Pinya
ni Consolita V. Rubino
Anhaw nga duro karaku ang mata ka pinya?
Kauna nga tyimpo ang istorya ka pinya nag-umpisa sa kasaysayan ka sangka nanay nga balo. Ang nanay nga dya may bata nga bayi, si Pinyang, nga nagapang-idadun ka dali run lang magpito ka tuig. Rudto sanda nagauli sa takas, ang andang uma may burobongyod kag marayu sa ibang pamalay. Ang andang balay gamay, kawayan kag kogon ang atup. Nalibutan sanda ka sarisari nga mga laswahun kag mga kabulakan.
Ang kinaandan ka nanay nga dya, aga pa pirmi gabugtaw, nagahimus ka andang pamahaw. Pagkatapos nanda kaun, dayon na himus paagto sa anang katamnan. Nagahambal ria sa anang bata nga, “Anak, dali run maagto kita sa atun mga tanum hay aga pa.”
Dayon nanda panaw sa taramnan. Sa wara pa magsiriit ang init ka adlaw rudto run sanda sa taramnan.
“Duro ang akun nga orubrahun: mamunyag, manghilamon, kag ipahabukan ko ang tanum nga kutud katong natigdasan ka lupa anang puno para maghanggud ka husto,” ang hambal ka nanay.
Kang rudto run sanda sa taramnan nga mag-atindir ka mga tanum, naghambal ang bata, “Nanay, masipal lang takun mintras nga ikaw nagaobra, kon mainit gid gani katama ang sirak ka adlaw, rudya lang ako sa haron kang kahoy.”
“Huud, anak, sigi sipal lang dyan. Mauli man kita kar-on burubuhay hay duro pa rudto ang akun iobrahun sa balay,” ang hambal ka nanay.
Ang bata malipayun man hay sipal lang obra na pirmi, kag wara gid pagsamok sa obra ka anang nanay. Nagakawili bisan wara ti iba nga bata nga nagaimaw kana sa pagsipal. Kon imo lang ria nga panilagan daw may imaw man hay nagaistorya tana nga nagasaranhun, ginaistorya na ang anang kaugalingun. Sa tion nga tawgun tana ka anang nanay, dayon na tamwa kag magbungkras sa pagparapit kon ano ang ihambal kana, pagkatapos karia nagabalik liwan sa lugar nga ana ginasipalan.
Haros adlaw-adlaw amo karia ang andang obra. Ang nanay ariglada katama, sobra gid ka mapisan, paraobra sa sulud kag sa sagwa ka anang panimalay. Ang hilig na amo ang pananumtanum ka mga bulak kag laswahun sa palibot ka andang balay. Sa tion nga makatinir sa sulud ka balay ginatahian na ka bayo anang bata. Sa atun pa wara gid ti oras nga nausik, wara gid ti kaparihas sa anang katandus kag kamaatipanun.
Ang pagpamalangga ka sangka nanay nga dya sa anang bata wara ti kapin kag kulang. Ang bata nagbahul nga ginapasipal lang. Ang kalipay ka nanay nga dya hanggud gid katama hay may imaw tana bisan matuod nga buhay run nabalo sa anang bana.
Sa wara nagbuhay, ang nanay nga dya gin-abot kang balatian. Sanglit karia nga wara man tana ti timbang sa pagpangabuhi kag ang bata na gamay pa, bahul gid ang ana nga kahangawa tungud hay nagmasakit.
“Ano run lang dya, maiwan bay ako?” hambal na sa anang kaugalingun.
Ang anang luha daragkul nga nagatururagay sa anang pungyahun. Ngir-o man rudyan lang tana sa banig nagabatang, indi kabangon sa pagdigamo ka andang pagkaun. Nagalingin anang ulo, mataas ang hilanat kag nagakudug sa karamig. Ahay, makalolooy ang kahimtangan tungud hay nagmasakit. Nagtunod run ang adlaw, sa ikatatlo ka adlaw nga nagmasakit, wara pa sanda makakaun, tubig lang ang gin-inum nga ginadarhan ka anang bata. Naagahan liwan, gutum run gid sanda kamayad nga darwa.
Ang bata nawili gihapon ka sipal bisan gutum.
“Anak ... dali parapit dya,” ang panawag ka nanay.
Ang bata nagparapit dayon. “Nanay, rudya run ako. San-o ikaw maayad?” ang pamangkot ka bata.
“Anak, wara ako makamaan kon san-o kag indi ako makabangon sa paghimus kang atun pagkaun,” hambal ka nanay. “Siguro, kon makakaun ako ka linugaw, mag-ayad gid ako para magbalik ang akun kabakud sa lawas. Ti, pwidi ikaw makasin-ad kang linugaw.” Ang limug ka anang nanay mahinay kag daw haros nga indi makahambal tungud hay masakit anang tutunlan.
Ang bata nagbatyag kang kalooy, dayon na agto sa kusina. Bisan indi makamaan kon ano anang buhatun, nagtuman sa sugo. Nagbalik rudto sa bartangan ka anang nanay kag namangkot. “Nanay, anohon bay pagsin-ad ka linugaw?”
Ang sabat ka nanay, “Anak, ibul-un mo ang kaldiro, ibutangan mo kang bugas nga bali tunga sa litsi. Hugasan mo ang bugas, butangan mo ka tubig nga lampas sa tunga kang kaldero kag itakpan. Pagkatapos karia, isin-ad mo sa kalan ang kaldiro. Paghuman karia magdabok ikaw kang kalayo para sa imong sinin-ad.”
Dayon ka bata nga balik sa kusina. Intrisado man sa pagsin-ad ka linugaw piro malawid ang instruksyonis nga indi na masarangan. Naghambal ang bata, “Raad wara si nanay nagmasakit, indi ako makamaan kon sa sa diin ko ibul-un ang mga gamit sa pagraha ka pagkaun”. Nagbalik sa anang nanay kag magkoon nga, “Nanay, sa diin ang kaldiro ginabutang? Sa diin ko ibul-un ang bugas?”
“Ang kaldiro rudyan nagakulub nga may takup sa binit ka banggirahan nga nagatupad sa koron,” sabat ka nanay.
Dayon ka bata buul kang kaldiro sa banggirahan.
Nagparapit liwan ang bata sa anang nanay. “Nanay, sa diin ang bugas ginabutang?”
“Anak, rudyan ang bugas sa sulud kang burugasan sa pusod dayon kang kusina nga marapit sa lusong.”
Gin-agtunan ka bata kag ana nga nakita. Dayon na sukub ka bugas nga tunga sa litsi kag ginbutang sa kaldiro. Dayon na hugas ka bugas kag gintubigan nga bali sobra sa tunga sa kaldiro. Ana nga ginsin-ad sa kalan nga may takup nga daw haros indi na madara.
Gin-abot run ka anang tamad nga mag-agto rudto sa tupad ka anang nanay, nagpanawag run lang nga, “Nanay, sa diin ang kahoy?”
Nagsabat ang nanay, “Dali, agto dya.” Dayon ka bata parapit sa anang nanay. “Ang kahoy sa idalum kang dapog.”
Nagbalik ang bata sa kusina kag magbuul kang kahoy sa idalum ka dapog. Naglibog anang ulo kon iwanun na sa pagdabok.
Nagsinggit liwan nga, “Nanay, anhun ko ang kahoy nga dya pagpakudut?”
Sabat ka nanay, “Idabok mo ang kalayo.”
Ang singgit ka bata nga natak-an run hay gusto na nga magsipal. “Nanay, anhun pagdabok?”
Ang sabat ka Nanay na, “Magkudlis ikaw ka posporo.”
Hambal ka bata sa anang pinsar, kudlis ka posporo, madabok ka kalayo sa kahoy? “Nanay, sa diin ang posporo?” singgit ka bata nga nagadali.
Sabat ka nanay, “Hay, nga bata kaw! Raad duro karaku ang mata mo para dali mo makita ang imo nga ginasakap. Ang posporo rudyan lang sa ibabaw ka dapog.”
Pagkabati ka bata nga si nanay na nagpangara kana, ay, nagsakit gid ang buut na. Nahiubus ang baratyagun sa anang kasingkasing kag nagtalikod. Dayon na gwa nagpanaw nga may pagsunggod kag nanginduraan.
Sa urihi si nanay na nakamatikod nga linung run ang kusina. Dayon na panawag, “Anak, anak! Sa diin run ikaw?” Wara ti nagsabat. Naghinayhinay sa pagbangon bisan nagaparangluya anang tuhod hay may sakit. Masubu gid nga hunahunaun hay wara run ang bata. Ana nga gindabok ang kalayo kag ginraha ang linugaw mintras nga nagapanawag. Ang ispiritu na indi nahimutang, masakit batyagun nga anang bata nanginduraan.
Nagdalum run ang gabii kag wara ti sarang tana nga mahimo kondi nagaparanangisun sa kasubu. Indi makairo magkaun nga tana lang isara, naagahan lang nga gutum kag wara makaturog sa bilog nga gabii sa paghunahuna kon sa diin run to pangitaun ang bata.
Maluya, naglapyo ang tuhod kag wara ti kabakud sa paghulag. Ang pinsar na buta kang kagha tungud nga nanginduraan anang bata kag nadugangan ang kaluya ka anang lawas tungud sa sakit nga ginabatyag.
Pagkaaga manami ang sirak ka adlaw, bahul ang pagla-um na nga magbalik ang bata sa balay nanda. Ginpirit na anang kaugalingun sa pagbangon kag nagpadayon sa pagpanawag. Ginbuksan na ang bintana kag naglaaw sa sagwa kag ginbuksan na man ang pwirtahan sa pagpanawag. Mintras nga nagapanawag sa tupad ka dalan sa sagwa ka andang balay, may nakita tana nga tanum bisan wara tana ti amo karia nga klasi nga tanum. Puro lang mata lantawun nga nagapalibot sa sangka bunga.
Ang nanay daw maano gid sa kulba hay nadumduman na ang anang hambal sa bata, “Ay, nga bata kaw! Raad duro karaku ang mata ....”Naghiribiun nga naghambal tana sa anang kaugalingun nga, “Amo run dya ang bata ko, nahimo nga tanum nga duro karaku anang mata. Pagatawgun ko dya nga Pinya. Ay, abaw nangusul gid ako sa akun nga ginhambal. Maano run lang ako bay? Indi ko run mabalik ang bata ko kag wara run ako ti imaw.”
Ang sangka nanay nga dya naghinulsul nga indi run magliwan sa pagpangara nga may pangpaanggid ukon parabula hay nahadluk nga basi manginduraan liwan ang sangka bagay nga pinakaimportanti kana.
Halin nga nakita na ang tanum nga pinya, naulian ang anang baratyagun. Bisan matuod nga nadura anang bata, may nasapwan nga importanti nga tanum sal-i sa anang bata. Nabaton na ang panghitabo sa nagligad kag naintyindihan na nga indi run mabalik sa tulad nga adlaw kon ano man to nga nagligad.
Ang sangka nanay nga dya may kasingkasing sa pagpasalamat sa pihak kang kasakit kag kapaslawan. Nagpasalamat sa anang naagyan sa kabuhi nga nakahuram tana ka higayon nga may bata. Matuod nga nagsaranhun piro may inspirasyon rudyan sa bag-o na nga tanum nga gintawag nga pinya.
Ang atun tana bay nga kabuhi, ano ang inspirasyon natun?
- Katapusan -