Barko nga Bulawan
ni Dr. Alicia P. Magos
Ginbadbad sa Kinaray-a
ni Ritchie D. Pagunsan
Ang Banwa ka Estancia
Bukut ti athag kon diin naghalin ang ngaran kang banwa ka Estancia. Ang kalabanan nga ginapatihan, ginbuul ang Estancia sa tinaga nga “estan” ukon “estar” nga kon sayudon balay ukon tinir. Sa Kinatsila, rantsuhan ka dya ang litiral na nga kahulugan. Sarang man dya magtumud sa malapad nga kalupaan nga ginbakal ni Don Felipe Aguilar, sangka Katsila, halin sa Punta Bacay sa Dumangas, Iloilo tubtub sa Tuangtuangan, Balila Kambangate sa tunga kang Ibajay Kalibo, Aklan.
Nahamtang sa poblasyon kang Estancia ang Northern Iloilo Polytechnic State College (NIPSC), kon diin maduro sa mga bata sa kaiping nga isla ang nagaagto para mag-iskwila. Ugaring duro ang nakamaan nga mariit dya nga lugar kag maduro nga mga istudyanti ang ginsab-an kang mga ispiritu nga ginapatihan mga ingkanto. Kalabanan sa mga nakaagi nga ginsab-an nagahambal nga nakasakay sanda sa barko nga bulawan.
Nagaatubang ang NIPSC sa dagat kag mga isla, gani hulas makita ang paglayag kang barko nga bulawan. Bisan nag-ugwad run ang poblasyon, mabatyagan gihapon ang kahagnup sa tunga kang nagairigpat nga mga sulo kang mga baruto nga nagapangisda kon mag-abot ang kasisidmun kag nagaisarahanun sa lugar nga ginakuno nga ginaistaran kang mga ingkanto.
Rugya ang sangka popyular nga sugidanun sa Estancia:
Si Norly katorsi anyos kag second year high school nga istudyanti sa NIPSC. Ginhatud tana sangka gabii kag ginhambalan nga magpahuway hay nalipung dya kaina ka aga. Pagkaligad kang tatlo ka adlaw, nag-iskwila si Norly. Kang rugto run tana sa sulud ka klasrom, napanilagan na ang sangka mataas kag maambung nga laki nga nagapungko sa tupad na, piro naman-an na nga bukut na klasmit. Nalipung liwat tana kag gindara sa doktor. Sa panilag kang mga nakasaksi ginaingkanto si Norly, gani ginpangadian nanda dya kag gindara sa Parish Catholic Church. Samtang ginasab-an, nag-umpisa si Norly nga maghambal sa lain nga linggwahi kag magngurub. Pirmi tana nagasinggit, “Indi nyo ako pagdar-a. Indi ako magtawas,” nga ginapatungud kay Eric, ang maambung nga laki nga nagpungko sa tupad na sa iskwilahan.
Ginapatihan nga si Eric bata kang hari kag reyna sa kalibutan kang mga ingkanto. Nagasugot ang mga ginikanan ni Eric kay Norly, sangka mestiza, nga mangin asawa kang bata nanda bisan nagapangindi si Norly tungud nga lain ang kalibutan ni Eric. Bisan gintanyagan nga islan kang bulawan nga balay ang andang kamalig nga himo sa nipa, gindis-ayrihan dya ni Norly kag kang anang mga ginikanan. Kang maulian si Norly, ginsugid na nga nagduaw tana sa sangka palasyo. Piro bangud nga ginainsistir na nga indi tana magbaton kay Eric, gingapos ang alima na kang bulawan nga kadina, ginkastigo tana kag ginpriso sa sangka bulawan nga hawla kag gindara sa baybay kang Gogo, baranggay sa Estancia nga mga syin ka mitro ang karayuun sa balay nanday Norly, lugar nga ginapatihan nga iristaran kang kang mga ingkanto.
Ginahaum-haum nga ang barko nga bulawan sangka pribado nga sarakyan kag mas bahul sa “Prinsisa Cotabato,” isara sa mga barko sa Estancia nga nagahatud kang mga kargaminto kag pasahiro. Nagpadayon ang barko sa Pilar, Capiz kag rugto liwat-liwat nga ginsilutan kag ginlatigo kang bulawan nga kadina si Norly. Dayon nagdiritso sanda sa Las Islas de Gigantes, sangka isla nga mga darwa ka oras kon magsakay sa di motor nga baruto halin sa Pilar, Capiz hasta sa Estancia, Iloilo. Amo dya ang ginakabig nga syudad ka mga ingkanto kag rugto ginpapanaog si Norly agud magkaun sa palasyo. Ang tanan sa sulud kang palasyo, pati ang mga purungkuan kag lamisa, puros himo sa bulawan. Rugto, liwat nga ginhaylo tana nga pakaslan ni Eric piro nangindi tana nga naghambal, “Indi ako magbaylo kang akun lawas. Anhun ko ang bulawan hay indi kita magsugtanay.”
Natabo dya kang Agosto 1993, gin-anunsyo sa radyo kang pira ka simana kag nangin popyular nga topiko ka mga tagparamati sa kahinginan. Tatlo pa ka mga istudyanti halin sa NIPSC ang nakaagi kang parihas ka dya kag gindara man sa barko nga bulawan nga nagdungka sa pantalan rapit sa iskwilahan. Sa kada tion nga malipung si Norly, nagakalipung man ang tatlo ka mga istudyanti, bisan sa lain sanda nga mga kwarto sa iskwilahan. Wara nagaparihas ang bisis nga ginasab-an ang mga istudyanti, piro napanilagan nga nagakatabo dya kada lima ka bulan.
Nadumduman ni Norly nga nagsakay tana sa barko, piro indi na madumduman ang ngaran. Nagkaun tana rugto kang mansanas, itlog kag kan-un nga tapul ang kolor (ang pagkaun ka puti nga kan-un nagapatimaan nga mangin kabahin kang kalibutan kang mga ingkanto ang nagkaun). Ang mga ingkanto nga nakita na, mga maputi ang pamanit kag turuong ang mga irong kag nagakurba paibabaw ang andang mga mata. Wara tana gawa ti madumduman parti sa iba nga mga pasahiro. Indi na man madumduman kon nakit-an na ang mga istudyanti nga imaw na sa iskwilahan bisan nagasugid sanda nga nagsakay man sanda sa barko nga bulawan paagto sa Pilar kag Las Islas de Gigantes. Piro samtang ginasab-an ang mga istudyanti, nabatian nga naghambal, “Rugyan run ang barko nga bulawan. Maabat ra kanamun.”
Nagadalagan sa darwa ka oras ang pagkalipung nanday Norly kag kang tatlo ka bayi, piro ang andang pagtinir sa kalibutan ka mga ingkanto kon pinsarun inadlaw ukon binulan tungud sa kaduruhon kang byahi kag kang mga nagkaratabo. Ang byahi, halimbawa, halin sa Gogo, Estancia paagto sa Pilar, Capiz dayon sa Las Islas de Gigantes kag sa Calumpang, Masbate kag pabalik, nagakalab-ot kang pira ka adlaw ukon simana. Inadlaw kon sa kalibutan ka tawo, piro darwa lang ka oras mahimo ang tanan sa kalibutan ka ingkanto.
Nangin hilway si Norly sa pagpangaluyag ni Eric kang nag-fourth year high school tana.
- Sundi ang kasugpon –
Sunod: Ang Baranggay Gogo, Estancia
Pamaan: Ang inyo nabasahan pinili kag pinaksi nga sugidanun sa sangka panalawsaw, “Binisaya nga Kinabuhi, Visayan Life, Visayas Maritime Anthropological Studies II, 1993-1995,” nga ginsulat ni Prof. Alicia P. Magos, Ph.D., ginkay-ad nanday Iwao Ushijima kag Cynthia Neri Zayas, kag ginbalhag ka CSSP Publications, College of Social Sciences and Philosophy, University of the Philippines (1996).