Sa Lugar nga Pwidi Matuman ang Tanan
ni Edison M. Otañes
Abaw! Kon panaguay lang ang pagaistoryahan, wara run ti makapyirdi sa pulo ka tuig nga si Tisoy. Daw napanubli na gid ang abilidad ka nanay na nga ati nga manogbaligya ka baranyos kag tatay na nga suldado nga nadura sa away. Kondi, tana pirmi ang bida sa sipal nga panaguay. Ugaring sa anda balay ….
“Tisoy, andut bag-o kaw lang kauli? Indi bala ginhambalan ta ikaw nga mabulig dya sa balay tapos klasi?” ang pamangkot ka ana nanay.
Pagkatapos yapon. “Tisoy, palihog tipuna kag hugasi anay ang atun mga ginkan-an. Pirmi mo lang haw ginalipatan ang ginasugo ko kanimo?”
Pagtapos hugas ka pinggan. “Tisoy, saraduhi gali anay ang gawang kag bintana. Ay, ano nga bata dya man? Daw indi maghulag kon indi pagsuguon. Di bala amo ra ginahimo mo kada tapos yapon?”
Pagkatapos sarado ka gawang kag bintana. “Tisoy, dali run, matuon anay kita. Di bala amo ra ginahimo mo antis magturog?
Kag pagkatapos ka tanan nga sugo. “Tisoy, di kaw malipat magpangamuyo, ha?”
Hay, ang kaluluoy nga si Tisoy indi gid makapanago sa sugo ka ana nanay.
“Papa Jesus, daad tugruan mo ako ka gahum nga pwidi ko masugo ang tanan nga bagay para indi run ako mag-obra hay nabudlayan run gid ako.”
Samtang nagapangamuyo, ginapanuruk na nga ang pinggan, baso kag kutsara nagapanaw paagto sa banggirahan, ang gawang kag ang bintana nagasarado lang ka anda, kag ang libro nga ana dapat basahun, nagahambal. Tama gid kahulas kon masugo na ang tanan nga bagay. Kag naturugan tana nga nagayuhum-yuhum.
“Tisoy, Tisoy, bugtaw run! Maurihi kaw pa gid kar-on sa iskwilahan.”
Mas dasig maghulag ang pinsar ni Tisoy sangsa ana kahig. Ginapanuruk na nga may nag-ulhot nga pakpak sa ana sinilas kag tana ginlupad paagto sa iskwilahan. Ugaring ang masakit nga kamatuoran, daw isudsod na run lang ang ana kahig hay kinapoy tana sa pagdalagan para indi maurihi sa klasi. Sa gwa ka anda kwarto, nagtiid-tiid anay si Tisoy antis magsulud.
“Tisoy, andut urihi kaw liwat?” ang pamangkot ka ana maistra.
Wara pa kasabat si Tisoy.
“Tisoy, diin run ang imo asaynment?
Nagsala-sala si Tisoy kon ano ang isabat hay wara gali tana nakahimo.
“Tisoy, tungud wara kaw ti inobrahan, ikaw lamang basa ka nakasulat sa blakbord.”
Pagkatapos kang klasi. “Tisoy, palihog gali anay para ka sinulatan sa blakbord, ha?”
Abaw kon ginadimalas kaw gid man bisan ano mo ka panago, ikaw gid ang makita ka tanan. Piro may tsansa pa tana makabawi. Sa panaguay, inoras run nga pangitaay kay Tisoy, wara gihapun ti nakatuip ka ana paborito nga paranaguan – ang sanga ka mangga sa likod ka anda balay nga may nagapurungpong nga bunga. Ugaring hinali nga nag-untat ang kalipayan ni Tisoy.
“Tisoy! Tisoy, uli run. Indi bala ginhambalan ta run ikaw nga mabulig dya sa balay tapos klasi?” ang panawag ka ana nanay. Napiritan si Tisoy mag-uli kag nag-umpisa pa gid ang nagaarak nga sugo ni nanay na. Pag-agto sa iskwilahan sunod nga adlaw, tana pa gid ang paborito suguon ka ana maistra. Haros sa tanan nga adlaw nga ginhimo ka Dyos, si Tisoy gid ang pirmi nakita nga suguon.
“Papa Jesus, daad tugruan mo ako ka gahum nga pwidi ko masugo ang tanan nga bagay para indi run ako mag-obra. Nami pa gid daad kon may gahum ako nga manginduraan para indi run nanda ako masugo.”
Samtang nagapangamuyo, nagasipal sa ana paminsarun ang mga bagay nga nagahulag kag nagasunod sa tanan na nga hambal kag sugo. Dayon, tana nanimuron kang kapay kag ginpaminsar nga tana nanginduraan. Kag naturugan si Tisoy nga nagayuhum-yuhum.
Tungud pirmi adlawun si Tisoy magbugtaw, ginbaklan tana ni nanay na ka rilo nga nagapamukaw. Sa sulud ka sangka simana, nagdugang ang kalbaryo ni Tisoy hay pirmi lang ginaawat ka rilo ang ana mahamuuk nga katurugon. Sangka aga, sa sobra na nga ugtas sa kataraka nga pamukaw ka rilo, gulpi na dya ginpudyot kag ginpahabug sa bintana. Nagpasalamat tana hay wara run ti gahud.
“Abu, katingalahan ba nga hipus-hipus kadya si Tisoy. Paturuka abi ko ka imo gadugo-dugo nga mga grado,” ang suog ka ana klasmeyt.
Hinadlukan si Tisoy nga mag-uli hay wara kapasar ang ana mga grado. Sigurado gid nga paarakan liwat tana kang kara kag sugo. Sa katahap, naghapit si Tisoy sa mangga, ang ana pirmi apid sa panaguay. Inoras tana nga nagpatuyo, nagpalamok kag wara ti untat nga nagpangayo nga daad may gahum tana nga indi gid makita ka iba. Gulpi lang tana nagpisik sa ana ginapungkuan nga sanga kang may nakita tana nga sangka bahul kag puti nga man-ug nga nagalatay kag nagaamat-amat parapit kana. Sa kahadluk, dalidali tana nanaog ugaring nakapadlos tana.
“Hah! Aguy, nahulog ako!” Dalidali na ginkapkap ang ana bilog nga kalawasan, ugaring katingalahan nga wara gid tana ti samad. Nagturuk tana sa ana palibot kag nakita na ang sangka matahum nga lugar nga wara na pa makita sa bilog na nga kinabuhi.
“Sa diin ako man? Hala, sa diin ako?” ang pamangkot na nga buta ka pagkatingala kag kahadluk.
Nagdugang ang ana kulba kang gulpi na nabatian ang sangka limug nga naghalin sa ana likod ayon.
“Bata, dya ikaw sa Kakahuyan ka Edenterya, ang lugar kon sa diin ang tanan mo nga luyag pwidi matuman. Tanan akun itugro magluwas sa sangka bagay. Indi run ikaw makauli sa inyo balay. Indi run gid … indi run gid ….”
Pagkatapos, nagharakhak kang matunog ang sawa nga nagahambal. Madasig nga nagbungkaras si Tisoy kag nagdalidali dalagan parayu sa sawa. Bisan ano run karayu ang ana gindalaganan, mabatian na man gihapon ang kadlaw ka sawa.
“Bata, bisan diin kaw maagto, indi gid ikaw makabalik sa inyo balay. Hahaha! Piro kon magpabilin ikaw rugya, ang tanan mo nga gusto pwidi matuman.”
Imbis mamati sa hambal ka sawa, wara nag-untat si Tisoy sa pagdalagan asta nga kinapoy kag ginutum tana.
“Kon tuod gid man ang hambal ka sawa, gusto ko daad ba makapahuway kag makakaun.”
Hinali lang naghilay ang puno ka garangan kag nahimo nga bangko ni Tisoy. Nagtunton ang mga sanga ka kahoy nga buta ka sarisari nga bunga kag naghumlad ang sangka malapad nga dahon ka dagmay agud mabutangan na ka mga prutas. Tuod gid man gali ang hambal ka sawa. Ugaring nadumduman na ang hambal ka man-ug nga indi run tana makauli, gani nagpadayon tana sa pagpanaw agud pangitaun ang anda balay. Pag-abot sa unahan, nakita na ang kahoy nga ana ginpungkuan kag mga prutas nga ana ginkaun. Wara gid tana nag-untat sa pagpanaw. Pag-abot sa unahan, nakita na pa gid ang ana ginhalinan. Nagalibot-libot lang gali tana. Nagturo ang ana luha sa kahadluk kang gulpi na pa gid nabatian ang limug ka sawa.
“Bata, indi run ikaw makauli sa inyo balay. Indi run gid … indi run gid … Hahaha!”
“Mauli gid takun! ang singgit ni Tisoy.
Nagpadayon si Tisoy sa pagpalagyo kag ginpangayo na nga daad may pakpak ang ana sinilas. Kag naglutaw sa hangin si Tisoy asta nga nasug-alaw na ang agila nga may kulintas nga nagabadlak.
“Amigo, ano ang ginahibi mo?
“Amigo Agila, indi ko makita ang amun balay, Pwidi mo ako mabuligan? Ang balay namun rapit sa puno ka mangga.”
Daw hangin sa kadasig maglupad ang agila agud magsagap ka balay ni Tisoy kag daw hangin man dya kadasig nga nagbalik.
“Amigo, wara gid ako ti nakita nga lugar parihas ka hambal mo. Nami siguro dar-un ta ikaw kay Tumbak-tumbak.
“Amigo, ano mabulig ko kanimo? “ ang pamangkot ka higanti nga tumbak-tumbak.
“Amigo Tumbak-tumbak, pwidi mo bala pangitaun ang amun balay?”
“Ako ang bahala, amigo. Saulado ko run ang Kakahuyan ka Edentarya kag tanan akun makita.”
Ugaring nagbalik man ang tumbak-tumbak nga wara man nakita ang balay nanday Tisoy. Gani ginhatud pa gid tana kay Ilahas nga Baboy
“Amigo, pwidi mo bala ako mabuligan nga magpangita ka amun balay?”
“Wara ti problima ra kanakun. Tultulon ko ang inyo balay gamit ang akun mabaskug nga pangsimhot.”
Nalipay gid si Tisoy hay duro ang nagabulig kana. Ugaring parihas ka agila kag tumbak-tumbak, nagbalik man ang baboy nga wara ti mayad nga balita. Haros naduraan run si Tisoy ka paglaum asta nga nalubsan nanda ang pula nga kulapnit.
“Amigo Kulapnit, pwidi mo bala pangitaun ang amun balay? Gusto ko run gid makauli.”
Naglupad ang kulapnit kag gingamit na ang ana pinasahi nga abilidad nga makabati ka bisan pa ang pinakahinay nga huni. Wara magbuhay, nagbalik tana nga may kasubu.
“Amigo, ginlibot ko run ang bilog nga Kakahuyan ka Edentarya ugaring indi ko gid makita ang inyo balay. Pasinsya gid amigo. Wara run ako ti mabulig kanimo.”
Naglupad parayu ang pula nga kulapnit kag nagpanaw si Tisoy nga nagasarahanun. Hinali lang, nagbalik si Kulapnit.
“Amigo, may nabatian ako nga huni ka sangka bagay nga wara ko pa nabatian sa amun kalibutan. Diritsuhon mo ang imo panaw sa ginahalinan ka sirak ka adlaw kag makita mo rugto sa unahan ang puno nga nagapamunga ka daw bulawan nga tagipusuon. Bisan indi maintyindihan kamayad ang sugid kang kulapnit, nagdalidali panaw si Tisoy paagto sa ginatubuan ka tumalagsahun nga puno. Pag-abot sa unahan, nasumalang na ang amo nga bahul ang talinga.
“Amigo Amo, nakita mo bala rugya ang kahoy nga nagapamunga ka daw bulawan nga tagipusuon?”
“Amigo, may nakita ako sa unahan nga nagapamunga ka daw bulawan. Basi amo ria ang ginatumud mo.”
Nagpadayon si Tisoy kag nakita na ang mga bunga nga daw bulawan ugaring korti kalibutan. Naglibot-libot tana sa puno ka bayabas ugaring wara tana ti nakita nga nagahuni nga bagay suno sa sugid kang kulapnit. Sa unahan, nalubsan na ang sangka pangka nga napilpilan kang natumba nga kahoy ang ana malabug nga ikog. Dalidali na ginbuligan dya.
“Amigo, nakakita kaw bala ka kahoy nga nagapamunga ka daw bulawan nga tagipusuon? May ginapangita daad ako nga bagay nga nagahuni rapit sa amo nga kahoy.”
“Amigo, sa unahan may nagapamunga rugto ka daw bulawan ugaring korti tasa. Basi amo ria ang ginasagap mo.”
Wara gihapon nakita ni Tisoy ang bagay nga nagahuni sa tupad ka puno kang kasoy. Nagpadayon sa pagpanaw si Tisoy nga ginatultol ang ginahalinan ka sirak ka adlaw. Sa sobra run gid ka kapoy, nagpungko tana sa idalum kang kahoy kag nagsandig sa puno. Hinali lang may nagtupa nga sangka malum-uk nga bagay kag nagwas-ag gid sa ana ulo. Abaw, tama karagkut kag kaisug ka anang dapug. Ginlantaw na kon diin naghalin ang bagay nga to kag nakita na sa ibabaw kang kahoy ang mga bunga nga daw bulawan ang kolor kag korti tagipusuon. Daw matumbo sa kalipay si Tisoy kang makita na ang mangga nga pirmi na ginapanaguan. Gulpi tana nagdalagan sa diriksyon ka anda balay ugaring ang katingalahan, indi na dya makita. Nagsinggit tana kang matunog nga ginatawag si nanay na. Liwat-liwat ugaring wara ti nagasabat. Indi na mapunggan ang maghibi liwat.
“Papa Jesus, buligi ako nga makauli sa amun balay. Umpisa kadya, ginasumpa ko nga indi run ako magtinamad kag magpanago kon suguon kag maiskwila run ako kamayad.”
Nautod ang ana pangamuyo kang gulpi lang may naghuni sa ana tupad. Ginturuk na dya.
“Salamat gid. Salamat gid, Papa Jesus.” Dalidali na nga ginpurot kag ginhakus ang nagapamukaw nga rilo nga ana ginpahabug sa bintana ka anda balay.
“Hahaha! Bata, abi mo makauli run ikaw sa inyo balay? Asta san-o magapabilin run ikaw rugya, rugya sa lugar kon diin ang tanan pwidi matuman,” ang pahug ka puti nga sawa.
“Wara run ako nahadluk kanimo sawa! Indi mo ako mapunggan nga mag-uli kanamun hay palangga ko si Nanay kag palangga na man ako. Kon tuod nga ang tanan pwidi matuman sa Kakahuyan ka Edentarya, ginasugo ta ikaw nga ibalik mo ako sa luyo ni Nanay.”
“Hahaha! Bata, tanan matuman magluwas sa imo pag-uli.”
Hinali lang may naglukso nga pangka sa abaga ni Tisoy kag naghani kana.
“Kon amo, ginasugo ko ang rilo nga maglibot pabalik sa oras nga ginpahabug ko dya.”
Kag nagpitik kang madasig ang rilo pabalik sa nagligad nga mga inoras, pabalik sa kaagahun kag adlaw nga natamadan si Tisoy magbangon.
“Indi! Indi pwidi! Indi! Naintuan mo ako, bata,” ang singgit ka sawa nga may kaugut kay Tisoy samtang si Tisoy amat-amat nga nadura sa ana ginatindugan nga daw aso.
Nagkiriring ang rilo.
“Nay, Nay, nakauli run ako!”
Nagdalagan si Tisoy pagwa sa kwarto kag gulpi na ginhakus ang ana nanay.
“Tisoy, ano ang ginawakal mo nga nakauli kaw run? Bag-o kaw pa lang gani kabugtaw pro. Kag ano ang nakaun mo nga aga kaw pa nagbangon tapos may haruk-haruk kaw pa kanakun? Siguro may sala kaw nga ginhimo bay?”
“Nay, umpisa kadya, masunod run ako sa mga ginahambal mo kag aga run ako mabugtaw para mag-iskwila.”
“Abu, katingalahan ba nga hipus-hipus kadya si Tisoy. Paturuka abi ako ka imo gadugo-dugo nga mga grado,” ang suog ka ana klasmeyt.
Naurungan si Tisoy kang makita sa rayu ang mga pinasahi nga sapat nga ana nangin abyan sa Kakahuyan ka Edentarya kag tanda nagayuhum kana.
“Yehey!” ang singgit ni Tisoy nga buta kang kalipay hay puros gali pasado ang ana grado.
“Tisoy, tungud taas ang imo mga grado, ikaw ang mabasa ka libro,” ang hambal ka ana maistra.
“Huud, Mam, ah! Kag ako pa ang mapara ka sinulatan sa blakbord. Bisan adlaw-adlaw pa,” ang pakadlaw ni Tisoy.
- Katapusan -