Pagkilala ka Sangka Supug nga Kaaway
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Tanan kita nagalaum kag nagapangamuyo kang mayad nga lawas para sa atun kaugalingun kag sa atun pamilya. Masubu ang magbalatian ugaring isara ria sa mga hitabo kang pangabuhi nga indi natun mapalagyuhan. Nagaandam kita sa pagpili kang atun mga ginakaun kag ginainum ugaring kaduro ang mga rason kon andut nagadapo ang mga balatian. Sa pagdapo kang balatian nga indi masarangan kang mga tambal ukon bulong nga atun mabakal nga wara’t reseta, nagadalagan kita sa duktor.
Bukut takun ti duktor ukon nars ugaring napadpad ako rugya sa America sa sangka obra nga nagapanalawsaw parte sa balatian nga kanser. Sa akun obra bilang clinical research coordinator, ginakinahanglan ang akun pagtambong sa mga Tumor Board ukon Tumor Conferences nga ginapatigayon kang Cancer Center kang ospital. Kada semana, natalana run kon ano nga kanser kang nagkalain-lain nga parte kang lawas ang pagadiskusyunan, halin sa kanser ka utok kag panaog. Ang ginatuyo kang komitiba sa kanser amo ang pagtipon ka mga espesyalista agud tun-an, diskusyunan kag pangitaan kon ano ang labing mayad nga paagi sa pagbulong kang pasyente.
Required ukon ginapatuman ni Boss, ang akun medical director, nga magtambong ako sa mga tumor board. Sa umpisa, daw angay lang man takun ka agba nga nagapungko sa binit ukon langaw nga nagahapon sa dingding kag manilag kon sin-o nga mga duktor ang nagapresentar kag kon ano ang anda’ng papel sa pag-atipan kang pasyente. Sa darayon ko nga pagtambong, akun nakita ang importansya kang dya’ng pagtiriripon kag pagdiskusyon kang balatian nga ginabatyag ka pasyente. Angay kang sangka basketball team, ang kada espesyalista may ana nga linya ukon buruhatun pero ang tagsa-tagsa kananda nagakinahanglan kang kada isara bangud nagairinangut ang anda’ng ginahimo nga pagbulong. Sa anda’ng pagtingub, ginalauman nga mabaskug kag epektibo ang anda’ng pagpakig-away sa dya’ng masupug nga balatian.
Sa kada tumor conference, magluwas sa mga residente, mga nars kag imaw ko sa research, amo dya ang mga nagatambong nga mga espesyalista: ang Radiologist nga nagabuul ka espesyal nga negatibo nga litrato kang lawas ukon scan sa pagturuk kon may bukol ukon tumor kag kon sa diin ayon nagaangut; ang Surgeon ukon manughiwa ka tumor nga nagaturuk kang mga scan kang radiologist sa pag-usisa kon bala masarangan hiwaun ang tumor; ang Pathologist nga nagamulalung sa microscope sa pagkilala kon ano nga sahi kag grado ka tumor ang ginhiwa kang surgeon, kon bala bastante ang margins ukon palibot ka tumor kag wara’t nabilin; ang Oncologist nga nagahulat kang resulta kang pathologist agud makadesisyon kon ano ang nagakaigu kag mas epektibo nga bulong ukon kumbinasyon ka mga bulong nga gamitun sa chemotherapy; ang Radiation Oncologist nga nagahulat kon bala kinahanglanun ang espesyal nga sirak kang ana’ng insrumento nga makatunaw kang tumor, ang Genetics Counselor nga nagapang-usisa nahanungud sa kasaysayan kang kanser nga balatian kang pamilya agud marekomendar na ang nagakaigu nga genetic tests kon kinahanglanun kag ang Nurse Navigator nga amo ang senyora manugpatigayon nga nagabulig sa pagpahangup sa pasyente kag sa ana’ng pamilya ka mga proseso kag ginapalano nga pagbulong kang balatian. Kon kinahanglan, nagaabot man kis-a ang Plastic Surgeon sa pagdugang tugda kag pag-amot kang ana’ng abilidad agud mangin rapit sa normal kon turukun ang gin-operahan nga pasyente.
Makawiwili ang mga diskusyon kag ang pagbayluhanay ka mga ideya. Mabatian ang pagpautwas ka mga duktor kang anda’ng mga pag-ugtas parte sa mga ritubada ukon ritubado nga mga pasyente nga padayon sa pagpanigarilyo bisan pa nga daw nagairigpat-igpat lang ang gagmay nga mga tumor sa CT scan kang baga nanda. Ginpabutyag man ang mga hibubun-ut kang kalabanan nga duktor sa pagkakuri ka mga health insurance companies nga magpasugot sa mga ginaplano nanda nga pagbulong. Makayuhum man ako kis-a sa panalagsa nga paglutaw ka mga personalidad, kapin pa kon ang bataun nga mga duktor magtugda ka tam-an ka bag-o nga mga pamaagi kag daw wara pa mapamatud-an sa eksperyensya kang dumaan nga mga duktor. Pero ang pinakamayor sa diskusyon amo gid gihapon ang pasyente kag ang mga pamangkot: pira edad na, masarangan ayhan ka lawas na ang pagpadapat ka masupug nga mga droga ukon ang malawid nga operasyon, may pamilya ayhan nga sarang mag-atipan ka na. Kon kis-a, may mga kaso man nga wara sanda naga-rekomendar ka bulong ukon operasyon kundi mahugud lang nga pagbantay ukon surveillance kang tumor ukon balatian pinaagi sa mga scan kag testing sa dugo. Kaduro lang nga mga bagay ang ginalantaw sa kabilugan nga nagaapekto sa mga desisyon kag plano nga pagbulong kang pasyente.
Sa sige-sige ko nga pagtambong kag sa dugang man nga pagbasa, ang daw tungang-gabii nga mga tinaga nga akun nabatian daw amat-amat nga akun naintiendihan. Akun man nahangpan kon daw ano gid ka supug dya’ng balatian nga kanser amo nga bukut katingalahan nga kinahanglan ang sangka guban nga manugbulong. Hasta kar-on padayon man ang pagpanalawsaw ka mga maaram sa siyensya kag ang pagtuon ka nagkalain-lain nga mga bulong kag mga pamaagi sa pagpakig-away sa dya’ng balatian. Ang ginalantaw nanda kadya amo nga indi dapat pagsaramahun ang pagbulong ka mga nagabalatian sa kanser. Dapat tun-an ang kada kaso kag kada pasyente tungud pinasahi ang genetic makeup ukon binhi kang kabuhi nga pinanubli kang kada isara. Gani ang bulong nga nangin epektibo kag nagpamayad sa sangka pasyente basi indi mag-epekto sa sunod nga pasyente bangud pinasahi ang kada isara kanatun.
Dumduman ko kauna ang paghutik-hutik, ang pagpanabon ka mga baba kon nagaistorya parte sa pasyente ukon tawo nga na-diagnose ukon naman-an run nga may kanser nga balatian. Ginahinay ang limug, ginatirawan nga itago nga daw mabuhinan ukon mapunggan gid abi ang pagkasupug kadya’ng balatian kon indi paghambalun ang ngaran. Ang pagmitlang kang balatian nga kanser daw angay man nga ginmitlang mo run ang katapusan kang kabuhi, ang kawara it paglaum. Pero indi maasi-asi ang kapag-un kang buut kang tawo nga padayon sa pagpakigbato sa balatian kag sa pag-ampo sa Makaako sa anda’ng paghimakas nga mabuhi. Sa kadya nga panahon, wara run ginahipsan ang kanser nga balatian kundi ginakilala, ginatun-an, ginahimuan ka mga programa kag mga parada kag labi sa tanan, ginahingadlan.
Kon suud mo kuno nga kilala ang kaaway, laban may tsansa gid ikaw nga magdaug.
(Akun dya ginsulat sa pagdumdum ka mga paryente, mga abyan kag mga kakilala nga bisan wara nagdaug, nangin maisug sa pagpakig-away sa dya’ng balatian, kag para man sa mga pasyente nga nagpasugot nga mangin kabahin kang padayon nga pagpanalawsaw. Kabay mataw-an sanda tanan kang kalinung kag kapahuwayan nga dayon.
Sa may gana magbasa sa dugang nga pagkilala sa dya’ng balatian, akun gina-rekomendar ang libro, “Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer” nga ginsulat ni Siddhartha Mukherjee kag nakabaton kang 2011 Pulitzer Prize sa kategoriya nga General Nonfiction.)
Sa may gana magbasa sa dugang nga pagkilala sa dya’ng balatian, akun gina-rekomendar ang libro, “Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer” nga ginsulat ni Siddhartha Mukherjee kag nakabaton kang 2011 Pulitzer Prize sa kategoriya nga General Nonfiction.)