Ragiwriw ka Pagsarig
ni Abraham M. Checa
“Unyok, pag-uli anay rugya kag imna ang imo gatas! Isuksok dayon ang imo puroy, kag indi sagi ka taris. Pabay-i lang ang karbaw.”
Amo dya ang matagsing nga limug ni Kapitana Doria nga nagatawag sa ana apo nga lima ka tuig ang idad. Tama gid man kasabad kag ulibadun ang anang apo hay bisan indi kasarang maglawig ka anda karbaw, tana gid kuno ang mapaharab. Gani imbis nga tana maguyod, nagakaradusmu sa yudyod ka anda karbaw nga matsura. Indi man kasaho magsuksok ka puroy hay ginakalaman kuno, sambit ka ana lola. Sangka bis gani nga ginwigit na ang anang puroy, nakita lang ka ana lola nga nagkaragisi hay gingus-ab gali ka baboy nga luyaw. May nagapirilit pa nga daw urasip ka niyog sa nabilin nga tila. Siguro bag-o lang kaun ang baboy hay kon kahapunanun lang sanda ginapakaun nga ginalawag paagi sa baragtingan nga pasok kang kawayan.
Amo dya ang tururukun nga akun nabugtawan sangka aga nga rugya kami sa magamay nga komyunidad agud ipatuman ang sangka proyikto nga mapasad ka darwa ka kwarto nga iskwilahan rugya sa nabukid nga bahin ka atun probinsya. Kap-atan kag pito ka mga adlaw ang gintalana kanamun ka Departamento ka Edukasyon asta matapos hay kinahanglan gid ka mga kabataan.
Bag-o kami makadab-ot, tuman ka lawid ang amun pagbyahi halin sa banwa ka San Jose asta sa lugar nga masarangan malab-ot ka pangpasahiro nga sarakyan. Haros apat ka oras kang magpundo ang sarakyan kag kami, kaimaw ka amun mangin giya, nagpahuway anay kag nagkaun hay tag-irigma run. Priparasyon dayon para sa malawid nga pagsagnoy paagto sa misyon.
Manog ala-una kang nag-umpisa kami panaw, mansig pas-an ka mga gamit pangkonstraksyon pati pirsonal nga kagamitan. Sa aragyan pa lang, duro ang agi ka mga halit nga gintuga kang nagligad nga bagyo. Mga natiphag nga mga pangpang ka suba kag banglid, mga balay nga bisan simintado nagsirko. Mga daragkul nga mga kahoy nga nagkarapukan kag nagabinalabag sa amun dalan. Pwirti ka siuk nga raad gintugruan ka atinsyon ka atun tagdumarahan gamit ang mga modirno nga mga makinarya pariho ka makatiringil kag nagaingaw nga mga lagari.
Sigi kami panaw, tukad-dulhog asta makalampuwas kag malambot sa lugar nga midyo matapan. Wara pa kami makatunga-tunga sa amun nga pagsagnoy sa amun aragtunan, nagpahuway anay kami sa naagyan namun nga baranggay. Ginpus-ang ko ang akun kargada nga haros baynti-singko ka kilo. Nagpanarapo ako kang nagatarabiris ko nga balhas, nagliad-liad agud mauntay ko ang daw nagkuru nga mga ugat. Wara magbuhay, gin-ay-ay kanakun ang sangka bol nga tuba nga akun gindaho, nga luwas nga libri, tam-an gid ang akun kauhaw kag wara ko pa maman-i ang paraabuton namun nga pagaagtunan. Pira lang ka lab-ok, naubos ko ang sulud ka garapon. Nagapanilap pa ako ka akun bibig hay basi may dyan pa nga pasagunson, piro naubos run hay ang akun mga imaw, pariho kanakun, uhaw man.
Nagsinyas run ang amun mga lider nga mapadayon run kami panaw hay basi madulman kami sa dalan. Ano gid bala karayu ang amun aragtunan? Pamangkot ko dya sa akun kaugalingun hay hambal na wara pa magtunga ang amun pinanawan. Dyos ko, kag Dyos namun tanan, san-o pa kami makalambot sa amun aragtunan? Nagaagaway run ang sanag kag dulum, andut nga pwirti gid haw karayu ang amun orubrahan? Amo dya ang pahaplit ko nga mga pamangkot nga wara ti nagsabat.
Padayon ang amun pagpanaw, ako gid pirmi sa urihi hay garut ang akun nga duyu. Tungud siguro sa dikta man ka akun idad nga sobra run sa nagalupok nga kwarinta. Nadugangan pa gid kang nagaipikto nga birtud ka sangka bol nga tuba nga akun ginpislong sa akun tubug, nagkuri ang akun paglagas sa akun mga imaw hay pamatyag ko, nagatakol-takol ang akun mga batiis kag tuhod. Haros tanan nga santos sa langit ang akun ginlawag, piro wara gid ka bulig hay tatlo ang akun tikang pasaka, isara ang atras sa akun pagtuklad. Nadugangan pa dya ka sabad nga kabayo nga nagbalabag sa akun aragyan. Indi ako makaintyindi kon manungay ukon mangagat tana hay nagatindi ang ana bulbol sa liug, nagapusnga kag ang mga kahig nagapangaykay sa lupa nga mabwilo kag maarangka kanakun. Nagabangirit pa dya nga daw sa malahay kag mangagat pariho kang nag-umang nga ayam. Rugto ko nabatyagan ang dugang nga pagkudug ka akun dughan kag tuhod kag nagpundo ako anay sa paghulat ka matabang. Nag-abot ang mga baranggay tanod nga maalaw-alaw kanamun, labi run gid kanakun nga ginabahulay it maramig nga balhas tungud sa kabayo nga imbis nga manipa ukon mangagat, daw manungay bisan bukun tana ti karbaw.
Haros mga tatlo pa ka kilomitro ang distansya ka lugar nga amun aragtunan kang ginbuul ni Ruben Gamay ang akun mga kargada. Nagmag-an ang akun kalawasan tungud wara run ako it ginapas-an kag tualya lang ang akun ginhawidan.
Si Ruben Gamay ang akun nangin salbabida. Tana pa ang nagtabog sa kabayo nga pwirti magpusnga. Bisan putot, maskulado tana kag may aman pa nga turoturo sa ana lubut. Hanas run gid man sa pag-usoy sa mga dalan. Imbis nga pas-anun na sa ana abaga ang akun dara, ginsablay na ang higot sa ana nga dahi para kuno balansi ang bug-at ka ginadara kag makabato tana sa tukad-dulhog. Naagyan namun ang mga taramnan kag mga kipot nga dalan nga bisan sa damgo wara ko pa maagtunan. Naagyan man namun ang mga paray nga may bunga piro manaba kag gamay lang ang mga inuhay tungud wara ka tiraw ka abono; kag mga mais nga ginkumpay lamang hay wara ti sulud ang bunga. Mga kabayo kag karbaw lang ang malipay. Nagapangagaw pa ang mga baka kag kanding nga nagairinag ang mga gusok. Nasug-alaw man namun ang itum nga baboy nga ginasundan ka ana mga idik nga nagatumba-tumba sa banglid. Ginpaluyaw ka tag-iya hay basi wara it daramog. Naluoy ako magturuk sa amo dya nga kahimtangan. Kon ako lang daad ang may ikasarang magbulig, piro pariho ka akun mga imaw, puraot man ako, amo gani nga nag-intra ako sa konstraksyon agud may itabang ako sa akun pamilya kag sa akun kaugalingun nga kinahanglanun.
Bahul gid ang akun pagpasalamat kay Ruben Gamay pagkalambot namun sa distinasyon. Magluwas nga myimbro tana ka baranggay tanod, libayun tana ni Kapitana kag tana ang gintugyanan nga mag-abat kanamun kag magtimbang sa amun mga ginadara hay paglaum kuno kami para matuman ang proyikto nga buhay run nanda ginahandum.
Sirum run kang mag-abot kami sa sintro ka baranggay. Nagpahuway-huway anay kami samtang nagapungko sa bangko nga bato, nagahigup ka gintimpla nga kapi barako. Naglantaw ako sa akun palibot kag nagdayaw gid ako sa akun nasaksihan nga kabuganaan ka tubig nga ginapaagwasa lang halin sa plastik nga tubo nga naangut sa bato-bantiling kag nagatugro nga wara ti untat kag wara ti dagta. Rugya ang mga katawhan nagasag-ub para sa matag-adlaw nanda nga garamitun.
Bisan agaw-dulum run, duro nga mga katawhan ang nag-agto kon sa diin kami nagatipon sa amun darayunan nga balay. Lainlain nga baratyagun ang akun nakita sa anda mga itsura. May dyan nga daw natingala kag may dyan nga daw naurungan pagkakita kanamun nga mga pangayaw. Sangka mal-am nga laki nga puti ang buhok ang nagparapit kanakun nga nagakadlaw kag nangamusta. Ginhimas na ang akun pungyahun pati ang pirot ko nga mga mata. Naghambal tana nga nakita na run kuno ako sa ana paglantaw ka sini sa Sibalom, lima run ka tuig ang nagligad. Lantu ko kon ano ang ana buut hambalun kag nagsabat ako nga, “Bukut takun ti artista nga karatista, Tay. May kaitsura lang. Sara ako sa mga panday nga maobra ka iskwilahan para sa inyo mga kabataan kag kaapuhan nga kon mahuman, tanan kamo malipay.”
“Yapon run,” hambal ka manoghimus.
Nagtiriripon kami nga grupo agud magkaun. Ang dapli namun ginisa nga sardinas nga amun man dara, ginpislitan ka apat ka bilog nga kutikot kag ginpitikan ka isot nga asin. Tungud pwirti gid ang amun kapoy kag gutum, wara kami ka batyag kang kakahang, kag kon parti kanakun, duro man ang akun lumuy kag kayaba. Pagkatapos yapon nakapanihol ako it sungaw! Ginpautwas ko ang akun kakapoy paagi sa pag-untay ka akun lawas kag naghanda sa pagturog. Priparasyon dayon sa sunod nga adlaw nga magaumpisa ang obra.
Aga pa, nabatian ko run ang singgitan ni Kapitana sa apo nga sarawayun kag indi kasaho magpuroy. Nakayuhum ako sa pagpamati samtang nagahigup ka mainit nga kapi. Amo man ang amat-amat nga pag-abot ka mga pumuluyo sa amun ginadayunan. Kada isara may ginabitbit ukon ginapas-an nga nanarisari nga kararuton pati ang ugbos ka balagun nga alupidan nga pangsal-i sa bunga ka batwan. May rugto pa nga binulad nga kayos, nga kon indi ikaw kamaan maghimus, indi magpadasodaso, hay malingin ang ulo ka makakaun. Piro kon hanas ang madigamo, sigurado nga manamit pa sa kalokalo nga bihon.
Sa mga nag-aragto may sangka pinasahi nga bayi nga nagparapit kanakun. Nagayuhum nga nagasinyasan nga daw may gusto ihambal kanakun. Sa akun pagburobanta ang ana idad katluan kag lima, may lawas nga may kurbada, sa ana talinga may nagakabit nga aritos nga daw ana ni Kleopatra ugaring may bahul nga bukol sa ana liug. Indi tana makabati kag makahambal. Tawgun ko tana nga Auring hay bisan tana gani wara kamaan ka ana ngaran, bisan isinggit ko pa sa ana talinga. May bitbit tana nga darwa ka sipi nga saging sab-a kag gin-ay-ay na kanakun kag akun dya nga gindawo. Sa ana mga sinyas naman-an ko nga si Tay Bukay gali ang nagsugo nga ako gid kuno ang ana tugruan. Naman-an namun nga ginmitingan gali ka mga opisyalis kag mga pumuluyo nga hatdan kami ka mga ralaswahun agud makapiyan-piyan sa adlaw-adlaw namun nga pagtinir, agud indi kami magastusan hay maiwat gid man ang dapli sa dya nga lugar. Ako man, may nadumduman kag dayon ko pangita sa akun mga dara ka mga binhi ka nanarisari nga laswa. Amo dya ang mga binhi nga pinanagtag kato kang isara nga nagpadalagan senador nga ang ana ngaran may huni nga kiso kag kaldiro. Ginpanugro ko man kananda ang dya nga mga liso kag una gid si Ruben Bahul, sunod si Ruben Gamay, nga nagbaton. Ang darwa nga Ruben magbayaw kag malapad kuno ang anda taramnan nga bantud.
Pagkapamahaw, nag-umpisa run kami ka obra ka iskwilahan. Manami ang lugar hay naplastar dya sa malapad nga banglid, piro bastanti man ang tubig nga sarang namun magamit sa pagmiskla ka siminto. Nalibutan ang lugar ka nanarisari nga mga kahoy piro mahawan sa tunga nga parti. Rugto ang tinumpok nga mga baras kag graba nga ang mga pumuluyo mismo ang naghakot halin sa pangpang ka suba gamit ang bakag kag basiyo nga sako. Ginasukub dya kada lata ka mantika kag ibaydan suno sa lista. Tuwang-tuwang ang ginausar ka mga laki. Ang mas purus kag maskulado amo tana ang pinakaduro nga tinumpok. Si Ruben Bahul nga may turoturo man ang ana lubut ang may pinakaduro nga nakwarta hay hanas tana sa pagpas-an ka mabug-at. Mahal pa ang ginbayad sa hakot sangsa bili ka baras kag graba sa baraligyaan.
Mas abansi gid man tana ang may ginahuptan nga kabayo hay makasarang magkarga it darwa asta tatlo ka sako. Rugto ko run nakita ang kabayo nga nagapusnga kang nagapaagto pa lang ako sa dya nga baranggay. Basa ang ana lawas kag nagabukal ang ana laway sa kabudlay. Sa ana magtimbang nga kilid nagaid ang tag-sangka sako nga siminto. May gisi pa ang isara kag may sungsung nga hilamon tungud nakasagaid sa matarum nga bato.
Mabakas man ang mga mal-am kag mga kabataan sa pagpangyadi. Panahon run kuno liwan nga masudlan ang anda nga mga bulsa. Baynti pisos ang suhol sa kada lata, gani ang mga manintuk nga kabataan nagabitbit ka silopin kag gamay nga lata agud idugang sa tinumpok ka anda lola. Kon akun turukun, daw ako ang nakapuyan, piro makita sa anda mga hulag kag pisuk ka anda mga mata nga wara ti sinyalis kang kakapoy. Ginpamangkot ko ang sangka bata kon anhun na ang anang kwarta.
“Ibakal ko dulsi nga Tam-Tam,” nagakadlaw nga sabat na. Nagpadiwal pa dya kanakun.
Sigi tana ang amun obra, padayon man ang hakutay kag sukbanay. Pag-abot ka Sabado ang baydanay, ang tanan nagakalipay. May tinawo ang kontratista nga nagadara ka isuhol sa mga manoghakot abay man ang inogswildo kanamun. Sa adlaw ka Dominggo, nagapahuway anay kami ka obra. Nagatigana gid kami ka tyimpo sa paglagaw-lagaw palibot sa baranggay agud mangilala sa mga katawhan bisan lang sa itsura. Kaimaw kang nangin suud ko nga amigo nga si Ruben Gamay, nag-agto kami sa nagapinunsok nga mga kabalayan. Nagpundo kami sa balay ka anda Sikritaryo kag rugto naabutan namun tana nga nagalasa ka darapli sa igma. Abi ko manok, piro mga pispis gali nga ana gintiro ka pusil di bomba. May nakahawla pa nga bag-o lang natubuan ka kuyus nga daw agila ang itsura.
May sangka bata nga laki nga syam ka tuig ang idad nga nagasag-ub ka tubig ang nagyuhum kanakun. Ginpamangkot ko tana kon ano run ang ana nga grado. Wara tana nagsabat, ginturuk lang ang tikab ka akun bibig kag si Sikritaryo ang nagsabat nga apa kag bungul ang bata na nga si Tikboy. Ang magurang na nga bayi nga nagaidad dosi kag nagapatuyub ka galingan nga bato nga pangrupsak ka mais, apa kag bungul man kag pariho sanda darwa nga wara pag-iskwila.
“Kanugon sanda,” hambal ko sa akun kaugalingun.
Sa tambi nga balay gali nagaistar si Tay Bukay, ang mal-am nga nagdapulay ka akun nga uyahun. Gintawag na ako nga mahapit anay kag ginpakilala na ako sa ana mga kabataan. Rugto gali si Auring, ang bayi nga bahul anang aritos kag may bukol sa liug. Ang ana magurang nga apa kag bungul man ginhimuslan ka sangka laki, ginbinlan ka sangka bata nga bayi, kag sa bahul nga disgrasya kag kadimalasun, ang bata nanda apa man. Ginbato-bato ni Tay Bukay ka istorya kanakun nga duro rugya sa anda lugar ang mga apa kag bungul nga bisan sa ana mga kadugo pa lang, duro run. Bata na man ang asawa ni Sikritaryo nga wara ti dipirinsya, piro kay Tikboy kag sa magurang nga bayi nag-agto. Lima gid sanda nga mga apo ni Tay Bukay ang may dipirinsiya.
“Kapinasahi nga kapalaran,” ang natikab ko sa akun hunahuna. Nanugid kanakun ang ana asawa nga sa pag-isip na, bali napulo kag walo gid sa anda baranggay ang may amo nga dipirinsya kag ang iba may aman pa nga bukol sa liug hay basi kulang sa bitamina. Wara pa ti kasiguraduhan kon mabuhinan sanda, basi madugangan pa.
“Indi lang, Tay, pagpangasubu, hay kon ako papiliun, mas nami gani ang inyo sitwasyon hay ang inyo balay pirmi gid malinung kag matawhay.” Nagkadlaw si Tay Bukay it malas-ay dungan panampuay.
Namangkot ako kon may nagatukad man nga mga manogbulong sa anda lugar agud lantawun dya nga mga problima. Malaka kuno kag sa panahon lang kang kampanya, hay narayuan sanda. Kag kon mangayo ka bulong, kalabanan para lang sa sakit ulo. Nasiplatan ko ang bilog nga rilo sa dingding nga wara pag-andar, may litrato kang nagayuhum nga bayi kag ang anda alkaldi nga nakapamana ka akun man kasimanwa.
Duro pa raad ang amun pagaistoryahan ugaring basi mawili kami kag maatrasar sa amun aragtunan. Kag nawili gid man hay nakasukad run si Auring ka tinig-ang nga may sakut nga sadsadan. May ginat-an nga dagmay kag orang nga malabug ang mga kagat ang ginlangkay. Ginhawidan kami nga darwa ni Ruben ka ana tatay kag ni Auring nga garut ang pamaypay ka darwa na ka alima nga nagahambal ka puro lang, “Ah, ah, ah!” Wara kami nakadis-ayri sa tawag ka grasya.
Nagtukad pa gid kami ni Ruben Gamay paagto sa anda balay pagkatapos namun patantan sa gin-igma namun nga dagmay. Rugto ko run nakita ang daw paraiso nga lugar nga nahamtangan ka balay ni Ruben. Tam-an ka duro ang ginahuptan na nga mga kanding kag baka. Ginapaluyaw lang sa malapad nga buruy-an, bastanti ang hilamon kag bastanti ang masinaw nga tubig para sa mga kasapatan. Wara gid man ti nangisug nga manakaw tungud nalibutan ka kudal nga nahuman sa bagakay. May paltik pa nga di dosi nga amo ang andang ginagamit sa pagbantay kaimaw ang ana soltiro nga bata. Nagtigis tana ka tuba kag naglab-ok ako. Rugto ko liwan nadumduman ang akun pag-antos tukad kang nagapaagto pa lang kami ka amun grupo amo nga midyo gin-inanay ko run lang ang pag-inum. Ginhatud pa gid ako ni Ruben sa amun darayunan hay maobra liwan kami sa sunod nga adlaw.
Balik obra ruman para sa ginakasakuan nga iskwilahan. Padayon ang hakutay ka matiryalis, linagapok ka martilyo kag huni ka lagari. May nagasamo ka siminto, may nagaobra ka kabilya kag may nagasintada para sa dingding. Amo dya ang mga tururukun sa adlaw-adlaw samtang padayon man ang pag-iskwila ka mga kabataan sa nagaturo kag madali run lang maguba nga iskwilahan. Rugya ka dya nagamaistra ang bayi nga taga-Sibalom kag sa tinuig na nga pagsirbisyo, nakapamana ka bata ni Kapitana nga amo ang nagaabat kag hatud kana sa lugar ka sarakyan. Basi sa sigi-sigi nga abat kag hatud, nahulog ang baratyagun nanda sa kada isara. Napulo ka tuig ang gurang na sa lalaki kag nakabata sanda ka darwa ka bilog: si Nenet nga sa ikarwa nga grado kag si Onyok nga sarawayun. Natingala gani ako sa hambal ni nanay na nga ako kuno ang gusto ni Nenet nga masibit ka ana ribon kon magsaka tana sa intablado sa adlaw ka sira-klasi. Naurungan ako hay andut haw nga ako pa hay may tatay man dya.
“Daw alang-alang gid ba, Mam. Tapos run sigurado ang iskwilahan sa amo to nga adlaw kag nakauli run kami.” Nagyuhum lang si Mam. Ano abi hay pirmi ko si Nenet ginatugruan ka karan-unun sa kada agi na nga maiskwila kag ginabaklan kon makadungan kami sa tyanggi nga ang mga baligya ginapakabit lang sa bintana. Dulsi lang man kag mani ang ana ginatudlo. Ginbul-an ko ka bitsin, nag-ulung-ulung hay indi pa tana kuno kamaan magraha ka linapwahan. Nangako ako kana nga ako ang masibit ka ana ribon agud indi lang maduraan ka paglaum ang bata.
Katluan run ka adlaw ang amun pag-obra kag haros gamay dun lang ang mga orubrahun. May atup run nga sinas, napalitadahan run ang mga dingding kag pag-un run ang mga salug nga simintado. Nagalinagumba run ang mga kabataan sa oras kang kahapunanun kag ang mga pamatan-un nga nagaistambay sa oras kang kagab-ihun. Wara tana rugya sa baranggay ti kuryinti hay maputo ang Anteco sa posti kag sa linya pa lang hay rapit run tana dya nga baranggay sa banwa ka Leon, Iloilo. Mayad tana ang may sarang makabakal ka batirya ka sarakyan hay makapakarga sa gin-indonar nga “solar” sa andang baranggay. Bisan kiraw ang siga ka gamay nga plurisin, makita ang pasi sa bugas antis magtig-ang.
Bahul gid ang nadura sa akun lawas hay bisan wara ako nagmasakit, ang akun haron nagniwang. Tatlo gid ka buho sa akun paha ang nag-abansi. Puraot ang amun pagdapli, unay ang uga nga sapsap kag hawul-hawul sa adlaw-adlaw. Maswirti kon may nagmaniya nga baka ukon nahulog sa pil-as. Nagaamutay kami nga grupo para makatiraw kami kang karni bisan kulabos sa panakut. Barato tana rugya ang kanding. Nagbakal man kami bisan ang darwa namun ka imaw indi kauyon. Ang luwag, kaldiro, pinggan, kutsara, anda tana ginapain hay tungud indi kauyon. Nagmantinir sanda ka wara ti apdo nga asin kag sapsap sa apat ka adlaw, samtang nagagus-ab tamun ka gintapa nga paa ka kanding. Kon kis-a manok man nga bisaya. Dayaun tana dya nga klasi ka dapli. Mayad tana kon atay kag batikulon ukon mananam nga iwi ang mapislong sa pinggan ko hay nami ang akun yuhum. Piro kon liug gani ukon gusok, malain ang akun pamatyag hay ang akun mga unto pira dun lang kabilog, ang iba mga utod kag kon magkadlaw ako midyo makini.
Pirwisyo man kis-a ang sapat nga nagapangutot sa amun lawas. Nagadura ang iba namun nga mga kaimawan sa oras ka obra hay rugto gali sanda nagapakuribung sa likod nga parti ka iskwilahan kag nagalugit sa pisti nga tungaw. Kon diin pa mabudlay kaluton, rugto pa nagakutot. Mantinir tamun ka uga kag linapwahan, anda tana lab-as nga itlog kag tarong. Bisan sa amun pagturog, disturbo man. May hulid ako sa papag nga baratangan. Abi ko nagamasahi sa ana nga manoy hay todo ang uyug. Ginsiko ko kag pamangkuton kon nagaano. Sabat na indi kuno katurog hay may tungaw sa ana pusod kag itlog. Bisan manok gani nga amun ginaihaw may agi kang kagat sa pakpak kag sa tuhod. Nagaindakal nga ininit ang sabat kag ginatablug namun ang samad, basi may nagapabilin pa. Bisan ang mga bata nga mga magagmay pa, basta maglagaw sa mga kahilamunan, ginahalitan man kag nagatiriyabaw nga itudsun ukun sunugon sa kalayo kang kingki ang nagkutot sa anda pusod. Basta tyimpo ka tag-irinit, nagatuhaw dya nga mga pisti kag tumalagsahun hay sa kaduro nga baranggay ang inobrahan namun ka iskwilahan, rugya lang tamun kasapo ka amo dya nga insikto. Ang akun solusyon, asupri nga ginsamo sa lana it niyog. Amo dya ang akun ginapalhit sa akun lawas agud indi sanda magpilit.
Daw ginahunos lang ang mga inadlaw sa amun pagtinir. Obra kami umpisa Lunis asta Sabado, kag kon Dominggo nagalagaw kami. Balay ni Tay Bukay kag ni Sikritaryo lang man ang amun istambayan. Kon kaisa nagatagay kami ka Tanduay, para lang malugpayan ang amun kapoy kag mabulong ang kaluya nga amun nabatyagan hay rayu kami sa kadatagan; nagakanta-kanta, kag nagaistorya kang karadlawan nga pati mga apa kag bungul sa amun palibot nagakadlaw man bisan wara makamarasmas ka amun ginarangsi. Nagakadlaw kag nagapalakpak pa si Auring bisan wara kaintyindi. Sa ulut ka amun pagtagay, ginatugruan ko man tana ka amun ginasumsuman nga inasinan nga mani kag sinanlag nga mais. Sa pihak ka ana sitwasyon may maniki nga pagkalipay ako nga nakita sa ana nga uyahun.
Natapos ang amun obra lima pa ka adlaw antis ang adlaw nga natalana. Darwa pa ka simana kag sira-klasi run, piro indi run ako makapalawid para sa ginpangako ko kay Nenet nga ako ang masibit ka ana ribon. Tana ang nagapanguna sa anda klasi, hay luwas nga maaram gid man, nanay na pa ang anda maistra.
Tyimpo run ka pagpaalam. Naglagaw-lagaw kami nga grupo sa kada pamalay kag nagbilin nga andaman gid ang bag-o nga iskwilahan. Nag-agto man ako sa balay ni Tay Bukay kag naglisinsya nga mauli run kami sa sunod nga adlaw. Ginhakus na ako kag ginharkan sa magtimbang nga uyahun nga daw bata na ako sa ana pamatyagan. Rugto man si Auring kag ang ana manang. Nagarara sanda ka baraligya nga banig piro anda anay gin-untatan. Naurungan si Auring pagkakita na kang kumpas ka akun alima nga nagatudo sa diriksyon ka San Jose. Nagparapit sanda kanakun, abay ang ana magurang, kag ginkaptan nanda ako nga daw nagapangamusta hay naintyindihan nanda nga indi run kami magkiritaay liwan. Nakita ko man si Auring nga daw may ipaathag hay may luha sa ana mga mata. Bisan apa kag bungul sanda may baratyagun kag kamaan man maghigugma.
Rugto man sanday Sikritaryo, anang asawa nga bugto ni Auring kag nanay ni Tikboy – ang bata nga bisan pasi ka paray ginahimo nga buntis agud bul-un ang bukay nga buhok sa akun ulo kon nagapahalay-halay ako sa anda balay. Mabuul lang ako ka puti nga papil kag itudlo ang akun alipudwan, intyindihan dayon ni Tikboy. Ginatugruan ko tana ka suhol piro indi magbaton. Haros tanan nakamaan ka adlaw kang pagpaalam namun sa baranggay. Nag-ihaw pa kang kanding si Ruben Gamay para sa amun panyapon. Ako ang naggarong ka sangka lapad nga langgaw agud indi run makatusngaw ang kanding.
Pag-uli namun sa balay ni Ruben Gamay, mansigputos kami ka amun mga binagtung abay ang mga pabalon. May baraidan pa ako nga bato nga nagabug-at ka darwa ka kilo. Si Ruben Gamay man gihapon ang mapas-an, sigurado.
Dungan sa pagpamalo ka ilahas nga amun pirmi mabatian sa marayu, naghanda run kami ka amun mga dara pauli samtang nagainum kang kapi nga barako. Imaw namun si Kapitana, mga baranggay tanod kag mga istudyanti nga nagaiskwila sa San Jose. Nagasararamo lang ang amun mga istorya sa dalan samtang nagapadulhog kami. Si Ruben Gamay talagsa lang nagasugpon hay tana ang nagapas-an ka akun mga gamit kag binagtung, imaw man ang ana gintugro nga baidan.
“Paalam run,” ang sambit ko sa akun kaugalingun. “Sa baranggay nga buta kang katawhayan kag kalinung hay duro ang indi makasinggit kag indi makabati. Kabay nga sa pihak ka inyo kasimpli sa pagpangabuhi, may natigana sa gihapon nga paglaum.”
Sa dalanun, akun naagyan ang mga pinuno ka okra nga gintugro ko kay Ruben Bahul. Sa sobra kap-atan ka adlaw nga amun pagtinir, sigi run ang pamulak kag duro run ang mga bunga ka okra. Patimaan sa sangka hurubatun nga kon may gintanum, may aranyun.
- Katapusan -