Ang Pag-uli sa Myara
ni Norman T. Darap
Nagpukaw kay Mal-am Auring ang pagbusina kag pag-urulhot ka mga sarakyan sa karsada nga nagaatubang sa balay ka ana bata nga si Falconeri. Dayon tana nga nanangyus kang magsulud sa kwarto ang ana pulo ka tuig nga apo nga si Jasmine.
“La, bangon run! Mamahaw kita.” Dungan sa pag-uyug sa butkun ka ana lola Auring.
Dayon nakabatyag kang kasilaw ang mal-am kang masiplatan ang banaag nga paglumus ka adlaw.
“Ano run oras, Ne?” Dayon kusu ka ana mga mata.
“Alas-singko run, La.” Dayon pungko sa katri kag kabud sa ana lola.
“Ha? Alas-singko? Naga kataas run sirak ka adlaw, timprano pa lang gali.”
Nanangyus kag dayon nga nagyuhumyuhum si Jasmine. “Si lola bala mong, ulianun run gid. Sirum run, La. Magabii run brubhay.”
“Ha? Abi ko aga pa lang.” Makadali nga naghipus si Auring samtang nagaturuk sa kasanag halin sa bintana. Dayon na nga ginpirit ang ana maniwang kag maluya nga lawas nga magbungkaras sa baratangan kag maggawa sa bintana. Nahimutadan na ang duag-dugo nga kasanag sa langit. Nakabatyag tana kang kapung-aw kag kahidlaw sa sityo Myara, kon diin natukod ang anda balay ka ana aning bana nga si Mauricio. Ginpirung ni Auring ang ana mga mata dungan sa paghaklu ka hangin kang kahapunanun. Sa makadali, ginhanduraw na ang anda malapad nga kaumahan sa Myara. Ang dapug ka usbong ka lupa nga nagasarambud sa hangin imaw ka mabugnaw nga ginhawa ka mga puno kag tanum.
Sa sangka bakulod natukod ang anda balay sa Myara, ang sityo nga nagapatunga sa kalupaan nga nasakup ka baranggay Ayubo ka Miag-ao kag kang baranggay Lanag Norti ka San Joaquin. Marapit run ang dyang sityo sa suba nga ginasagod ka ilig halin sa mga kabukidan nga nagatunga sa mga probinsya ka Iloilo kag Antique. Hurungdun ang dyang sityo Myara halin sa baryo Ayubo. Kinahanglan mo maglatay sa mga kahon kag magtabok sa darwa ka sapa. Dugang pa hay indi karsada ang aragyan kag tama ka lauhon kon tyimpo ka tag-ururan. Sa amo nga sityo nagdisisyon ang aning bana ni Auring nga magpatindug sanda ka balay tapos nanda magpakasal. Marayu man tuod sa mga panimalay sa baryo, pay malapad man ang kalupaan nga taramnan ka paray kag mais. Ang mga gamay nga kahunan marapit sa banglid nga midyo barasbarasun kag mayad tanuman ka rabanos. Raku man ti malapad nga hilamunan nga ginapaharaban ka mga karbaw, baka kag kanding. Sobra santunga ka sityo ang ginapanag-iyahan ni Mal-am Mauricio nga ginpanubli na sa ana tatay. Malapad ang kalupaan ka tatay ni Mal-am Mauricio. Daw haros sakupun na run ang bilog nga baranggay Ayubo ugaring walo sanda nga magburugto, gani ginpamartida man ang paranubliun nga kalupaan nga sarang matamnan wara labut ang mga banglid. Kag ang sa sityo Myara nga kalupaan ang nabuul ni Mauricio.
Indi gid mapanas sa paminsarun ni Auring ang nawong ni Mauricio biskan pito run ka tuig ang nagligad kang mapatay dya. Dikada singkwinta kang magkilalahanay sanda ni Mauricio. Sa baylihan sa baryo Bacan, kon diin nagaistar si Auring kauna, una nga nagkitaay ang darwa. Ginparapitan tana ni Mauricio nga kato soltiro pa kag ginhagad nga magbayli sa tunga ka yab-ukon nga plasa. Maanyag nga daraga si Auring. Biskan taga-uma, mahamis kag maputi ang ana supat tungud Katsila ang ana aning lolo. Sa una nga pagpanghagad kana ni Mauricio nga magsaot, wara nagpasugot si Auring hay pangayaw ang soltiro kag wara nagpakilala ti mayad, tapos hinali lang manghagad magbayli sa tunga. Pay tatlo ka bisis tana nga ginbalikbalikan ni Mauricio sa ana ginapungkuan kada magtukar ang kanta ka paghigugma. Sa urihi, napiritan run lang gid si Auring nga baylihun ang soltiro tungud sa pagpangduso ka ana mga abyan nga babayi. Nanutisyaran na man nga indi dya harasharas kag siryoso gid nga makilala tana. Samtang nakatungtong ang ana mga palad sa abaga ni Mauricio kag ginakaptan man ka soltiro ang ana hawak, didto run nahimutadan ni Auring nga manayanaya gali ang nawong ka lalaki. Makarulumay ang ana pirot-piruton nga mga mata kon magngirit. Maraku run nga baylihan ang naagtunan ni Auring pay pamatyagan na, amo dya ang pinakamaambung nga lalaki nga ana nabayli. Samtang nagasaot, nangin matam-is ang anda pagsugidanun. Maraku ti nangin pamangkot si Mauricio kana, mga pamangkot nga daw indi mahubsan parihas sa karakuun ka mga bituon nga indi maisip katong gabii. Pagkatapos ka binayli, naglisinsya si Mauricio kon pwidi tana makapamasyar sa balay ka daraga. Nagyuhumyuhum lang si Auring sa pamangkot ka soltiro. Pagkaligad ka darwa ka adlaw, sorprisa nga nagpamasyar si Mauricio sa balay ni Auring. Sa mga una nga pagpamasyar ka soltiro, nangara ang mga bugto nga lalaki ni Auring. Pay kang naman-an nanda nga malapad ang kalupaan ka pamilya ni Mauricio sa pihak nga baryo, hinali nga nagmayad ang anda pagtrato sa soltiro kada magpamasyar dya kay Auring. Biskan disisyiti pa lang si Auring kag baynti-singko run si Mauricio, nagpasugot run ang ana mga bugto nga lalaki sa pagpangagon ka soltiro. Timprano pa napatay ang tatay ni Auring gani ang mga bugto na nga lalaki ang nagtugro ka pahanugot sa pag-imaway ka darwa. Nasadyahan man ang pamilya ni Auring hay sangka bahul nga baka kag darwa ka tinday ang gintugro ni Mauricio kananda.
Kang magpakasal ang darwa, gintugro ka tatay ni Mauricio ang ana paranubliun nga taramnan kon diin man nagpatindug si Mauricio ka bahul nga balay nga kawayan. Kang mag-istar sanda sa Myara, maraku ti nadiskubrihan si Auring parti sa pamilya ka ana bana. May surundon gali ang anda pamilya. Nagkadlaw si Auring sa posibilidad nga basi nalumay tana ni Mauricio. Sa una nga tuig nga pag-asawahay nanda, nagbusong dayon si Auring. Lalaki ang anda nangin una nga bata nga ginpangaranan nanda Diosdado. Ginbuul ni Mauricio ang ngaran sa Almanaki nga pirmi na ginabakal kada magpanindahan tana sa banwa.
Hinali nga namuragmuragan si Mal-am Auring samtang nagaturuk sa paglumus ka adlaw kang nagtukar kag nagbarukuy ang ana ubo. Dayon na takup ka sangka palad na sa ana baba. Pay wara na napunggan ang pagtil-ak kang abi na una plimas lang ka ana nagabalikbalik nga sakit nga nyumonya. Pay mas masiri pa sa nagadugo nga duag ka langit ang ana ginluad.
“La, ano pamatyag mo? Mahaw run ta. May dara keyk si Manang Joyce kag Manong Athan.”
“Una lang to, Ne. Kar-on lang takun makaun,” dungan sa pagtakup ka sangka alima na sa pihak nga palad. Pay wara na napunggan ang pagturo ka dugo sa salug nga nakita ka ana apo.
“Hala! La, dugo man ra!” Dayon na dalagan gwa sa kwarto. “Ma! Mama! Si Lola nagluad dugo.”
Dalidali man nga nagdalagan ang ana bata nga si Falconeri sa kwarto. Gin-alalayan na ang mal-am kag liwat nga ginpabatang. Nagdaralagan man si Jasmine imaw ang ana darwa ka magurang sa kwarto pay ginpagwa sanda ka anda mama. Ginpahidan kag ginpainum ka bulong si Auring ka ana bata. Kag para makapahuway, wara ginpasugtan ni Falconeri nga makasinabad ang ana mga kabataan sa sulud kang kwarto.
Ikarwa si Falconeri sa pito nga mga kabataan ni Auring. Parihas sa ana mga kabugtuan, sa Almanaki man ginbuul ang ana ngaran. Nagaobra si Falconeri sa Rep. Pedro G. Trono Memorial Hospital. Marapit lang ang hospital sa banwa ka Miag-ao, gani nagauli-uli tana kada hapon. Bahul run ang ana darwa ka kabataan nga istudyanti run sa kolihiyo kag ang ana paaman nga ikatlo nga bata, sa ikalima pa lang nga grado. Mayad ang nangin pangabuhi ka mga kabataan ni Falconeri tungud nagasakay sa barko ang ana bana asta tulad. Bahul kag may garbo ang anda balay nga natukod sa banwa ka Miag-ao.
“Ti, Nay, mayad run gawa pamatyagan mo?” mahinay nga pamangkot ka ana bata samtang ginatupadan tana sa pagpungko sa katri. Pay wara nagsabat si Mal-am Auring. Mahinay tana nga nagpisngupisngu nga nagapanghulas ang mga mata.
“Nay, dali run. Mayapon kita. Pasado alas-syiti run. Kar-on alas-otso may irimnun kaw nga bulong,” uloulo ka ana bata.
Gin-atubang ni Mal-am Auring ang ana bata. “Gusto ko run mag-uli sa Myara.”
Naghipus kang makadali si Falconeri kag nagginhawa kang madalum. “Nay, kapira ta run dya gin-istoryahan. Indi kaw run pwidi mag-uli didto. Wara ti may maasikaso kanimo sa uma. Kag sa rum-an mabalik kita sa doktor mo, daw nagadalum run gid ang sakit mo. Nagluad kaw pa ka dugo.”
“Pay pamatyagan ko, indi ako mag-ayad didya. Nahidlaw run gid ako sa balay natun sa Myara,” malulo nga paghambal ka mal-am.
“Nay, paminsara anay ang pag-ayad mo,” daw nagaugtas na nga pagpahanumdum.
Makadali nga nagpatunga ang kalinung sa magnanay.
“Nering, nagdamgo ako kagabii.”
“Ano nga damgo, Nay?”
“Nadamguhan ko si tatay nyo.”
“Nay?”
“Gin-alaw-alaw na kuno ako hay mauli run kami sa Myara. Napabay-an run kuno ang mga tanum kag kasapatan ta sa uma.”
Hinali nga nagparanindug ang bulbol ni Falconeri. “Nay, indi run pagpalibugi ang tanum ta sa Myara. Ginapaatipan ko run to kanday Tiyoy Lando. Kag indi kaw man magutman dya kanamun biskan indi kaw magpanguma. Tanan kami nga mga kabataan mo may mayad nga obra,” pahanumdum na sa mal-am.
“Pay si Tatay nyo, nasubuan gid to hay wara ako sa Myara. Kita mo ginpadamgo na ko. Ginaalaw-alaw na run ako.”
Liwat nga naghipus kang makadali ang ana bata. Nadudla run si Falconeri kang ginpasugtan na ang mal-am nga magtinir sa Myara imaw ang ana magurang nga si Dado kag sara nanda ka marayu nga paryinti nga si Manang Diding nga nagsirbi kabulig.
Nag-umpisa nga magmasakitun si Mal-am Auring pira ka bulan tapos mapatay ang ana bana. Kapira gid tana piritun ka ana mga kabataan nga magsunod sa banwa, indi gani sa syudad para didto run lang maistar. Pay wara gid napirit ang mal-am hay indi na gusto bayaan ang ana balay kag taramnan. Ginlingaw na ang kaugalingun sa pagbirabira obra sa taramnan biskan indi man gid kinahanglan. Magtarithi man ukon magtama kainit ka sirak ka adlaw, sigi tana bulig kang pananum ka paray kag pamanggas ka mais. Didto nagluya ang ana baga kag makapira dakpun ka trangkaso kag ubo nga natam-an run gid sa urihi tungud nga pinabay-an.
Darwa run ka adlaw nga indi makabangon kag wara ti gana magkaun si Mal-am Auring kang nagpabanwa kag nagpanabang si Manang Diding kay Falconeri. Tungud sa kabudlay kag karayu ka anda balay sa karsada, nag-arkila pa ka apat ka lalaki si Falconeri para matuwangan ang ana nanay gamit ang bahul nga duyan kag madara sa baryo kon diin nagahulat ang ambulansya. Umpisa kato, didto run ginpauli ni Falconeri ang ana nanay sa anda balay sa banwa. Pay imbis magmayad ang ana sitwasyon, daw nagdugang ang pagluya kag pagmasakitun ka mal-am. Wara ti tuig nga wara tana ginadalagan sa hospital.
“Nay, sakto run ra. Kar-on ta lang dya sigihun istorya. Manyapon run ta,” hambal ni Falconeri, dungan sa pag-alay-ay sa mal-am sa pagpatindug para mag-agto sa lamisa nga karan-an.
Imaw ang ana bata kag tatlo ka mga apo, maluya kag wara ti gana gihapon si Auring sa pagbukod ka panyapon. Irisipun ang ana mga timo biskan ginahungitan run tana ni Inday Luring, ang kabulig kag manogbantay sa balay ka ana bata nga si Falconeri.
“La, indi kaw kauyon ka dapli?” pang-usisa ni Jasmine.
Nag-ulung-ulung tana. “Wara ako ti gana magkaun, Ne. Bisan ano kan-un ko, daw wara ti sabor.”
“La, pirita magkaun, mahapdi ra kar-on sa suroksurok kon gamay lang kaun mo. Raku daan ginatumar mo nga bulong,” pahanumdum ni Jonathan, apo na nga manogradwar run sa kurso nga Nursing.
“Indi run, sakto ko lang ra isuka tungud sa kapait.”
“Nay, amo ra gani pirita magkaun para indi mo pag-isuka ang bulong. Matakdan kaw ruman ka dikstros kon indi kaw magkaun,” tugda ka ana bata.
“Ano gusto mo dapliun haw?” pamangkot ni Jonathan.
“Nahidlaw run ako ka linapwan sa uma. Kamusta run to ayhan mga tinanum ko nga tarong kag latoy? Basi napabay-an run to.”
“La, pirita magkaun para kon mag-ayad kaw, makabisita kaw sa Myara,” dugang ni Jonathan.
“Ma, din ra ang Myara?” pang-usisa ni Jasmine.
“Rayu. Didto pa ra sa bukid.”
“Gusto ko ra maagtunan, Ma. Masunod ako kay Lola!” puno kang kasadya nga hambal ni Jonathan.
Nagturuk si Joyce sa ana Mama. “Ma, di bala pito run ka tuig nagligad kang urihi ta nga nag-agto sa Myara? Tong pagpatay ni Lolo Mauring.”
“Huud. Buhay run gid man,” wara ti purus nga sabat ni Falconeri.
“Ti, Ma, san-o kita maagto didto?” pamangkot ni Jasmine. “Nakunyag run ko manumdum nga makita ang uma nanday Lola!”
Nagturukay si Falconeri kag ana darwa ka magurang nga kabataan.
“Indi pa kita dalidali nga makabista didto. Indi pa mayad ang kundisyon ni Tito Dado mo,” paathag ni Falconeri sa ana bata.
“Ha, Tito Dado? Naano tana, Ma, haw?”
“Basta, indi tana gusto nga ginadistorbo didto sa ana obra,” binutig ni Falconeri sa ana agot. “Sigi, tapusa anay ra kaun. Tama anay ra nga istorya hay asikasuhon ko pa si Lola nyo.”
Ginturuk ni mal-am Auring ang ana bata. Turuk nga may pagsukma. “Si Dado, ang bata ko,” hani ka mal-am sa kaugalingun.
Sa pito nga mga kabataan ni Mal-am Auring, si Diosdado ang pinakamagurang. Ang bunga sa una nga tuig nga pagtukod nanda ni Mauricio kang paghigugmaanay sa Myara. Sa pagbahul ka anda pamilya kag pagdaragkul ka anda mga kabataan, si Dado ang nangin pinasahi sa magbururugto. Indi lang basta maisug ang ana dungan, maaram man tana. Halin pa kang gamay si Dado, malaka lang gid tana magmasakit, kag kon maghilanat man, madasig tana mag-ayad biskan indi magtumar ka bulong. Pay kang magsinoltiro si Dado nangin sobrahan ang ana pagkamaisug. Nangin parasabat tana sa ana mga ginikanan. Madasig nga mag-init ang ana ulo sa mga magagmay nga bagay. Nangin malawig kag madalum ang ana kaugut sa ana tatay. Indi na gusto nga diktahan tana sa ana mga obrahun. Pay mapisan si Dado, indi na gusto magpangayo nga wara na gin-obrahan. Pagkagradwar na sa hayskul, ginhambalan tana ni Mal-am Mauricio nga magbuul kang kurso nga Agrikultura para sa pira ka adlaw may madumara kag may maasikaso ka anda kalupaan. Pay lain ang handum ni Dado, indi na gusto magpabilin sa bukid kag mangin mangunguma. Nagbuul tana kang kurso nga Komirsyo kag kang makatapos, nag-obra tana sa sangka kumpanya kag sunod nga nadistino sa syudad ka Roxas.
Sa pagligad ka tinuig, nagtuhaw ang matuod nga kabangdanan kon naga masami indi sanda magsahuanay ka ana tatay. Bata pa lang si Dado, may ikasarang run tana nga makakita ka mga indi ordinaryo nga hitabo. Masami tana ginasabad kag ginasugidanun ka mga tinuga nga manogbantay biskan wara sa ana bungug ang amo nga katuyuan. Pay wara nalikawan ni Dado ang kurit sa ana palad. Biskan ano na ka palagyo, pirit nga ginabutung ang ana dungan sa pag-uli sa Myara kon diin nagahulat ang ana kato tagumatayun nga tatay.
Samtang sa Roxas si Dado, biskan wara tana nagapanawag kag nagapamalita kon ano ang nagakaratabo sa ana mga ginikanan, man-an na nga nagamasakit si Mal-am Mauricio. Mapagrus ang ana panurukan. Kon kis-a, sarang na makita ang mga matabo sa marapit nga paraabuton. Kang magmasakit ang ana tatay, makapira ka bisis tana nga gintawgan kag ginpapauli ni Mal-am Auring kag ka mga kabugtuan na tungud tana gid ang ginasagap ka mal-am. Pay matigdas gid ang ana pagpang-indi sa parunubliun nga Aram. Biskan ano na kapugung, ginabutung ang ana dungan kag pira ka gabii nga wara tana ginpaturog kag ginluatan ka mga Surog nga nagahulat sa ana pagbalik. Pati sa pagkaun naduraan tana ka gana, gani napiritan tana nga magpahuway sa obra kag mag-uli sa Myara. Darwa ka adlaw ang nagligad kang makauli tana sa anda balay kag mabugtuan ka ginhawa ang anda tatay. Matapos ang lubung kag pararigos para kay aning Mal-am Mauricio, nagdisisyon si Dado nga magbalik run man sa obra sa Roxas. Pay liwatliwat kag padayon ang pagsunod kana ka mga Surog nga dapat na panubliun sa aning mal-am. Nagbuang-buang tana sa sobra nga paglikaw sa kabuhi nga dapat na angkunun. Gindara tana ka ana mga kabugtuan sa Provincial Hospital sa Pototan pay nagbalik-balik ang ana ginabatyag, gani nagdisisyon run lang si Mal-am Auring nga dar-un liwan sa Myara si Dado. Didto naghagan-hagan ang ana sitwasyon pay kon kis-a ginaabot tana sa gihapon tungud sa paglikaw na sa pagpamulong kag sa orubrahun ka sangka surhano. Kon abuton gani si Dado, nagadalagan tana sa wayang kag nagawaras samtang nagasinggitan. Kon parapitan kag pauliun gani nanda sa balay, mapurus tana nga nagapangwaslik kag nagapangtikwang. Kaagi pa nga natabug si Mal-am Auring kag Manang Diding kang ginpunggan nanda sa pagwaras si Dado. Gani kon abuton, ginapabay-an run lang nanda asta magtawhay ang ana paminsarun.
Pagkatapos nanda manyapon, ginpainum si Mal-am Auring ka bulong kag ginsibinan ni Falconeri. Dayon nga ginpaturog ang mal-am para makapahuway hay aga pa sanda mapasyudad sa rum-an para magpakunsulta.
Mga alas-dyis ti gabii kang ginlantaw ni Falconeri ang ana nanay kon nagakaturog run gid man. Natingala tana kang makita nga masaku ang mal-am sa pagpanghimus ka ana mga gamit nga ginasulud sa darwa ka bahul nga bag.
“Nay, ano ra ginapanghimus mo? Turog run. Rum-an sa aga, mapakonsulta kaw ruman.”
Nagturuk tana sa ana bata nga may kalipay kag katawhay. “Indi run kinahanglan. Mauli run man ako sa Myara.”
“Nay, sa hospital kita rum-an maagto. Indi sa uma. Paayad kaw gid anay para mabisita mo si Nong Dado kag mabistahan mo to balay ta. Dali, turog run.”
“Nagapang-alaw-alaw run si Tatay nyo. Ginahulat na run ako.” Kag dayon na burukuy ka ubo kag pagpag ka ana dughan.
Ginkuhap ni Falconeri ang likod ka mal-am. “Nay, buhay run nga patay si Tatay,” uloulo na sa mal-am nga masaku sa paglahay tungud sa plimas sa anang baga.
Biskan masobra run sa pito ka tuig ang nagligad, masinaw sa gihapon sa panan-awan ni Auring ang pungyahun ka ana aning bana, labi run gid ang urihi nga paghimutad kag turuk ni Mauricio kana antis dya mautdan ka ginhawa.
Duro ang hinuringhuring sa kabangdan kang kamatayun ka mal-am. Nagapati ang ana mga kabataan nga basi komplikasyon sa atay kag bato ang kabangdanan kang kamatayun ka anda tatay, parihas sa ginhambal ka doktor. May sangka bis nga napirit nanda ang anda tatay nga magpaospital kag magpabilid sa doktor, pay biskan ang mga doktor indi makapakut kon ano gid ang balatian ka mal-am. Maraku ang nagtuhaw nga bukol sa ana kalawasan kag pirmi nga nagasinakit ang ana busong. Normal man ang ana risulta kang pagsayasat, pay kulang tana sa dugo kag sustansya nga angay lang sa mga may idad run kag nadugangan pa tungud sa kamal-amun kag sa ana pagkabatinggilan nga magsagi obra biskan karaku ka ana ginabatyag. Pay indi amo ra ang pagpati ni Mal-am Auring kag ka mga kamal-aman sa anda lugar. Hangkilan nga surhano si Mal-am Mauricio sa anda baryo. Ang Aram ana ginsubli sa ana man surhano nga tatay. Mabuhay tana nagpamulong kag naghiwat ka mga orubrahun, parihas man sa kabuhayun ka ana pagpanguma. Hambal ka sangka surhano nga ginpabulngan ka mag-asawa, si Mal-am Mauricio ang ginbalikan ka manoghiwit. May sangka bis kuno nga ginbulong ni Mal-am Mauricio ang sangka bataun nga lalaki nga natubuan ka bahul nga bukol sa likod. May napabusong kuno ang lalaki nga ana gulpi binayaan. Pay sa pagbulong na sa lalaki, si Mal-am Mauricio ang nadutlan kang pagbalus ka manoghiwit. Mas mapagrus kuno ang dungan ka manoghiwit sangsa kay Mauricio, kag sara pa, maluya run ang ana lawas tungud sa kamal-amun.
Byirnis ang adlaw kang magsigisigi kag wara run mag-untat ang pagsinakit ka busong ni Mal-am Mauricio. Nagpamirit pa ang ana mga kabataan nga dar-un tana sa hospital pay wara nagpasugot ang mal-am hay gusto na kuno mapatay sa ana mismo balay. Umpisa ka tag-irigma kang magsururuka ka raku nga dugo si Mal-am Mauricio asta nagpaanod run lang sa kamatayun. Nagtaral-as sa paglupad ang mga pispis nga nagahapon sa puno sa tupad balay ka mag-asawa kang magsiriyagit kag maghiribiun ang balo kag mga kabataan ka mal-am.
Nakabatang kag napirungan run si Mal-am Auring kang maggwa si Falconeri sa kwarto. Pira lang ka oras ang nagligad kang nagtahaw ang bulong nga ana gintumar, ginpukaw si Mal-am Auring kang liwat nga pagburukuy ka ubo. Ginpirit na nga magbangon kag mag-agto sa banyo. Liwat nga nagluad tana ka dugo pay indi lang sangka hakup parihas kaina. Nabuta ang inidoro ka ana dugo imaw ka plimas. Dayon nakabatyag tana kang kahapo kag paglingin ka ulo. Dalidali tana nga nagpanghugas kag nagpanarapo. Kag antis magbalik sa ana baratangan, ginbuul na ang rosarito nga nakasab-it sa alima ka ribulto ka Birhen Maria sa altar ka ana kwarto. Nagsigi ang pagbarukuy na ka ubo asta daw nabudlayan run tana nga magginhawa. Ginkalma na ang kaugalingun sa pagpangadi samtang ginakuum ang rosarito kag ginaduut na sa ana dughan. Sa urihi na nga ginhawa, nakabatyag tana kang matuodtuod nga katawhay.
Sa pagdulum ka ana panurukan, nabatygan na nga daw naglugdang tana sa wara makilala nga lugar. Daw nagalubas tana sa bahul kag malabug nga tamburong kang kadulum. Pag-abot na sa punta, may nakita tana nga gamay nga kasanag. Dalidali na nga ginparapitan ang amo nga kasanag. Sa ana amat-amat nga pagparapit, nagabahul nga nagabahul ang kasanag asta nga ginlamon na ang kadulum. Napuno kang kahangawa si Mal-am Auring kang makita nga sa punta kang kadulum, buta kang kasanag, ang Myara. Nahaklu na liwat ang lab-as kag mabugnaw nga hangin ka Myara nga pira na run ka tuig nga ginakahidlawan.
Dyan run si Auring sa malapad nga wayang nga tatlo lang ka kahon ang antad sa anda bahul nga balay nga kawayan. Kag sa punta ka wayang, sa kilid kang kahon, nagatindug si Mauricio, nakaputi nga pantalon kag kamisita. Sa sobra nga kalipay, dalidali nga ginparapitan ni Auring ang ana bana. Pay soltiro nga Mauricio ang ana naatubang nga nagatindug sa kilid kang kahon. Hinali nga nag-untat si Auring sa pagtikang. Nagyuhum kana si Mauricio, ngirit imaw ka pirot-piruton na nga mga mata. Gindaho ni Mauricio ang sara na ka palad kay Auring.
“Dali run, Aurelia. Mauli run kita.”
Sa hana nga paglab-ot na sa palad kang kahagugma, nahimutadan ni Auring nga mahamis ang ana panit, parihas kang daraga pa tana. Ginkuhap na ang ana pungyahun kag nabatyagan na nga nagbalik ang kalum-uk kag kahamis ka ana panit.
“Aurelia, ta run,” liwat nga pag-agda kang kahagugma.
Nagyuhum si Auring dungan sa pagkaput sa palad ni Mauricio.
Sa anda pagpanaw paagto sa anda balay, nga ginasanagan ka daw butlak ka adlaw, nalabyan kag nakita nanday Auring kag Mauricio ang anda bata nga si Dado, nagatindug sa sagwa ka balay marapit sa puno ka mangga. Nanangyus si Auring nga ginakulintas run ka ana bata ang mital nga kulis nga panagang ka ana tatay kag ang pula nga pulus nakahigot run sa ana ulo, ang pulus nga ginasuksok ni Mauricio sa paghiwat ka mga orubrahun.
Nagyuhum kananda ang anda bata kag ginkumpas ang sangka alima na sa pagpaalam.
Sa pagtikang kag pagsaka nanday Auring kag Mauricio sa hagdanan ka anda balay, nakabatyag si Auring kang wara ti kaangay nga katawhay kag kahilwayan samtang amat-amat sanda nga ginalamon kang makagagahum nga kasanag.
- Katapusan -