55 ka mga Linya
ni Geneco R. Mabasa
Tubo nga may singkwinta isingko nga linya ang ana ginpagwa sa hawla. Ana ya ginsipalan, umpisa sa paghimas ka tiso nga lawas ka dya nga tubo, ginlampus-lampus para nga magsunsun ang anang sulud kag ginlibot-libot ang punta para nga magtarawis. Samtang nagalawid ang anang pagsipal, nagadugang man ang pagsulay nga matirawan ang manamit nga sabor ka dya nga tubo. Para ana ya matirawan, gin-umpisahan na dun ang mga mitodolohiya: ginpapula na ang tarawis nga punta kag amat-amat na nga ginbutang sa anang bibig ang malum-uk nga idalum ka dya nga tubo kag ginsuyup ang mainit kag mapait nga sulud asta nga magparanubra ya sa anang baba nga indi na run maagwantahan kag ana dya ginbuga kag nagrapta sa palibot ka anang uyahun. Ana pa gid ginbutang ang malum-uk nga tubo sa anang bibig kag ginsuyup ang makadirimat nga sulud kag ana dya gintulun. Ginliwat-liwat na ang mga mitodolohiya asta nga ang nagapula sa punta nadura.
Samtang nagasiga ang ya nga tubo, ang singkwinta isingko nga mga linya nagaumpisa man ka durura. Tana nagapungko kaput ang tubo nga anang ginsipal-sipalan sa andang malapad kag mahangin nga balkonahi kag naglingaw-lingaw sa isip ni Tisoy ang mga nagkaratabo sa anang kabuhi.
“Nay, kahapon taas ang buul ko sa amun nga test,” malulo nga paghambal ka syam ka tuig nga bata sa anang nanay samtang ginapakita ang anang papil nga may marka nga 58/60. “Tapos, Nay, ginbutangan pa ni Mam ka ‘Very Good.’”
“Ambi!” ang sabat ka anang nanay kag ginbunlot ang papil sa alima ka bata. “Beri Gud! Mayad man, eh. Panaw dun to, wara ako ti matao nga balon kanimo kadya hay nanghagad kaina si kumari ko nga matong-its kami. Tapos, Tisoy, sa rum-an gali indi kaw anay mag-iskwila hay maagto kami ni Tatay mo sa bulangan, ha?”
Si Tisoy ang pinakagurang sa lima ka magbururugto kag tana lang man ang nagaiskwila kananda. Sa ikaapat run nga grado si Tisoy sa sangka iskwilahan rapit sa andang baryo kag ana lang dya ginapanaw para makakini sa pamasahi. Piro kadya nga adlaw wara tana gintaw-an ka ana nanay. Mayad lang hay may nabilin pa nga lima ka pisos sa anang bulsa, sakto-sakto lang pangbakal ka tinapay kag ginabaligya nga ramig nga tubig. Si Tisoy nagsulud sa iskwilahan nga may paglaum nga mabangon na ang anang pamilya sa pira ka adlaw.
“Hoy, Tisoy! Bugtaw dun dyan!” ang pamukaw ka anang tatay. “Tawag kaw to ni Nanay mo.”
“Dali bala, Soy. Bantayan mo mga libayun mo, ha? Mapanaw kami ni Tatay mo sa bulangan. Kar-on pa guro kami sa gabii mauli. Bantayan mo tanda kag indi kaw maghalin dya sa balay,” ang bilin ka anang nanay sa bata nga ginausog pa ang anang mga mata.
Wara ka iskwila si Tisoy sa amo to nga adlaw hay kinahanglan na tumanun ang sugo ka ana nanay. Pagkasunod nga adlaw wara pa gid tana ka iskwila tungud mainit ang ulo ka ana tatay kag ginsakit tanda nga magbururugto hay napyirdi sa bulang. Nagpadayon ang anang pagpalta sa iskwilahan sa bilog nga simana kag nabulanan pa gid hay wara gid tanda ti kwarta. Duro pa ang utang ka ana nanay nga sigi man gihapon ang tong-its, dugangan pa ka tatay na nga lingin kon mag-uli sa andang balay.
“Nay, panaw ko,” lisinsya ni Tisoy sa anang nanay nga nagakaput ka baraha nga daw wara ti labut dun sa anang mga bata.
“Huud. Diin kaw maagto?” pamangkot ka anang nanay.
“Sa iskwilahan, Nay. Maiskwila dun gid ko.”
“Aw, ah! Wara man ako ti matao kanimo. Pyirdi pa ako kag basi dimalasun ko kar-on. Panaw, larga to! Bahala kaw dyan.”
“Sigi, Nay, panaw ko.” Nag-amat-amat si Tisoy tikang asta makalab-ot sa iskwilahan.
Gabii run tana nakauli sa andang balay. Gulpi na ginbuy-an ang ana nga bag nga daw wara run tana ti pwirsa kag nabugtaw ang anang bugto nga kalibaynan.
“Nong, may pagkaun kaw dara? Gutum dun gid ko, Nong. Halin kaina ka aga wara man nagraha si Nanay. Bisan tinapay lang, Nong,” ang daw mahibi nga pangayo ka anang bugto.
“Bay-i lang, Dong, makalampuwas gid kita ka dya. Agwanta lang anay gamay. Dya, Dong, may biskwit ako dara, ginbilin ko gid dya para kanimo.” Dayon kupkup sa anang bugto.
Balik sa balkonahi. Sa insakto nga oras, nagsuyup tana liwat sa malum-uk nga tubo, asta nadura ang mga pira ka linya kag 45 lamang ang nabilin. Si Tisoy liwat nagbuga ka sangka parti ka anang kabuhi.
“Botilya, lata, plastik. May botilya kamo dyan, lata ukon plastik. Tiya Thelma, may botilya kamo dyan?”
“Ay, Tisoy, ikaw gali. Dali, sulud! May dya ako botilya kag lata. Dali bul-a dya,” ang hambal ka andang ingud balay.
“Abaw, duro-duro gid gali dya. Ti, danay lang gid. Kiluhon ko lang,” hambal ni Tisoy.
“Tunga lang baydi, Soy, ah. Imo lang ang tunga dugang sa imong ginansya hay yadi pa ria sa balon mo sa rum-an,” sugpon ka andang ingud balay.
“Abaw, salamat gid, Tiya Thelma,” ang sugpon man ni Tisoy.
Ang obra ni Tisoy kada Sabado kag Domingo amo ang pamakal ka botilya, lata kag plastik. Piro insakto lang ang ana ginansya para sa pagkaun nanda nga magbururugto kag kon kaisa ginabul-an pa ka ana nanay para kapital sa sugal. Gani nangita tana liwat ka obra para panggastos sa anang pag-iskwila.
“Tubig, mani, sigarilyo kamo dyan. Mam, tubig, ramig pa dya, Mam. Sir, mani, Sir,” ang ginasinggit ni Tisoy tapos na iskwila. Nagapwisto tana sa paradahan ka dyip rapit sa andang baranggay para bisan paano may panggastos man tana sa anang pag-iskwila.
Sa anang paghimakas, nakatapos si Tisoy sa elementarya nga may dignidad, kag kaput man sa gihapon ang mga handum na sa kabuhi. Nangin siryoso pa gid si Tisoy sa anang pag-iskwila. Nagpadayon tana sa hayskul.
Tunga dun ang nadura sa tubo kag ana duman gintirawan ang mapait nga sabor ka dya. Sa anang pagsuyup, amat-amat man nga nagabugu ang tubo nga may nabilin lamang nga 23 ka mga linya.
“Mayad nga aga, Sir. Mayad nga aga mga klasmeyt, ako si Tisoy Trangka halin sa baranggay ….” ang pagpakilala ni Tisoy sa tunga ka klasi sa una nga adlaw sa hayskul.
Pira ka bulan ang nagriligad, duro run ang nakilala kag nangin abyan ni Tisoy kag naanad run man tana sa adlaw-adlaw na nga ginahimo, ang pagbaligya sa paradahan kag ang pamakal ka mga botilya, lata kag plastik kada Dominggo kag Sabado.
Sangka adlaw gin-istorya tana ka anang Araling Panlipunan nga maistro.
“Tisoy, ano imo problima man?” pamangkot ka ana nga maistro.
“Wanhaw, Sir?” ang palibug nga pamangkot ni Tisoy.
“Tisoy, pirmi ko lang ikaw makita nga nagaturog sa imo purungkuan, kag ginapabay-an ta lang ikaw kato. Piro kadya sobra dun gid. Ano imo problima haw, Tisoy? Natamad ikaw mamati kanakun? Ukon indi mo lang gusto ang sabdyek ko?” ang riklamo ni Sir Bangcaya nga maistro na kag Head Teacher for Academic Affairs sa anang ginaiskwilahan.
“Sir, gusto ko imo sabdyek kag bukut ikaw katuruyo,” ang pagpaathag ni Tisoy dungan man sa pagturo kang nagasuput nga luha sa anang mga mata, “Sir, pasinsya lang gid kon nagakaturog ako sa imong klasi, bukut ko ria hungud, Sir. Pasinsya gid. Lantuan mo, Sir, nagapart-time ako sa Minute Burger, Sir, kag gabii ang akun nga obra. Amo lang gid ra mong ang pamaagi ko para may inoggasto ako sa akun pag-iskwila kag .…” naghiribiun tana kag wara na run natapos ang anang pagklaro sa anang maistro.
Natapos ang andang pag-istoryahanay kag nahangpan ni Sir Bangcaya kon ano ang rason kon andut ginahimo to ni Tisoy.
Sunod nga mga inadlaw, ginatistingan gid ni Tisoy nga indi magturog sa klasi ni Sir Bangcaya piro may adlaw gid nga indi mahimo nga indi tana magturog piro ginapabay-an lamang dya ka anang maistro.
“May Cheese Burger kaw pa?” pamangkot ka sangka laki sa sagwa ka istanti ka Minute Burger, kag si Tisoy gulpi lang nagtubang para sabtun ang nagbakal.
“Yes, Sir. Ay, Sir, ikaw gali. Good evening, Sir,” ang pagtamyaw nga hambal ni Tisoy kay Sir Bangcaya. “May dyan pa man, Sir. Pira imo ka bilog baklun, Sir, haw?”
“Aw, abi ko indi mo ko makilala. Sara lang, Tisoy, ah.”
“Ikaw pa, Sir. Amo ra ka gwapo kanimo, Sir, indi ta pa kaw makilala?” lahug nga sabat ni Tisoy.
“Indi run ko pag-intua,” ang nagakadlaw nga sugpon ka maistro. Dayon na tao ka papil nga sanggatos pisos. “Dya, Soy, bayad ko.”
“Sigi, Sir, hulat lang gid mabuul lang ko sinsilyo.”
“Imo lang ra ang sinsilyo, dugang sa balon mo sa rum-an.”
“Waw! Salamat gid, Sir, ha?”
“Sigi, ah. Basta ikaw, iskwila kamayad, ha? Sigi balikan ko lang ang burger ko. May baklun pa ko to sa unahan.”
“Sigi, Sir, ah. Salamat liwat, Sir,” ang daw mahibi nga sabat ni Tisoy.
Nagagamay nga nagagamay ang tubo nga anang ginakaptan. Kinsi lamang ka mga linya ang nabilin. Sakto lang para liwat nga panumdumun ang iba pa nga bahin ka nagriligad ni Tisoy. Nagsuyup kag nagbuga pa gid.
“Nong! Nong! Bugtaw dun, Nong!” pamukaw ka mga bugto ni Tisoy.
“Hmmm ….”
“Nooong!” singgit ka mga bugto na, imaw butung ka ulunan kag ginlampos sa uyahun ni Tisoy.
“Hmmm, aga pa gani dya.”
“Hapi burtdi to yo! Hapi burtdi to yo!” ang kanta ka anang mga bugto dayon parapit ka pandisal nga ginbutangan ka upod nga kandila. Nagyuhum si Tisoy kag nagdalidali bugtaw.
“Wish anay antis mo huyupun, ha?” panigurado ka lima ka tuig nga si Inday, ang kalibaynan da nga bugto.
Gulpi napatay ang kandila kang ginhuyup ni Tisoy. “Dali, rigos run kamo to, may agtunan kita,” panghagad na.
Wara ang mga ginikanan ni Tisoy sa amo to nga adlaw hay namulang sanda sa pihak-banwa kag tanda lang nga magbururugto ang sa balay, gani nagdisisyon si Tisoy nga ilagaw tanda. Sakto man ang anang sinuptan para magsindaya tanda sa kadya nga adlaw.
“Diin kita maagto, Nong?” pamangkot ni Dingdong, ang pangarwa sa kananda nga magbururugto.
“Ah, sa diin nyo gusto haw?” pamangkot ni Tisoy.
“Sa Jollibee!” sabat ni Inday kag amo man ang pagsugot ka anang mga bugto.
“Ti, kailis kamo dun? Dali dun panaw ta.”
Nagpanaw sanda nga nagalumpat-lumpat ang tagipusuon sa kasadya.
“Nong, tambuk gid man gali si Jollibee, gi!” ang hambal ni Toto, ang pangatlo sa kananda nga magbururugto.
“Huud, tambok gid man tana,” nagayuhum nga sabat ni Tisoy.
Nauna gamay ang mga bugto ni Tisoy sa pag-uli sa andang balay hay may obra pa si Tisoy, kag gabii run tanda nakaabot sa andang balay.
“Diin kamo halin?” ang nagaugut nga pamangkot ka andang nanay.
“Ah, ginlagaw kami ni Manong Tisoy sa Jollibee, Nay,” hambal ni Inday.
“Burtdi bay ni Manong kadya, Nay. Ti naglagaw kami Nay. Dya, Nay, may ginbilin kami para kaninyo ni Tatay,” hambal ni Dingdong.
“Burtdi! Burtdi!” sabat ka anda nanay, dayon wahig ka pinutos nga ginaduhol ka anang bata. “Kon may natabo bi kaninyo digto. Ano lamang bay ra? Tapos wara gid kamo nagtig-ang dya. Wara nyo man nalimpyuhan ang balay! Wat mga pulos kamo nga mga bata, ah! Tapos gin-una nyo pa ang pagladay nyo digto sa Julibi”
“Ti, Nay, burtdi man ni Manong.”
“Ti, ano man bay? Unahun nyo pa ang burtdi sangsa dya sa balay? Wara ta run gani kwarta hala man inyo yaga-yaga!”
Kag gulpi nagsulud si Tisoy nga naabtan na nga nagahibi ang anang mga bugto.
“Naiwan kamo?” pamangkot ni Tisoy, dayon kupkup kananda.
“Nan! Ikaw, Tisoy! Kon sa diin-diin mo ginadara mga libayun mo, kon may matabo bi kananda!” alaw-alaw nga pangara ka anang nanay.
Naghipus lamang si Tisoy para indi run maglawid ang istorya.
“Bay-i nyo lang, makatibawas gid kita sa amo ta dya nga sitwasyon,” ang pang-ulo-ulo ni Tisoy sa anang mga libayun.
“Nong, makalagaw pa gid kita kay Jollibee?” pamangkot ni Toto.
“Huud, makalagaw pa gid kita. Bisan pira kaw pa magbalik-balik.”
“Nong, mapungko gid ko sa kahig ni Jollibee, ha? Sa sunod nga pag-agto ta to,” ang pakitluoy ni Inday.
“Huud, ah!” nagakadlaw nga sabat ni Tisoy.
Kwarinta isingko dun ka mga linya ang nadura. Pulo lamang ang nabilin, sakto-sakto lang para ibalik sa paminsarun ni Tisoy ang mga natabo sa kabuhi na nga nagpabaskug gid sa anang pagkataho.
“Nay, gradwasyon ko sa rum-an,” ang padumdum ni Tisoy sa anang nanay nga nagagabot ka baraha. “Daad, Nay, digto kamo ni Tatay sa rum-an para maghatud kanakun kag mag-imaw buul ka diploma.”
“Huud, ah. Maagto gid kami digto, ah. Panaw dun to basi indi kaw pa kagradwit sa rum-an,” lahug nga hambal ka ana nanay kag nagkinadlaw ang mga imaw na sa lamisa kag si Tisoy nagyuhum lang kag nagpanaw.
Sumunod nga adlaw, aga pa nga nabugtaw si Tisoy, namalantsa ka anang toga kag nag-ilis ka anang unipormi kag naglisinsya sa anang nanay nga nagapamiyo-miyo sa sagwa ka andang balay.
“Nay, mauna ako digto hay may praktis pa kami ka amun karantahun,” lisinsya ni Tisoy.
“Huud, ah!” sabat ka anang nanay.
“Sunod lang kamo kar-on to ni Tatay, ha?”
“Hmmm ....”
“Sigi, Nay, panaw ko.”
Indi masukol ang kasadya ni Tisoy sa amo to nga adlaw. Namunga ang tanan na nga pagpangabudlay sa apat ka tuig kag sa kadya nga adlaw tana mabuul ka diploma. May kasadya hay makita tana ka anang nanay kag tatay sa ibabaw intablado nga may suksok nga toga nga puti, kag ginalauman man ni Tisoy nga daad ang adlaw nga dya mangin umpisa sa pag-ayad ka andang kabuhi nga mabag-o dun ang anang nanay kag tatay.
“Kongrats!” hambal ni Sir Bangcaya dungan agbay sa kay Tisoy.
“Sir! Salamat, Sir,” sabat ni Tisoy dayon dakup ka alima ni Sir na para mangamusta.
“Sin-o masaka kanimo?” pamangkot ka anang maistro.
“Ah, si Nanay, sir. Pakilala ko kar-on tanda kanimo, Sir. Dya man kar-on si Tatay mong, Sir,” ang sabat ni Tisoy.
“Abaw, nalipay gid guro sanda kanimo. Bisan paano nagahimakas kaw para makatapos gid. Sigi pakilala mo kar-on sanda kanakun, ha?”
Nagligad ang pira ka oras kag maumpisa run ang parada piro wara man sa gihapon ang nanay kag tatay ni Tisoy. Nagalabug dun ang anang liug sa pagsagap nga basi bala haw nga sa binit-binit lang sanda, piro bisan andang haron indi makita.
“Diin, run si nanay mo?” pamangkot ni Sir Bangcaya.
“Wara man gihapon gani, Sir,” may kakulba sa limug ni Tisoy. Daw mahibi dya.
Nag-umpisa ang martsa nga tukar kag pang-apat si Tisoy sa linya. Nakulbaan tana hay wara man sa gihapon ang anang nanay.
Nag-umpisa dun gid ang pagpanaw kag si Tisoy nagpanaw nga isarahanun. Nagaduko tana hay mayha nga tana lang wara ti imaw nga ginikanan sa linya nanda.
“Congratulations, Tisoy Trangka, Second Honorable Mention for school year ….” lawag sa babaw ka intablado.
Wara ti may masaka kay Tisoy hay asta kadya wara man sa gihapon kaabot ang anang nanay ukon tatay. Nagasuput dun ang anang luha sa anang mga mata kag gulpi tana nagtindug nga may kapag-un, kag nagsaka sa intablado. Piro antis tana magsaka, ginsugalaw tana ka anang maistro para mag-imaw kanana pasaka agud magbuul ka anang midalya. Kag sa hinali lang nga ginkupkupan na ang anang maistro kag maghibi, dayon hambal, “Salamat gid, Sir.”
Natapos ang programa, wara man gihapon ang anang nanay ukon tatay bisan lang nga magsug-alaw kanana.
“Wara haw kaabot tanda?”
“Ambay gani, Sir. Wara man ko gani kamaan,” ang pag-un nga limug nga pagsabat ni Tisoy. “Piro, Sir, salamat gid. Wara ako kamaan kon paano ko mabaydan ang tanan nga ginbulig mo kanakun, Sir.”
“Nugay run dyan ka hibi. Kon wara man sanda ka agto, may rason man siguro. Wara ti kaso ria. Sakto run da, dapat mangin masadya kaw. Turuk bala sa imo likod.”
Sa anang pagtalikod, nakita na nga anang mga bugto nga may matam-is nga kadlaw para sa andang magurang kag ana dya ginsug-alaw kag nagkupkupanay sanda.
“Nong, gwapo kaw ba!” ang hambal ni Inday kay Tisoy.
“Indi run ko pag-intua, Day, ah!”
Nagkaradlaw ang magbururugto.
“Diin tana sanday Nanay kag Tatay?” pamangkot ni Tisoy.
“Ambay gani, Nong. Wara man kami kamaan!” sabat ni Dingdong.
“Ah, bay-i lamang. Dali pakilala ta kamo sa akun maistro,” hambal ni Tisoy. “Sir, mga bugto ko gali.”
“Mayad nga hapon, Sir,” dururungan nga hambal ka magbururugto.
“Mayad nga hapon man.”
“Ti, sa diin nyo gusto maagto?” pamangkot ni Tisoy.
“Sa Jollibee!” singgit ka anang mga bugto.
Nagtawas si Sir Bangcaya sa andang pag-agto sa Jollibee kag nadura ang hibubun-ut ni Tisoy sa amo to nga adlaw.
Naghimakas si Tisoy kang ginbuul ang kahigayunan nga makaiskwila sa kolihiyo bilang sangka iskolar. Kag tana nakatapos sa kurso nga midisina kag ana nga ginbuligan ang anang mga bugto para makaiskwila.
Balik sa balkonahi kon sa diin si Tisoy nagapahuway sa umba-siso nga purungkuan kag ana ginakaptan ka dya ang upos nga Marlboro Lights nga kaina na pa ginakunsumo. Liwat tana nagbuul ka sangka tubo sa kaha ka sigarilyo kag sa anang pagsipal-sipal didya ka dya, nanutisyaran na nga may mga linya sa tubo ka sigarilyo. Ana dya gin-isip. May 55 ka linya sa amo dya nga tubo. Masindi pa gid raad tana kang nagparapit ang sangka lima ka tuig na nga bata.
“Tay, turog kita dun!” ang hambal ka bata kay Tisoy.
“Dali, maturog run kita. Indi magsinutil, ha?” ang sabat ni Tisoy.
Pagkaaga.
“Tay, bugtaw dun, Tay. Namit ang ginraha ni Nanay nga dapli digto, Tay!” ang pamukaw ka anang bata.
“Tay? Tay? Nay, si Tatay!” ang singgit ka bata.
“Oras kang pagkamatay, alas-nwibi sa aga, rheaumatic heart disease” hambal ka doktor sa hospital.
- Katapusan -