Baliskad
ni Consolita V. Rubino
Anhaw nga baliskad? Baliskad nga pulong duro ti kahulugan. May rason gid ria kon andut sa ano nagbaliskad. Basi nalingkang lang, nasipyat siguro sa ana nga pagtikang. Pwera lang gid ... baliskad. Ang kabarayubay ka baliskad: balinsay, balintong, balintuwad, suli, balit-ad.
Nakabayo bala ikaw kang baliskad nga nagasakay sa jeep paagto sa tyenda? Nga ang imong bayo nga ang tubangnan sa likod kag ang likod sa tubangnan? Ginayuhuman kang nakakita. Makakuon ikaw nga, “Baw, ara ba! Daw tanan nagayuhum gid sanda kanakun.” Gali kato sa pag-abot na sa andang balay ang t-shirt na gali baliskad. Natalupangdan lang sa ana nga pag-uba ka anang t-shirt kag nag-ilis kabayo nga surabug.
Anhaw nga natabo ra? Ano abi hay sa uma wara ti ispiho. Ang kutub ka anang kasakay sa Jeep mansig lang yuhum-yuhum, raad no kon may kaluoy ang tawo nga nakakita kana magkuon raad to sa sikreto nga hambal pero wara gid ti isara nga nagmuno. Ang yuhum nanda pangyugit gali to. Rudyan nakita ang matuod nga pagkatawo ka mga nakasaksi. Anhaw? Tungud hay wara gid ti isara nga nagkabalaka. Sa tuod lang ang may pagbatyag sa anang kapareho indi na ria pagpalampasun, tungud sa ana nga pasunaid. Ang nagtanum kang kaluoy makaani kang kaluoy kag pasunaid.
Ang hurubatun nagakuon, “Kon matalang ikaw, ibaliskadun mo ang imong bayo para makatultol ikaw sa imong aragtunan.” Sa literal nga paghangup, pwede ria nga ibaliskadun matuod ang bayo para may magbugno nga, “Hay, baliskad bayo mo.” Ang sabat kang nagtalang, “Iwanun mo hay nagtalang ako mong.” Rudyan run karia mag-umpisa ang andang istorya hasta nga matugdaan kon sa diin nga dalan mag-agi paagto sa anang aragtunan. Dya nga sitwasyon nagakatabo rudto sa uma paagto sa binukid. Tungud hay ginapanaw lang kag kon maabutan sanda kadulum, ginapahingga sa lugar nga sa diin sanda naalang-alangan. Ang paranawun kauna bali sangka adlaw kag tunga ukon tatlo ka adlaw hay wara gani ti sarakyan.
Kon sa syudad ikaw magtalang, indi run kinahanglan nga ibaliskadun ang bayo, tungud hay duro nga mga tawo nagabaliskad ka andang bayo kag ang iba nagauba ilabi run gid sa mga lalaki. Ang mayad nga buhaton mag-agto sa opisina kang pulis rudto mangayo kang direksyon, masigurado nga wara ti magpangluko tungud hay husto nga dalan ang imo nga subayon. Pananglitan kon ikaw magpamangkot sa tawo nga nasumalang sa dalan, ang kalabanan nga sabat karia, “Ambay, wara ako makamaan.” May dyan man nga nakamaan, pero imbes nga itudo ka anang tudlo, ang bibig ginapatarawis kag nagatudo nga “Tuhan.” Sa atun pa marapit kaw run lang sa imong aragtunan.
Danay mag-istorya ako anay.
Nabaliskad Run
May sangka nanay nga nagapangaran kay Marina, pobre katama ang kahimtangan. Ang pangabuhian na amo ang panglabada. May bata nga babayi, bali lima ka tuig anang edad. Sanglit karia nga tama gid sanda ka pobre, ang kinitaan ni Marina, amo pa karia ginasarigan nga idarawat ka bugas. Nagauli sanda sa kamalig nga gamay kag may gamay nga hulut bilang kwarto anda nga ginaturugan.
Bisan sa diin tana magpanglabada nga pamalay ginadara na pirme si Inday Gamay. Malisud para kana tungud hay wara run ti iba nga parangitan-an, kulang sa grado kag amo lang karia nga obra ang ana nga masarangan. Mayad lang gani hay pulido nga manog-obra kag duro nakagusto ka anang inobrahan, pero may adlaw man nga indi makalaba tungud hay wara ti nagatawag kana.
Sa anang kinitaan ginapahusto na para sa pagka-un. Ang masarangan na lang mabakal amo ang laswa, ginamos, mga uga nga isda, kag talagsa lang makabakal ka lab-as nga isda ukon karne. Sa ana nga pagtipig ka anang kinitaan wara tana pagpangutang, ti mahamuuk anang katurugon hay wara ti nagatublag sa pagpanukot kana.
Si Marina indi man makapangani hay tapos run ang tion kang panubasun. Ti, nagapanglabada lang kada adlaw para may ibul-an kang kinahanglanun sa panimalay. Luwas pa karia nga kubus ang kahimtangan, nadugangan pa ang lisud tungud ginbayaan tanda ka anang bana, hay dagil kuno mangita sa syudad ka obra. Buhay run nga nakalumbos anang bana wara makabali kag wara gid makasulat. Ang pamatyag ni Marina nga ang bana na daw sa wasay nga ginpatagbung sa tunga ka dagat. Pero sa sulud ka anang kasingkasing nagalaum lang gihapon nga magbalik ang anang hinigugma.
Ang paglaum kang bata kag anang nanay nagpugdaw sa kabuhayun. Aba, sa urihi nakabati si Marina kang hinuringhuring nga ang anang bana may ginaimaw sa anang kinabuhi rudto sa syudad. Mag-ano man si Marina kondi ginbaton na ang tanan nga kapaslawan kag padayon nga ginpabahul anang bata. Nagkuon tana sa anang kaugalingun, “Salamat sa Diyos nga may bata ako nga ginapalangga kag wara ako nagasaranhun. Kon ang bana ko indi tana kanamun, ana run ria nga kagha. Ang matuod nga gugma wara ti piniritay, tadlungun ko ang akun dalan para sa akun bata nga si Inday Gamay. Nagatuo ako nga unongan gid ako kang akun bata, akun ria nga pabahulun kag hubugon kang akun gugma bilang nanay nga sa urihi may maaram magdumdum kanakun. Akun ria tugruan ka mayad nga edukasyon.”
Sangka adlaw may paryenti sanda nga nag-abot halin sa mayaru nga lugar. Bahul gid ang kalipay kang mag-nanay hay may nakabisita kananda. Bisan matuod nga nagamantinir lang sanda kang uga nga ginadapli sa kan-un pero may bahul nga kasingkasing sa pag-amoma kang bisita, kapin pa nga sa kabuhayun kadya lang sanda magkitaay liwan.
Nagpalta gid si Marina sa anang obra kag gin-atinder ang anang bisita. Nagbakal tana ka isda nga malabutkun ka bahul. Mintras nga nagatig-ang, ginprito ang isda nga langkoy nga may tatlo kagihay magtimbang. Nagakalipay man ang bata nga may bisita para nga makaun kang pagkaun parehas nga gina-amoma sa bisita.
Ang ugali sa atun nga kultura nga kon may bisita gani ginapauna ka pakaun ilabi run gid kon ang karan-an masipot. Kalabanan kag kinaugalian gid ria nga paunahun anay ka pakaun ang bisita kag ang panimalay magpaurihi bilang respito kag pag-amoma. Gingalwan ka kan-un ang bisita kag itugruan kang pinirito nga isda, amo karia anang dapli kag may sangka plato nga laswa. Nag-una kaun ang bisita kag ang bata gin-insinyahan nga magdungan lang sanda ni nanay na mag-igma kon makatapos run ang bisita. Naghulat matuod si Inday Gamay, pero nagalantaw sa bisita nga nagakaun. Rudyan nagatindog sa gawang ka kwarto nga nagapalipud sa kurtina dara panago. Ginpagiha ka bata ang kurtina nga ang mata na nagaturuk rudto sa isda. Ang bata nagapanagitlun kag sa anang pinsar nagakuon nga, “Namit raad ba ang isda nga pinirito.” Ang bisita nagapanamit ka anang kaun ka isda nga ginadapli sa kan-un.
Ang bata nagabantay kag nagalaum nga ang sampihak nga isda ibilin gid para kana. Nakita gid ka anang darwa ka mga mata nga ginbaliskad ka bisita ang pinirito hay naubos run ang sampihak. Ang bata gulpi lang nga magsinggit nga, “Nanay, nabaliskad run,” dayon na dalagan sa anang nanay rudto sa kusina. Nagaturo ang luha kag maghambal ka mahinay, “Nanay, ang isda ginaubos kang bisita hay ginbaliskad na run.” Nasakitan ang baratyagun ka bata. Alisto ang nanay sa pagpalugpay sa bata. Nangayo ka pasaylo si Marina sa anang bata kag magkuon nga, “Anak, magbakal ako kag magprito kang isda para gid kanimo.” Amo to nga nauli-an ang buut ni Inday Gamay.
Kon kaisa ang pagtratar ka ginikanan sa bisita mas labaw pa sa pagpalangga kang anang kaugalingun nga pamilya. Indi bala nga nakapilas ria sa baratyagun ka bata? Anhaw nga labaw gid ang pag-amoma sa bisita sangsa pamilya?
An relasyon sa sulod kang panimalay amo ria ang importante. Kinahanglang gid nga talupangdun ang gamay nga diperinsya, tungud hay nagaumpisa sa gamay ang paghinanakit paagto sa bahul nga pilas sa baratyagun. Kon mag-teenager run gani ang bata hasta nga magbahul nagakumkum ka mahapdi nga pilas sa baratyagun, kon indi ria matugruan kang pagtamud. Ang ginikanan wara gid ti kalibutan nga gali sanda ang hinungdan kon andut sa ano nga ang bata nanda nagasagi ka lagaw nga daw talangtalang. Nagasungon ang bata, mayad pa nga magtiner sa balay ka andang amigo. Ang respito sa ginikanan nagapugdaw. Dugangan pa nga pirme ginakaraan. Ang bata nagaantos sa kauhaw ka gugma kang ginikanan. Sa diin bay ang gugma kang ginikanan sa bata kon magsugo gani ginakalanda. Naobserbaran nga kon pag-abot ni kumpari sadya man lawas na kag manami pamatian ang tinor kang hambal. Manami ang pag-amoma pero ang relasyon sa kabataan gani wara ti gid kataram-isan.
Para sa mga bata, nakita bala natun ang kasaypanan kang atun ginikanan? Indi natun mabag-o ang ugali kang atun ginikanan, pero may labing mayad nga paagi. Batunon natun ang atun ginikanan kag patawadun. Ang nakita natun nga masayud nga ugali, indi run natun pag-ipuruton pa. Rudyan karia mag-umpisa ang pagbag-o ukon magsugod ka bag-o nga tradisyon nga nagasubay sa dalan nga matarung.
Padumdum sa mga ginikanan, palanggaa ninyo ang inyong pamilya labaw sa bisita. Para nga indi magbaliskad ang paminsarun ka mga bata. Ang ginikanan gid magpa-umud kag itadlungun ang tiko nga kinaandan. Raad ang manami lang nga pamatasan ang atun puruton kag iwani sa urihing tubo.
Ang ginikanan amo ang giya kang kabataan. Ano nga ginawani ang dapat natun iwani sa atun kabataan?
Ang pagsulabi sa bisita nga mas pa sa pamilya dapat gid nga talikdan. Isalikway ang ugali nga mapasinulabihun tungud hay nagahiwa ria sa relasyon ka panimalay. Ang pamilya gid anay antis ang bisita, ukon pararihasun ang pagserbi sa bisita kag pamilya. Rugyan sa lamisa mag-umpisa ka istoryahanay parti sa relasyon kag pag-amoma mintras nga nagakaun ang tanan. Makilalahay ang pagparyentihanay kag mangin masuud ang relasyon. Kon ang bata makaagto ria nga magbisita sa anda nga lugar pagatugruan man ria kang importansya ang pagbisita. Nami gani kon may nagabisita, sa tion nga magpanglugayawan ang bata may agtunan sa ibang lugar hay suud ang relasyon nga maghimata.
Ang hurobatun nagakuon, “Kon ano ang gintanum, amo man karia ang imo pagaanyun.” Magpananum kita kang matimgas nga binhi para may produkto sa tubangun. Bulahan ang nakatanum hay may ginalauman nga anyun.
- Katapusan -