Lumay
ni Danny S. Tabuyan
Ikaapat nga Bahin
Pagkatapos kang lubung kang anang Papa, naglisensya si Melodina sa anang Mama nga mauli sa andang balay sa baryo imaw sa anang mga kabataan kag bana. Nagapangahawid pa raad ang anang Mama, pero kinahanglan nga mag-uli run sanda sa anda kaugalingun nga balay.
Nangin matawhay ang andang pagpangabuhi sa baryo kag amat-amat nga nag-uliay ang relasyon kang panimalay nanday Melodina kag Hernando kag kang anang pamilya kag mga himata sa banwa. Ama-amat nga nagmayad ang andang pagtamdanay.
Nagapamunak si Melodina sa masinaw nga sapa nga nagailig halin sa maanyag nga busay sa unahan, sa bukid ayon, nga nagapugati ang anang pag-ula sa tunga kang marabong kag berde nga talon kag dugang pa nga ginapaanyag kang langit nga masinaaw. Makita kag mabatyagan na ang kalinung kang kabuhi nga lain sang sa ana gin-aguman sa umpisa kang andang pag-asawahay ni Hernando. Kaangay dya kang punung-punung sa sapa nga malinaw, marapit lang sa anang ginapamunakan nga sarang nana matanghaw. Nawili tana ka turuk kang maintuk nga mga isda kag mga orang nga nagalangoy-langoy kag nagalinagsanay, nga daw wara ti makaharaw sa andang pagpangalipay. Ana gid ginput-an ang anang pagpangusu kang ang burunakan kag magsagad ka dungango sa mga isda nga daw mga bata nga nagasipal kang tubig-tubig sa sirak kang bulan.
Sa hinali lang nagsulud ang sili sa pagtukub kang mga isda. Nagtublag dya kang kalinaw kang tubig kag nagbuay ang mga lagtuk kag naglubug ang malaban-awan nga tubig. Daw nag-ugtas si Melodina nga naawat ang anang ginakawilihan, pero ana lang dya ginapanilagan. Nagsinaw liwat ang tubig kag nagbalik ruman ang mga isda, kag panilagan lang, nagbalik ruman ang sabad nga sili. Nagpurot si Melodina kang bato kag ginpasil ang sili pero wara na dya maigo. Nanginduraan ang sili sa linaw.
“Yadi nga linung kag sadya ang pangabuhi kang mga isda, sabadan na pa,” ang kumod na.
Nagbalikid tana hay may nabatian tana nga nagparapit, si Tecla Tingad. Ginabansagan tana kadya nga tingad hay tam-an ka dasig maningad-tingad. Kaabtik magdarawat kang sugidanun kag iduhol sa kay bisan sin-o nga ana masug-alaw.
“Atun-atun lang dya. Indi kaw gid manugid sa iba hay ikaw lang gid ang ginasugidan ko kadya.” Amo dya ang ana kalabanan nga mga pangbukas nga mga bururat-un. Pero pag-abot na sa sunod nga tawo, amo man angud ang anang ginakuon antes magsugid kang kutso-kutso nga ana ginaduhol.
“Melodina! Melodina! Ay, kaina pa ang sagap ko kanimo, dya man lamang gali ikaw!” ang singgiyaw ni Tecla nga nagahangus-hangus.
“Iwan haw ra?” ang sabat man dayon ni Melodina.
Dayon ni Tecla purot kang hungot, ginsarok na dya sa masinaw nga bubo-bubon, ana dya ginlino-linuan, kag ginlabyag ang tubig sa kabatuhan. Dayon nagsandok liwat kag mag-ub-ub sa hungot agud maunaw-unawan ang pagmara kang anang tubug. Nagalagpok gid ang anang puwak samtang nagapanagitlun.
“Araguy! Abi mo,” ang padayon ni Tecla, nga nagahingapos kang anang pagtulun, “pero atun-atun lang dya. Indi kaw gid manugid sa iba hay ikaw lang gid ang ginasugidan ko kadya.”
“Maan tana kanimo, Tecla. Tamad takun manalod ka istorya kang kabuhi ka iba.”
“Pero bukun tana dya nahanungud sa iba, kundi kay Hernando nga imo bana.”
Nagmurarat ang mga mata ni Melodina, nga daw ginkinulbaan dayon.
Nagsulud sa anang paminsarun nga basi kon ano ang natabo sa anang bana.
“Iwan haw? Diin ang akun bana? Ano ang natabo kay Hernando?” ang mga pamangkot nga ana nabungat nga buta kang pagkahangawa.
“Di anay bala,” sal-ut ni Tecla. “Si Lupita bala nga bata ni Meling–Cente nga taga pihak-suba nasapwan nga nagabusyad!” Nagamurodlo ang mga mata kag nagatarawis ang sungad ni Tecla nga nagpadayon sa pagsugid. “Kag abi mo, suno sa hinuring-huring,” ang sugpon na nga daw may tuno kang pagyaguta, “ang tag-iya kuno amo si Hernando nga imo pinalangga nga bana. Kag, ay, abaw, raku run gali karia kamaan nga nagakita-kita sanda kang masami didto sa kanyugan rapit sa gibuangan!”
Daw nagakaratunaw ang mga purus ni Melodina, nagaparamuypuy ang anang mga siko kag mga tuhod. Daw pamatyagan na nagaaramig ang palibot bisan nga mainit ang sirak kang adlaw. Nagasulud sa paminsarun na ang pamangkutanun, “Tuod gid bala dya? Mahimo gid bala dya kanakun kang akun bana?” Sa indi na masaysay nga baratyagun, wara na run mamarasmasan nga nagaagay ang anang mga luha. Si Tecla daw singgarong nga nagatihin-tihin parayu agud manginduraan sa kakahuyan.
Nag-uli si Melodina nga daw nagalutaw ang anang paminsarun. Ana ginalukdo ang labador nga buta kang mga binunakan nga wara pa mabunlawan kang mayad. Ginbilin na ang anang dara sa sirong kang balay nga daw wara lang sa anang buut. Nagsaka sa andang balay kag magdiretso sa andang kwarto kag magsagad ka nguynguy.
Nabatian dya kang anang mga kabataan, nga dayon man nagdurugok sa sulod kang anang kwarto nga nagsagad ka pamangkot kon ano ang natabo. Pero wara gid tana ti ginahambal kondi nagaulung-ulung lang kag magpanarapo kang anang mga luha.
Pagkasirum, nagapula ang kasalpan sa pagtunud kang adlaw. Si Nitang sa kusina, mahipus nga nagahimus kang andang rayapunon, si Toning nagapasaka sa tambi nga pas-an ang bayong kang tubig nga ana ginsag-ub kag ana ginbuta ang darwa ka tadyaw. Ang tatlo nanda ka libayun nagakarapol sa andang nagapirisnguon nga Nanay.
Nag-abot si Hernando, nga daw namag-o sa kalinung kang balay. Ginsug-alaw tana ni Nitang kag ni Toning nga nagbirisa. Nagpamangkot tana sa mga bata kon diin ang andang Nanay kag mga libayun kag gintudo tana sa kwarto. Nagsulud tana kag ginsug-alaw kang kahipus. Dayon nagpamangkot tana kon ano ang natabo, pero daw nagasugidanun lang tana sa dingding hay wara tana ginasabat kang anang asawa. Daw naman-an run ni Hernando nga nabatian run kang anang asawa ang balita kag daw ginlikupan tana kang ramig. Ginpagwa na ang mga bata sa kwarto kag nagsugidanun sanda kang sandahanun lang. Ana gin-ako kay Melodina ang kamatuoran nga tana ang tatay kang ginabusong ni Lupita nga taga pihak-suba. Nagakurunus ang ginhawa ni Melodina, daw indi na mabaton ang gin-ako kang anang bana. Sa sobra nga kaugut ana nga ginbungbung ang dughan kang anang bana nga nagapabagung lang bisan sa mga tampa kag mga guramus nga ana lang ginabaton. Ang mga bata nagatiripon sa kusina nga nagapanilag samtang mahipus nga nagahiribiun sa mga nagakaratabo sa andang mga ginikanan.
Nagbalik sa paminsarun ni Melodina ang malakristal nga tubig sa punung-punung sa sapa kag ang intuk nga mga isda. Ang kalinung kag kalipay kang andang panimalay, gintublag kag gin-ukay kang panulay nga sili kang tawhanun nga kahuyang kang anang bana.
Pira man ka adlaw kag maumpawan si Melodina sa anang sakit kang buut. Makaligad ang pira ka mga binulan daw nagbalik ang kalinung sa andang panimalay.
Nadugangan pa kang darwa ang andang kabataan: si Feodor nga ang anang ngaran ginhuwad kay Dr. Feodor Jagor, ang Aleman nga siyentista kag biyahedor nga nagsulat kang nahanugud sa “Pagbiyahe sa Pilipinas” nga kang urihi nangin amigo ni Dr. Jose Rizal. Kag si Georgina nga ang anang ngaran ginbuul sa sangka Amerikana nga maestra nga imaw sa guban kang mga manunodlo nga Tomasita nga ginpadara kang gobyerno kang Amerika agud magpanudlo sa Pilipinas kag nadestino kag rugyan run lamang man nagmal-an sa andang banwa.
Sa tunga kang kaaliwanay kang andang kabuhi, hinali ruman nga nagbalik ang sarot nga sili nga nagpabuay ruman kang lagtuk kang sakit ka buut kag nagtublag ruman kang ginaali-ali nga kalinung sa panimalay. Naliwat ang amo pa gid nga sala kang anang bana, indi lang kisra, indi lang karwa, ukon katlo, kondi kap-at, kag duro pa gid. Nalibaynan pa ang kay Lupita.
Daw ginakumus ang baratyagun ni Melodina sa kada maman-an na ang liwat-liwat nga pagluib kang anang bana.
“Amo run bala dya ang akun krus, ukon gaba run bala dya tungud kang paglalis ko sa akun mga mal-am?” ang tago nga panghakruy ni Melodina.
Kag ang masakit pa gid kag ang daw indi na mabaton kag amo man kang anang mga kabataan, nga maman-an nga si Gertrudis ginpabusong man ni Hernando.
Nagaluhod-luhod si Gertrudis kag nagahiribiun sa anang magurang sa pagpangayo kang patawad.
“Manang, wara ako ti mahimo, ginhamuyan na lang ako kag daw lipung run ako nga nagasunod-sunod kanana,” ang panurugidun ni Gertrudis kay Melodina.
“Ginlumay na ikaw?” ang pamangkot ni Melodina nga nagaalsa ang tuno kang anang limug.
“Ambay gani Manang kon lumay gid man ria. Indi ko ka hantup,” ang sabat kang libayun.
Nagadagon-dagon nga nag-abot ang lakin-un nanda nga bugto nga si Rosario, ang libayun nga sunod kay Melodina kag amo man ang ginsundan ni Gertrudis. Ana naabutan kag nabatian ang sugidanun kang darwa, kag dayon nagsugpon nga may pagsupok nga nagakuon:
“Hooo! Pati timo kan, ano nga lumay man?! Ginpaagyan na man ako kang dimonyo ngan, ugaring ginbakli ko anang alima kag itiklud, ti man! Sikangkang man haw! Wara man gali ka uman-uman. Saramahun na pa kita? Bayai lamang ang buyon ngan. Ay, daw kanami pungkuyun!”
Nakabot dyang sayud nga balita sa pamilya ni Melodina. Ginkasakit gid dya kang bahul kang andang Mama nga nangin kabangdanan kang anang pagmasakit. Bahul gid ang lapdus kang kahuy-anan kanana nga nagtam-an gid tana ka luya kag indi run gid ka mutmut, kag amo run lamang to ang nangin kabangdanan kang pagpukros kang anang hurangus.
Luyag raad ni Melodina nga mag-uli sa balay nga bahul imaw sa anang mga kabataan agud nga maglalaw sa pagkamatay kang anang Mama, pero gindumilian tanda kang anang mga bugto kag mga paryente bisan nga magdaraw lang raad, hay sanda ang ginadat-ulan kang kamatayun kang mal-am. Pati si Gertrudis wara man ginbaton. Tungud kang mga sayud nga kahimuan ni Hernando, naumid ang mga inosente. Ginsikway liwat si Melodina kang anang pamilya. Ginsikway man ang anang kabataan kag amo man si Gertrudis kag ang anang bata.
Tungud kang natabo ginbatyag gid dya kang andang mga kabataan, nga ang pamatan-un run nga si Natoy wara gid makapugung kang anang baratyagun kag ana nga ginsukmaan ang anang Tatay. Nangin matudus ang andang pagsabtanay kag nag-abot ang punto nga nagparanginit ang talinga ni Natoy kag nasumbag na ang anang Tatay kag nagkaya-kaya dya.
Kag sa kaugut ni Hernando, ana nga ginmaldisyon ang anang bata. “Bisan magkaramang ikaw ka panghimud-us, wara gid ti mayad nga maabutan ang imo pangabuhi!”
Nagdalagan si Melodina kay Hernando agud magpakitluoy nga bawiun na raad ang anang sumpa:
“Maluoy kaw, bawia ang sumpa, bata mo ria! Ang bisan ano man nga madangatan kang anang kabuhi darhun gid angud kang imo konsensya. Abaw, Hernando, bawia man, maluoy kaw!” ang pakitluoy ni Melodina.
Pero maawut ang tagipusuon ni Hernando sa kaugut tungud kang ginhimo kang anang bata kanana.
“Ang akun nabuy-an indi ko run sarang mabawi!” ang matigdas nga sabat ni Hernando sa anang asawa.
Nagakurudug si Melodina kag nagatararamos ang anang mga luha nga nagsabat, “Ako kag ang mga bata nagpatawad kag nagbaton kanimo bisan nga liwat-liwat mo kami ginluiban kag ginpahuy-an. Pati libayun ko gintingkaw mo pa! Kadya ginsikway kami kang akun pamilya tungud kang imo kahimuan. Wara gid ikaw ti kaluoy agud makapatawad man lang kang imo kaugalingun nga dugo? Ano ikaw nga sahi kang tawo? Amo run gid ra ka bat-ulan kang imo baratyagun? Ginasab-an run bala ikaw kang dimonyo? Nalatum run hay ang tagipusuon mo kang mga kadu nga dara kang imong mga ginapatihan nga mga pinangalap kag anting-anting?”
Ginturuk lang ni Hernando ang anang asawa nga naganguynguy kag magtalikod parayu.
Gintawag ni Melodina ang anang mga bata kag nagpanghimos sanda kang andang mga gamit. Sa arumiraw nga sanag kang sirum, nagpanaog sanda sa balay kag magpanaw agud magparayu.
- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato: Halin sa http://jonathan2rivers.blogspot.com/2013/07/arturo-b-rotor-my-favorite-filipino.html.