana. Dyan run lamang nakapangasawa ang anang darwa ka libayun. Raku ang nabuligan ni Beatriz paagi sa anang pagpamulong kag sa anang biridlan.

Si Eliseo ang isara sa mga libayun ni Beatriz nga naganigosyo ka bugas nga ana ginakumpra sa Iloilo kag ginakarga na sa bagon ka Insik nga si Bo Taoming. Abay sa anang pagpangumpra ka anang baraligya, nagbakal man tana ka mga bayo agud may pasug-alaw sa anang mga bata nga magagmay pa. Gin-abot tana ka anang irihiun samtang nagahulat kang paghalin ka sarakyan sa paradahan, gani ginbilin na ang anang mga pinamaklan kag nagdalikat nga mangihi. Pagbalik na warad-un ang mga daragkul nga surudlan nga papil. Gintakaw ang anang mga pinamaklan!

Sirum run kang makauli sanda. Dalidali na diritso sa balay ni Beatriz kag sugidan si Manang na ka natabo. Gintipon ni Beatriz ang anang mga bata nga pamatan-un. Kaimaw sa anang bana kag ni Eliseo kag anang asawa agud magpangadi ka Santo Rosaryo. Matapos nanda mapangadi ang kinsi ka mistiryo, ginpapungko na ang tanan palibot sa lamisa nga karan-an, nagpirung si Beatriz kag nagkutibkutib. Sa hinali lang naghagunos nga daw may nagaparapit nga buhawi kag anda nabatyagan ang mabaskug nga hangin. May nagturupa sa lamisa, mga binaruron nga mga kwarta nga papilun. Nagmurarat ang mga nakasaksi kang natabo. Ginapatihan nga ang mga gamit ginpamaligya ka nagtakaw kag ang bayad nabalik kay Eliseo paagi sa ginhimo ni Beatriz.

Si Leonisa, nga wara nagapati sa mga sugidanun nga anang nabatian nahanungud kay Beatriz, padayon nga nagapangyambi sa bisan ano nga mga pagdayaw nga ginpatungud sa anang biras. Nasapwan na sangka aga, ang bukol nga nagtubo sa anang tuo nga suso kag samtang nagabuhay nagadasig man ang pagbahul ka dya. Raku ang nagakuon kanana nga magpabulong kay Beatriz. Pati si Aderiano nga anang bana, nagaalungay kanana, piro nagapabilin tana nga bugalun kag nagapamiriphi.

“Ay, tabi bisan mag-iriwan, indi gid takun mangayo ka anang bulig kan,” ang bat-ulan nga sabat ni Leonisa.

Hasta nga nagbahul ang bukol nga daw nagasapnay tana ka pinulak nga bugas kon maglagaw.

“Ano ang dara mo nga ria, munggo?” ang inosinti nga bugno kanana ka ana nasug-alaw sangka adlaw nga nagapanaw tana sa karsada.

Nagabatyag run kang kahuya si Leonisa tungud ka anang kahimtangan kag nagapadugang dya pabug-at ka anang masakit amo nga pirmi lamang tana nagapabilin sa andang balay. Piro indi na run mapabuyanbuyanan ang pagngutngut ka anang suso nga daw mabusdik run sa kasakit. Indi run tana makakaun kag makaturog tungud sa busug nga nabatyagan. Amat-amat nga nagaluya ang anang lawas nga daw kandila nga nagaupos. Gin-agtunan tana kag ginsugidanun ka mag-asawa nga Juliana kag Alfonso.

“Kon indi mo pag-itunlun ang imong bugal kag magpaubus,” hambal ka anang amiga nga biras, “indi kaw gid mag-ayad kag basi mapatay ikaw nga wara ti kalinungan ang imong kalag.”

Naburung man si Leonisa kag nagpaturo-turo ka anang raut. Kang urihi nagpasugot gid man tana kag ginpangayo na nga paagtunon si Beatriz agud bulngon tana.

Nagdali-dali ang mag-asawa nga mag-abat kag mangabay kay Beatriz nga buligan si Leonisa. Mapainubusun man nga nagtawas si Beatriz sa balay nanday Aderiano kag Leonisa.

Sa gawang kang kwarto ni Leonisa, nagatindug si Beatriz nga daw nagapangalag-ag magsulud, piro kang nakita tana ni Leonisa, ginsinyasan tana nga magsulud kag magparapit sa anang ginabatangan. Si Leonisa mismo ang una nga nagbukas ka sugidanun sa anang buhay run ginaaway nga biras, bisan nga haros makatusngaw ka anang limug.

“Beatriz, nangin suyak ako sa kabuhi mo, kag duro ang imo pag-antos tungud ka akun mga ginpanghimo kanimo nga mga sayud kag sala. Patawara ako kon mahimo,” ang hambal ni Leonisa nga may paghinulsul kag nagaturo ang anang mga luha.

“Manang,” ang sabat ni Beatriz, “kon ang Ginuo nagpatawad kang nagpaantos kag nagpatay kanana, sin-o gid ako nga indi makapatawad kanimo? Huud, hugut sa akun tagipusuon nga ginapatawad ko ikaw.” Nagduko si Beatriz kag ginhagkan ang anang biras kag ginhapuhap sa dahi.

“Salamat, Beatriz. Kamayad gid kanimo,” hambal ni Leonisa samtang nagakiriwi ang bibig sa paghiribiun.

Ginbulong ni Beatriz si Leonisa, kag pagkaaga, nagbuswang ang anang buhay run nga nagabanug nga suso. Magligad ang pira ka adlaw, madasig nga nagkuyum ang anang pilas kag madasig nga naulian ang anang lawas. Umpisa kato, nagmayad man ang andang rilasyon kag nagsuud ang pag-amigahay ka tatlo ka magbiras.

Bisan ano ka raku ang nabuligan ni Beatriz paagi sa anang pagpamulong, duro angud ang indi makahangup kag magpati sa ana mga ginahimo, piro nagahipus lang tana kag nagpabilin nga mapainubusun. Ginahuptan na lang dya kag ginahalad sa Ginuo sa anang pagpangamuyo kag pagsimba.

“Ang kinaadman bukun ti akun kaugalingun kag bukun ti para kanakun,” ang kuon na sa mga nagadayaw kanana. “Ginpahuram lang kag ginsarig kanakun agud mabuligan ang mga nagakinahanglan. Pariho nga ang luwag bukun amo ang nagaraha ka pagkaun, ako instruminto man lang ka anang kabubut-un. Ang Dyos amo ang nagahimus agud mapabatyag sa katawhan ang anang padayon nga pagpalangga kag pag-atipan. Ang Ginuo nagabayaw ka mga nagapaumud ka andang kaugalingun kag himpit nga nagasarig lamang Kanana.”

- Katapusan -